Лезги Къадир

Чи классикар

XVII виш йис вири лезги халкьдин уьмуьрда хьиз, чи литературадани гзаф залан девиррикай сад я. А чIавуз яшамиш хьайи шаирри халкьдин залан кьисметдикайни уьмуьрдикай, чапхунчийрин вагьшивилерикай, Ватан кIевера авай гьаларикай рикIел аламукьдай эсерар кхьенва. Чи шаирри чпин шиирар гьам лезгидал, гьамни араб, фарс, туьрк чIаларал теснифзавай. А чIавуз анжах са чIалал кхьей шаирар чал кьериз-цIаруз гьалтзава. Тарихдин чешмейрай анжах са чIалал - арабдалди кхьей шаиррикай Гьашим ал-Ахтыдин тIвар малум я. Ам гзаф зурба къелемэгьли тир ва адан са кьадар эсерар араб уьлквейрани машгьур хьанай. Гьашим ал-Ахтыди виликан араб чIалалди кхьей лезги шаиррилай тафаватлу яз и чIалал чи поэзиядиз лезги темаярни гъана. Мисал яз ада Ахцегьин гьалар тесниф авур шиирар къалуриз жеда.
Са шумуд чIалал кхьизвай устадрин арада Лезги Салигь, Къалажугъви Забит, Имам Куьреви ва Лезги Къадир вириниз сейли хьанай. Абурукай Лезги Къадира кьве чIалал - лезги ва туьрк чIаларал кхьизвай.
XVII асирда яшамиш хьайи Лезги Къадир чи литературадиз Ватандихъ ва ватанпересвилихъ галаз алакъалу тир темаяр гъайи шаир я. Ам Куьре вилаятда дидедиз хьана. Шаир дидедиз хьайи хуьр икьван чIавалди тайинариз хьанвач. Халкьдин меце Къадир “Къураба” лакIаб алай шаир хьизни ама. Вичин хайи хуьре, хьайи кIвале са шад югъ такур Къадир хуьрба-хуьр, элба-эл, къураба хьиз къекъвез хьана. Шаирдивай халкьдин кьилел атай мусибатар, миллет маса гузвай ксарин ламатIвилер эхиз хьанач ва ада и темадай гзаф шиирар кхьена. Халкьдин мецин эсерра чал Къадиран тIвар алаз са кьадар манияр гьалтзава. И манияр гъам-хажалатдив, хифетдив, асретдив ацIанвай рикIин сузайриз ухшар я:

Хажалатрин кьакьан кIеле
ЦIуьриз тежер фагъир я зун.
Бахтсуз хана, хайи кIвале
Шадвал такур Къадир я зун.

* * *
Заз Къураба Къадир лагьай,
Руш ви гафар гьикI эхин за?
Ашкъидикай са пай тахьай,
И дерт суруз гьикI тухун за?

* * *
Яд эллера рикIиз къайи
Зун хьтиндаз макан женни?
Хайи деге барбатI хьайи,
Къурабадиз Ватан женни?

Манийрай аквазвайвал, Къадир хъсан шаир хьиз, хъсан ватанпересни тир. Вичин хайи кIвал-югъ, хайи Ватан бахтлу яз акун адан рикIин мурад тир. Амма а девирда адан мурадар кьилиз акъатун мумкин тушир. Адавай халкьдин кьилел къвезвай мусибатар ижтимаи къурулушдихъ галаз алакъалу тирди, и къурулуш дегишар тавуртIа, белани алудиз тежерди кьатIуз жезвачир.
Сифте яз Лезги Къадиракай малумат гайиди филологиядин илимрин доктор Мавлуд Ярагьмедов я. Ада шаирдин Ахцегь жуьнгуьнай жагъу-рай шииррикай сад вичин “Дагъус-тандин савкьватар” (азербайжан чIалал, Баку, 1987-йис) ктабда чапна. Эхиримжи вахтара Лезги Къадиран шииррикай са кьадарбур мадни жа-гъанва. Агъадихъ чна шаирдин “Пака-ман шагьвар” тIвар алай шиир гузва.

ПАКАМАН ШАГЬВАР

Пакаман шагьвар, зи фагъир гьалдикай,
Агакьра ван яргъа авай эллерив.
Зулумрикай фелекдин, чав къалрикай,
ЦIигел хьункай, лагь, зун къизил гуьллерихъ.

Зи гъам чIугваз, дидед рикIел хьанва тIагъ,
Кими тежез вилерилай туькьуьл нагъв.
Зи бахт, вичел хажалатрин алаз дагъ,
Аватзава дерин-дерин вирериз.

Гурлу селлер авахьзава азгъундиз,
Къати я гар элкъвезавай чайгъундиз.
Лейлидивай къакъатнавай Межнун хьиз,
Авара яз катнава зун чуьллериз.

Жуван миллет маса гун туш жедай кар,
Мусибатри тавурай чаз дуьнья дар.
Чи миресрив агакьра зи дуьз хабар,
Аватункай, лагь, зи гими гьуьлериз.

Къадир я зун шадвал такур гьич кIвале,
Хажалатрин залан пар я зи шеле.
Ажалди вахт ганва, кьенвач зун гьеле,
Кхьена, дерт пайзава за эллериз.©

Дасхуьруьнви Моисей

ЧIехи зари ва алим Дасхуьруьнви Моисей VII асирда Алпанис-танда яшамиш хьана. Ам дуьньяда вичин "Алпанистандин тарих" ктабдалди машгьур хьанва. И къадим эсер 625-йисуз алпан чIалал кхьенва, са шумуд виш йис вилик эрмени, урус, француз ва маса чIалариз таржума авунва. Адан копияр Эрменистандин Матенада-ран библиотекада хуьзва. "Алпанистандин тарих" лезги халкьарин тарихдикай теснифнавай сад лагьай чIехи эсер я. Тарихчиди вичин ктабда IV-VI асиррин алимрин ктабрикай менфят къачунва ва вич шагьид хьайи вакъиай-рикай суыъбетзава. Суьгьбетни кIелиз хуш къведайвал, рангар ядай гафар ишлемишиз, авунва. Моисей Дасхуьруьнвиди "Алпанистандин тарих" ктабдалди лез¬ги миллетрихъ цIийи аямдин сифте асирра кьилди гьукумат, культура, кIел-кхьин ва литература хьайиди субутарзава. И къимет авачир хьтин ктабдалди чIехи камалэгьлиди гьам вичин халкьдиз, гьамни вичиз зурба гуьмбет эцигна.

Кушуви Михьитар

ЧIехи зари ва алим Михьитар (тарихдин ктабра ам Мхитар Гош яз гьатнава) Алпанистандин Куш хуьре дидедиз хьана. Кушуви Михьитаран зурба ирс яз кьве ктаб ама: " Алпанрин тарих" ва "Къанунрин кIватIал". Сад лагьай ктабдин тIварцIяй аквазвайвал, М. Кушувиди Моисей Дасхуьруьнвиди башламишай кар давамарна - Алпанистандин тарихда хьайи агьвалатар галай-галайвал кхьена. Санлай къачурла абур XII асирдиз талукь я. Кьвед лагьай ктабда алпан халкъарин адетар ва хашпара диндин къану-нар кIватIнава. М. Кушувидин ктабар эрмени, азербажан, урус ва маса чIалариз таржума авунва. Абур лезги халкьарин тарихдин, культурадин ва литературадин къиметлу ивирар-гуьмбетар я. Кушуви Михьитар 1213-йисуз кечмиш хьана.

©

©

©

©

©

©

Как жили и чем занимались лезгины?

Там, где протекают реки Самур и Гюльгерычай, климат сухой и теплый. Лето жаркое. Фруктовые деревья дают хорошие урожаи яблок, персиков, инжира, слив, груш, черешни. Обитают шакалы, дикие кабаны и волки. Встречаются сухопутные черепахи. В кустарниках водятся фазаны, дикие косули (джейраны), олени, барсуки, куницы, лисы и зайцы. А еще ящерицы и змеи. В устье реки Самур, где она впадает в Каспийское море, растут густые лиановые, широколиственные леса.

В горах летом бывает холодно, случается, выпадает снег даже в июне! Здесь водятся медведи, барсы, дикие козы, дагестанские туры и громадные горные орлы. Помнишь, Арслан, мы видели их, когда поднимались на гору Шалбуздаг? Они кружили над нами всю дорогу.

Охота у лезгин не была значительным подспорьем в хозяйстве. Наши предки старались сохранить животный мир и охотились редко.

Занимались в основном земледелием, скотоводством, собирательством. Выращивали ячмень, пшеницу, кукурузу, фасоль, а позднее – тыкву, лук, просо. Где не хватало воды, делали искусственное орошение – проводили воду от рек, родников. Для пахоты земли использовали быков и буйволов.

После молотьбы каждая семья, согласно шариату, выделяла закят (пожертвование) для бедных, вдов и сирот.

Содержали овец и коров, обеспечивая себя мясом, молоком, сыром, маслом, шерстью, кожей. Излишки обменивали на зерно и различные товары.

Для пастьбы крупного рогатого скота назначали пастухов. Во многих лезгинских селениях был такой обычай. После вечерней дойки кто-нибудь из хозяев по очереди приглашал пастуха к себе. Он уже знал, чья очередь, и, пригнав стадо в аул, шел в этот дом. Здесь его ожидал ужин, а когда пастух уходил, на завтрак в его сумку (чанта) клали чуреки, масло, сыр, халву.

Почти каждая семья имела коня. Конь был не только средством передвижения. Это был друг, богатство и гордость семьи. Лезгины любили лошадей: они были с человеком и в радости, и в горе, отвечали преданностью на любовь и верностью на заботу.

С конца XIX – начала XX вв. некоторые жители сел занимались извозом – перевозили людей и грузы в близкие и дальние села и города.