Ватандихъ элкъуьн

Кьве рикIин, кьве рекьин жемир.
(Мисал.)

Уьзден хайи хуьруьхъ элкъвезвай вахт, Мегьамед-эфенди, Куьрдемирда авай машгьур шейх Исмаил-эфендидивай тарикъатдин рекьяй тарсар гудай ихтияр къачуна, чIехи Муршид яз хквезвайдал ацалтна. Исмаил-эфендиди вичивай тарикъатдин илим къачузвайбуруз мусурманри, динди къадагъа авунвай крарал машгъул жезвайди, алей салам Мегьаммед пайгъамбарди къалурнавай дуьз тир рекьивай яргъа жезвайди лугьуналди,ихьтин чIуру гьалар арадал атунин себебрал акъвазна. Кьилди къачуртIа, хашпара диндин къуллугъчийри чпин вилик мусурманар Аллагьдин чина уьзуькъара жедай, ички ишлемишунихъ, таб-гьелле авунихъ, стха-стхадин, хва-бубадин аксиниз экъечшунин, намусдин пак къайдаяр чIурунин рекье тун патал, вири жуьредин къуватар, такьатар харж авунихъ ялзавайди лагьана. И крарни ишлемишзавайбур Къавкъаз хашпара диндин векилар тир урусар атуникди, артух жезва лагьана ада. Гьа ихьтин себебралди мусурманар гунагькарар жезва. Хашпара диндин аксина женг чIугунин, мусурманар дуьз тир рекьиз хкидай тарикъатдин сирер чирун Малл Мегьамед-эфендидин хиве вуганвай. Малла Мегьамед-эфендиди, хайи хуьруьз хтанмазди, жуьмяй йикъан мискIинда ихьтин гафар лагьана: «Жемятар! Чун къе я мусурманар туш, я хашпараяр, я бутпересар. Пак тир Мегьаммед пейгъамбардин, салаватар алаз хьурай Вичел, миллекат хьун патал, мусурман динсузрин гьукумдик хьана кIанзавач. Мусурман Аллагь Тааладилай алатайла гьич садан лукIни хьана веже къведач ва ада садазни харж гана кIандач. Ам азад инсан хьун лазим я!»

Ибур тахминан 1823-1824-йисар тир. Куьре вилаятдин хуьрерин халкьарик къвердавай къалабулух акатзавай. Са гуж-баладик чпин кьил хуьзвай куьревияр амай чкайра авай яшамиш жезвай агьалияр хьиз, ина агъавал ийизвай инсафсуз ханларин ва абуру чпин мукьвабур тир векилриз бегвилин тIварар гуз, абурун ихтиярда гуьне ва СтIал пата чеб кьван хъсан мулкар гуз, гьар са бегдин харжуник сад-вад хуьрер кутазвай. Ибурал бес тахьана, халкьдал, кIан квачир гьуьл тир урус пачагьлугъдин залан парарни лежберрин кIулал шутарнавай. Пара кьадар армия галаз Куьредиз атай Ермолова, муьтIуьгъ тахьай халкьар, са гьахъ-дуванни авачиз ягъиз, рекьиз, хуьрериз, мулкариз цIаяр ягъиз, амайбурал гуз тежедай кьадар харж эцигиз, малар къакъудиз ийир-тийир авунавай. Лезгистандин мулкар кьунал сергьятламиш тахьай генерал Ермолов вичин кьушунри, чеб атай хуьрера цIийи къайдаяр тваз, Къубадихъди рекье гьатна.

Гьелбетда, мусурманрин дин, кар авазни авачиз женгиниз экъечIуниз акси тир. Малла Магьамед-эфендидиз, дагъвияр азадвилин рекьел гъун патал, ислягьвилин къайдайрикай менфят къачуз кIанзавай. Гьайиф хьи, Урус пачагьдин векилри, дагъустанвияр вагьши халкьарай кьуна, абурун рикIелай гьамишалиг яз азадвилин гьиссер алудун патахъай, гьич санани ван тахьай хьтин гужар ийиз башламишна. Абурухъ чкадин агьалийрихъ авай затI къакъудиз, чпивай тарашиз тахьай затI цIайяр ягъиз куз, гишила ва мекьила авай халкь, ялиз тежедай парцик кутуна, муьтIуьгъ лукIар авун къаст авай. Гьа ихьтин ихтиярар абуру чкадин ханларинни беглерин гъилерани вуганвай. И кьве тахан зулуматдал эхир эцигун лазим тир. Азадвилин женгиниз гьазурвилер авунин кIвалах са кьадар мискIинра чуьнебадаказ тухузвай. Чкадин хандин ва Урус пачагьдин векилриз, Малла Мегьамед-эфендиди тухузвай кIвалахрикай, хабар гузвай жасусарни авачиз тушир. Гьайиф хьи, абурун вилик пад кьун патал арадал къвезвай кар авачир. Фекьийри тухузвай мешверайрикай хабар хьайи пачагьдин векилри, чкадин ханларивай, хуьрерин сагьибривай, халкьар рекьяй акъудзавайбухъ галаз къати женг чIугун истемишзавай. Азадвалпатал арадал аквадай хьтин кьетIен кар-затI текъвезвай лезгийри чпин уьзденвал, яни муьтIуьгъ туширвал къалуриз акуна, абур генани парцIин кIаник кутаз алахъна. Чпел алай еке харжар гуз тежезвайбур, дарда гьатнавайбур, эхиз тахьайла, кIеретI-кIеретI кIватI жез, чикIиз хьана. Са кьадарбур, и азабдикай катун патал Лезгистан таз, къурабавал ийиз, Ширвандихъ, Шекидихъ, Бакудихъ, Эштерхандихъ ва Юкьван азиядихъ кьил хуьз катзавай. Гьайиф хьи, виринра зегьметчи халкь са йикъа авай. Гьиниз фейитIани, чпин залан ва бедбахт кьисметдикай абурувай катиз жезвачир.

Уьзденал Бакуда мукьвал-мукьвал чпин хуьруьнвияр ва масанрай таниш ксар гьалтзавай. Хуьрера авай вакъиайрикай, жуьреба-жуьре алаш-булашдин крарикай ванер хьайи адан рикI тIар жез хьана. Кьилел итимар аламай, далудихъ куьмекар галай бязибурун кьилерал къвезвай чIуру крар акурла, хуьре текдиз амай диде, гьихьтин тIурфандин хура акъвазнаватIа ада хъсан гьиссзавай. Гьикьван гужар вичиз авайтIани Умуята, я патал физвайбуруз, я паталай хуьквезвайбуруз вичин дердер ачухарзавачир. Я дерт ачухна лагьана, адаз вичин гьалдикай хабар кьадай касни авачирди чизвай. Артухлама, кьилелай буба алатна, етимвилин тIвар акьалтнавай, авай са велед Уьзденаз, чIехида хьиз, пуд йисан вахтунда данарбанвал авуна, гила кьве кепекни къазанмишда лагьана Бакуда зегьмет чIугваз фенвайла, кIваликайни ва вичикайни хажалат гьикI гуда лугьуз, хиялар ийиз ам киснавай.

КIвалера куьлуь-ири талгьана куьмекар авай, са гьихьтин ятIани жуьреда чпин гъил акакьзавайбурун векиларни, кIвалахрихъ къекъвез Бакудин базаррал ва физ-хуьквезвай рекьера акур Уьзденаз, юкъуз кIвалахди машгъуларзавайтIани, яргъи йифер секин ахвар авачирбур жезвай. Ара-бир жезвай шадвилин межлисар цицIе тваз, саки пуд йисан къене зегьмет чIугуна, далудихъ эцигнавай кепекрихъ ада яваш-яваш куьлуь-шуьлуьяр, мехъерин гьазурвилерни авунвай. Вични са жуьредин пек-парталралди туькIуьн акур Уьзденаз, са хъел текъведай жуьреда Гьейбатаз рикIе ргазвай тIалдин сирерин гъавурдани тваз кIан хьана. Гьар саферда ихтилат башламишиз кIан хьайила, Уьзденаз и кар пара кьадар залан акъвазиз, агь, са маса сеферда хьурай лугьуз, кьве рикIин хьана амукьзавай. Уьзденавай вичин хажалат дустарихъ галазни пай жезвачир. Адахъ эхиримжи вахтара жезвай дегишвилер акур дустари гайи суалризни, Уьздена, са затIни тахьай къайдада, зарафат кутуна, жавабар вахкудай. Эхир хьи Усманавай и дегишвал вуч себебдинди ятIа чирун патал хабар кьун тавуна акъвазиз хьанач. Ада са сеферда Гьейбатаз ихтин арза авуна:

-Гьейбат стха, Уьзденахъ са гьихьтин ятIани дегишвал хьанвайди куьне кьатIизвани? Ам акваз-акваз цIаразва. Кiвалахикай кичIе кас ам туш. Аквадай гьалда адахъ чаз лугьуз тежезвай ва вичивайни эхи ийиз тежезвай са дерт ава. Вуна кьванни чира!

-Акван зазни ийизва. Амма вичин патай арза-ферзе авачирла, чна адаз вуч лугьуда?-Адаз Уьзденан рикIе ватан ва диде акъатнавайди хъсан чизвай.

-Гьикьван четинвал ва я хажалат хьайитIани рикIе хуьдай адан хесет ваз чир тахьунал зун аламат жезва, чIехи стха? ЯтIа, няниз за хабарар кьада. Адан рикIик вуч кватIа, и дегишвилер хъсанвилихъ элкъуьрун патал вуч авун лазим ятIа чирна, чна гадайрихъ ва квехъ галаз санал меслятар ийида. Рази яни вун?

Гьейбатаз, суалар тагайтIани, Уьзденан дегишвилерикай хабар тир. Усмана гайи суалдиз, суалдин къайдада къуьнер чуькьвей Гьейбата, са жавабни тагана, вичин рехъ давам хъувуна. Абурун меслят са пуд йисуз Бакудин нафтIадин мяденра зегьмет чIугуна, кепек-шигьини къазанмишда ва ахпа хайи хуьруьз хтана, мехъер-затIни авун тир. Гила, меслят хьайивал, пуд йисни алатнавай. Уьзденакай мехъерин чагъиндиз атанвай эркекни хьанва. Дидедини фадлай вичин хва хуьквезвай Бакудин рехъ вилив хуьзвайдини адаз чизвай. Вири икрар хъсан чизватIани, Гьейбатаз Уьзден хьтин кьегьел кас гъиляй ахъайиз кIанзавачир. Эгер Уьзденаз кIвализ хъфинин рехъ гайитIа, эмирдик ккIанвай чIижер хьиз, вич кьван жегьил фялеярни, гьарма вичин ватандихъ катунин къурхувал авай адахъ. Нянихъ вири кIвалахрилай хтай макъамда Усмана Уьзденаз икI лагьана:

-Инсанри ярар-дустар кьунин кьилин метлеб вуч ятIа чидани ваз, Уьзден?-Уьзден кисна, вичиз лап хъсан чизвай и кар, дустуниз вичелайни хъсан чизвайди аннамишна, хъуьрена.-За суал, Уьзден, ваз гузвайди я. Яр-дуст вучиз кьазвайди я?-лагьана тикрар хъувуна Усмана.

-Яр-дуст авачир кас жедани, Усман? Дуст авачирдаз адетдин инсан лугьуз жедач. Ваз а суал гуналди заз вуч лугьуз кIнзаватIа яраб? Вун квел тажуб хьанва?

-Яр-дуст кьунин кьилин себебрикай сад – са шадвал хьайила, са пашманвал хьайила, а шадвал ва я а дерт кьве патал паюн я, ам кьезилрун я. Дуствилихъ маса себебарни ава. Амма абур вири инал тикраруникай хийир авач. Ингье, эхиримжи вахтара вахъ кьил акъат тийидай дегишвилер жезва. Чаз малум тир са вакъиани ви уьмуьрда, я кIвалахдикай, я маса крарикай авачирди чаз чизва. Им чазни хъсан чизва, вазни. Зун гьихьтин дуст ятIа, ваз лап хъсан чида. Гьуьрмет лагьайтIа, ваз чи патай пара ава. Пулни чи баругърин фялейри масабурулай тIимил къачузвач. Ви дегишвиляй кьил акъудиз тахьайла, за няниз чи патав Гьейбат стхадизни эвер ганва. Чакай са вуч ятIани вуна чуьнуьхзава. Белки, ам чи чIехи стха ва баругъдин устIар я, гьадаз кьванни на ви сирер ачухрин.

Усмана лагьайвал, няниз Гьейбатни атана. Лезги кIеретIди Уьзденав гвай дерт-дуьгуьм вуч ятIа чирна. Уьзденан рикIел дидедал ва кIвалел-йикъал кьил чIугунин, мехъерин месэлаярни кваз акьалтнавай. Ярагърин булахрин ятар хъун, мумкин я, ярагърин рушариз тамашунин себебарни авачиз тушир. И крариз нивай вуч лугьуз жеда? Жегьил итим я, гила адаз мехъерарни авун чарасуз я. И крариз аксивал нивай ийиз жеда?

-АкI ятIа, Уьзден стха, ви вилик акъвазнавай месэлаяр куьлуь-шуьлуьяр туш. Чна са шумуд йисуз, са стхайри хьиз кIвалахиз ва фу нез, чун са цIилинал алай тIвалар хьанва. Сад лагьайди, чун иниз атана, чакай халис фялеяр хьана, им пуд лагьай йис я. И кар къейд авун лазим я. Са гафуналди, чна ам «чухвена» кIанда. Кьвед лугьудай «чуьхуьн» ам я хьи, вун чи арадай экъечIна, хайи хуьруьхъ, диде Ватандихъ хъифизва. Мехъерар авуна, кIвал-хизан хьайила, вун чи патарихъ, мугьманвилин къвез-хъфин квачиз, кIвалахар ийиз хтун тIимил умуд я. Хузаинди,-лагьана вичин яргъалди авур суьгьбетда Гьейбата,-ва адан руша вун гьар гьалтай сеферда завай хабарарни кьазвайди я. Икьван чIавал за ваз и гафар лагьайди туш. Талгьунихъ вичин себебарни авачиз туш!

-Чна, Гьейбат стха,-лагьана кьарай кьаз тахьай Муслима,-са вижевай межлис туькIуьрна кIанда! Им гьакIан, гъилер яна, рекье тваз жедай кар туш.

-За ийизвай ихтилатрин эхир кьилни гьа вуна лугьузвай месэладал хуьквезвайди тир. Чна акI хьайила, къведай киш йикъалди хузаиндизни приказчикдиз ва патарив гвай чир-хичирриз эвер гана, еке са лезги межлис туькIуьрда. Акъатзавай харжарин са тах за жувал илитIзава. Белки хузаиндини вичин захавал къалурин. Ам, мумкин я, вичин рушни галаз атун.

-Чи патай ийидай харжи чна адаз кIвализ хутахдай савкьватар къачуниз серф ийида!-лагьана Усмана.

Гурлу межлис

Шадвал авуниз рекьер-хвалар пара жагъида.

(Мисал.)

Киш йикъан няниз лезги ва азербайжан гадайри казармада, хузаиндин тапшуругъдалди, еке межлис къурмишна. Чи лезги гадайри межлис вини кьилин дережада кьиле тухун патал эхиримжи гьазурвилер авуна куьтягьзавай. Ихьтин мярекатриз, вичин захават къалурун патал хузаин пара амалар чидай кас тир. Ада фялейриз еке мажибар гузвачиртIани, фялейрин зегьметдин югъ виринра хьтин яргъиди ва заланди тиртIани, вичин вичин гъилик кIвалахзавайбурун арада кьиле физвай гьар са мярекатда активвилелди иштирак ийидай. ИкI винелай хъуьрез къалурзавайтIани, ада вичин патай ажугълу жедай са карни къалур тийиз, ам виридан гьуьрмет авуниз лайихлу кас хьанвай. Белки ам хузаиндин агалкьун тир, белки Гьейбат хьтин акьуллу къуллугчийрин гьунар. Гьар гьикI ятIани хузаиндиз амалар чизвай. Ингье, фялейрин арада еке тафават аваз зегьмет чIугвазвай Уьзден гъиляй акъатун са касдизни хуш жедай кар тушир. Хузаинди, вич гадарна хъфизвай гьар са касдиз, чам рекье твадайди хьиз гьуьрметар авуни, гележегда кьванни абур вичин мядендихъ элкъвена хтун патал эмир ийизвай.

Стол безетмишиз емекханадин векиларни атанвай. Са-сад къвез, гадайриз межлис мубарак ийиз, столрихъ ацукьзавай. Абурун арада къунши баругърин векиларни авай. Рахун-луькIуьн пара тир. Са шумуд декьикьадилай вичин руш Рейгьанни галаз хузаин, маса мугьманар, абурун арада чи Гьейбат ва Уьзден аваз атана. Жегьилри абурун арада столрихъ чкаяр гана. Межлис Гьейбата, вичин рахунар туьрк чIалади авуна, ачухна:

-Азиз тир къардашар! Ихьтин межлис чна сифте сеферда ачухзава. Ам ачух авунихъ са метлеб ава. Къе чи арадай, пуд йисан вахтунда, намусдив зегьмет чIугур, вич юлдашрин арада халис инсан яз къалурай чи гъвечIи стха Уьзден вичин кIвализ хъфизва. Им са патахъай сефил вакъиани я, муькуь патахъай ашкъилуни. Сефилвал а кардалди я хьи, пуд йисан къене, стхаяр хьиз, са хизан хьиз, гъил-гъиле кьуна, санал яшамиш хьайи юлдашрикай сад чара жезва. Шадвални ам я хьи, и кас хуьр-кIвал, гьатта авай са диде тек туна, чи фялейрин арадиз атана, вичихъ зегьметдин рекьяй авай гьунарлувал къалурна. Адалайни алава яз, Уьзден акур ва адахъ галаз мукьувай таниш хьайи гьар са кас, за умудда, шад яз амукьда. Адахъ вич кIанардай хесетар пара кьадар ква. Им гьа касдинни бахтлувал я, ам кьисмет хьайи чинни!

Гаф амаз гаф къведа. ЧIижерин куьнидини кул ийидай чIавуз ван къачуда. Чи къенин межлисдин ванни шадвилинди хьурай! Чи арайра шад межлисар ара-ара жезватIани, къецин межлисда чахъ галаз вичиз гьикьван вахт авачтIани, чи хузаин ва адахъ галаз ярар-дустар, чи Бакудин ханум Рейгьанни атанва! Ша, чна абур гурлу капар ягъуналди къаршиламишин!-Вирида къарагъна капар яна. Рейгьана шад яз, кьилин ва вилерин ишарайралди чухсагъул лагьана, алай чкадал ацукь хъувуна.-Чна инал, атанвай мугьманриз, чпин стхаяр тир лезги рухвайрихъ гьихьтин гьунарар аватIани къалурда. Лезгияр, гьам вичин ватанда, гьамни ватандивай яргъа къурбатдани зегьметчияр хьиз, шадвал лазим чкада дем къурмишдай устIарарни тирди къалурзава. И кар квез куьн вилералди аквада.

Уьзденан уьмуьрдикай еке ихтилатар чна ийидач, чаз ам чи багъри стха кьван азиз хьнава. Къе ада чаз «куьн сагърай, дустар»- лугьуз инал гьикI кIватIнаватIа, чна адаз «Югъур хьурай! Сагъ ва саламат, ватандал аманат хьурай»- лугьуз,-«ва хъсан рехъ хьурай»!- лугьуз атанва. И шад межлисдал са кьве келима вичин патахъай зав лугьуз тур чи хузаиндиз, чна Уьздена хьиз, югъ-йиф, кьуьд-гад талгьана зегьмет чIугуналди чи вафалувал къалурун лазим я.-Хузаинди вич Гьейбата лугьузвай гафарал рази тирди жуьреба-жуьре ишарайралди къалурзавай.-Чун, лезгияр, еке тарихдин, еке Лезгистандин иесияр я. Чахъ вири ава! Амма дагълар гьеле ахвара амазма. Ана жегьилриз ийидай кар-кеспи тIимил ава. Зегьметдалди са тике фу тIуьн паталди, чи жегьилар дуьньядин а кьилизни фена кIанзава.

Дагълар-азад вилаят, халис мусурман вилаят, чеб садалайни аслу тушир уьзденар яз машгьур авун патал зегьмет ва женг чIугвазвайбур пара ава. Зун пуд йисан вилик хайи дагълариз ял ягъиз хъфидай макъамда, са чIехи чиновникди, зун вири паиарихъай ихтибарлу кас яз жагъайла, Куьредин хандал агакьарун патал зав махсуз пакет вуганвай. Адан метлеб заз чидачир. Гила чир хьайивал, виликан ва гуьгъуьнлай сад-садан кIула аваз ракъурзавай чарар, чи патара гъудгъула твазвайбуруз серенжемар кьабулун патахъай тир кьван. Аллагьдиз агъзурбара шуькуьр хьурай, чи хузаиндин хъсанвиляй ва чахъ-фялейрихъ галаз хъсан рафтар авайвиляй, чи пата гъудгъула авач. Чун -фялеяр я. Чи буржи зегьмет чIунуна, жуван хизандиз са кьас фу къазанмишун я. Сагърай чи стха Уьзден! Уьзденав це чуьнгуьр! Пара рахун хьана, завай куьн кьилер тIарун хьанатIа, гъил къачу! Къуй Уьздена чаз гуьзел дагъларикай, девлетлу арандикай, анрин къайи булахрикай манияр лугьурай!

Межлис башламиш хьана. Манияр, кьуьлер, тIуьнарни хъунар. Йифен кьуларалди давам хьайи межлис, Рейгьан паталдини играмиди хьанай. Уьзден, рикIе Рейгьанан хуш къамат амаз, пакамахъай юлдашри шадвилелди хуьруьз рекье туна

ЦIийи яр

Хайи хуьруьз гьикI хуькведа,

РикIиз кIани яр авачир?
(Мани.)

Бакудай Вини Ярагъдал кьван яргъи рекьер, гагь улакьра аваз, гагь кIвачи атIай Уьзден, эхирни ислен йикъан нянин кьиляй хьиз кIвализ ахгакьна. Рекьера-хвалара гьалтайбурувай жузунар ийиз, гьеле кIвализ агакьдалди, Уьзденаз хуьре вуч хабарар аватIа, чкадал алайбуралайни хъсан ва фад чир хьанай. Аллагьдиз шукур, диде гьеле кIубан язмайди. Мукьва-кьилийрикайни сефилвал жедай хабарарни хьанач. Рак ахъайна, гьаятдиз гьахьай Уьзден акур дидеди, каликай ацай нек авай цурун гетIе чилел эцигна, хцин къаршидиз камар къачуна. Адай яваш сесиналди «Уьзен!» гаф акъатна.

Ам сифте са куьнизни тамаш тавуна, хцин гарданда гьатна, тухдалди шехьна. Накъвар Уьзденан вилеризни хъиткьиннавай. Диде хциз, хва дидедиз такуна, тупIу атIай пуд йисни кьве варз хьанвай. Вил рекьел алай Умуят къе, хва хтана, цаварик хкIунвай. Узденан кьве гъиликайни куьрс хьанай залан чамаданар, са пата къуьнуькай куьрснавай турбада авай чуьнгуьр, Умуятан вилеризни аквазвачир. Я Уьзденавайни, абур чилел эцигна, дидедин гардан кьаз тежез, вичи вуч авун лазим ятIа течиз, гьатта вилерал акьалтнавай ири стIалар, хъуькъвен кьилерилай авахьиз, жибиндай ягълух кьванни акъудна, михьи ийиз алакьзавачир. Умуята, тIалабай мурад хьиз гьатнавай хва, ахъа хьана катиз кичIезвайда хьиз, Уьзденан къуьнел са гъил аламаз, муькуь гъилелди шуткьудин паталди вилер михьна, хцин гъилера авай чемоданар вахчуна, амма чуьнгуьр Уьзденан къуьне амаз, ам сиви са куьтIни тавуна, хвани галаз гурарай виниз кIвализ хтана.

-Ваз саламалейкум, я диде!! Гила кьванни рахан.- Ам са тIимил вахтуна, туьтуьнал са вуч ятIани алкIайди хьиз, акъваз хьана ва ада ахпа са гужуналди, цуькIуьн туькьуьмна. Са кIус регьят хьайила, къуьнуьхъ галтад жезвай чуьнгуьр турбада амаз, цлаз янавай хкунихъай куьрсна, жузунар давам хъувуна.-Тахьуниз хьайи кар хьана, диде! Вун акурла заз дуьнья ацIайди хьиз хьана, сивелай гаф алат тийиз, серсер хьана амукьна. РикIни кваз дакIуна зи. Гила са бубат хьтиз элякьна. Вун, и заз такур пуд йисан къене гьикI яшамиш хьанатIа, гила кьванни жузан.

-Я хва, на жузунрикай вучда? Ваз диде кIвачел аламайди аквазвани? Гьам бес я! Вун, сагъ-саламат яз хтана вилериз ахкурла, дидедин рикIелай вири азиятар алатна. Садра лагь кван заз, вун гъурбатда гьикI дуланмиш хьана? Ваз гайи азаб-азиятдикай лагь? Гила, вун ви бубадин ватандиз хтана акурла, дидедиз вич къе кьейитIани кичIезмач. Вун бубадин бинедал хтанва. Рагьмет хьайи ви буба Агьмед кьейилани заз вун авачирвал хьтин залан дерт хьанач, хва. Вучиз лагьайтIа, ам кьиникь-Аллагьдин кьадар я. А Касди авур кардал наразивал авун гунагь я. Амма вун жуван патав гваз яшамиш хьайи зун, зи вири умудар вак квайди я эхир! Садлагьана, жинжин гару хьиз, Гьейбата Бакудиз гваз катайла, жува-жуваз гуж ая лугьудай чкадал атанвай. За эхна!

-Я диде, ина вунни авачиртIа, зун ни патав хуькведай? Закай архаин хьухь. За жуван кьил гьинай хьайитIани акъудда. Зун гила аял туш кьван! Къенлай кьулухъ за вун садрани тек тадач лагьана гаф гува! Валлагьи Лазим! Биллагьи Керим!

-Кьинер кьун герек къведач, хва! Аял вун, гьелбетда туш, амма зунни амачиртIа, вун иниз ни патав хуькведай лугьур гафунал зун рази туш. ГьикI ни патав хуькведай? Им ви ватан тушни? Ина ви бубадин, ви тухум-тарадин сурар авачни? Ина ви хва-стха амачни? Бес къурбандин сувариз, вири чпин кьейибурун сурарал фена, чпихъ авай садакьаяр гана, ясинар кIелдайла, вун гъурбатда кефер чIугваз жедайни?! Садра акъваз! Дидеди ваз и мукьвал чрана хканвай таза афар ва хьаран фу гъин. Ихтилатар чна кьведа ацукьнавай суфрадихъ ва фу тIуьна куьтягь хьайидалай кьулухъ хъийида. Жув ацукь,-лагьана Умуята хцин кIаник ва кьуьнтерикни кутаз хуьцуьганар гъана вегьена. Вич фан-цин къайкъуда гьатна. Вилик фу гъидалди, кIвачел аламай Уьзден, дидеди вич авачирла, храна кIвалин чилик экIяйнавай табунин гамуниз тамашна. Ахпа ада, гьа гамунин винел хуьцуьганар вегьена, ацукьайдалай гуьгъуьниз, нехишрилай кап алтадна.

Суфрадин кьилихъ ва адалай гуьгъуьниз дидедини хциавур ихтилатрин атIа кьил хьанач. Яргъал рекьера юргъун хьанвай Уьзден а паталлай кIвализ ксуз хъфейлани, Умуят авай кIвале геждалди лампа кузмай. Къуншийрини и кар кьатIана. Умуят кьилди авайла са акьван яргъалди амукь тийидай лампа, ислен няниз кьве кIвалени куькIуьнна амаз пара вахт хьана.

Уьмуьрдин рекье еке имтигьанар вахкана хтай Уьзденаз, дидеди кек ягъай сар авай месел пара ширин ахвар атана. Эгер гьаятдай рахадай ванер хьаначиртIа, Уьзден, мумкин тир, генани ксун хъувун.

Пакамаз фад къарагъай Уьздена вичин чин Къебледихъ элкъуьрна.Адаз цифер алачиз, чуьхвей парталди хьиз нурар гузвай гьамгадин дагълар акуна. РикIни кваз ачух хьайи Уьзденаз и дагълариз садрани такурбуруз хьиз килиги кIанзавай. Амма гьаятдай рахазвай икьван чIавал япарихъ галукь тавур ширин сесини, фадлай такур дагълариз тухдалди тамашдай муьгьлет тагана, вичелди желб авуна.

Кiаникай са нихъ галаз ятIа рахазвай дидедин ван атана. Ам айвандилай килигна. Гьаятда жегьил са руш авай. Ам адаз садрани акурди тушир

-Я бала, накь гъайи ятар авайвал ама. На адакай мад гъана вучзавай? На вун гьакI инжикили авуна кIандачир!

-Вувв! Я Умуят хала! Къурбанд хьайи таза булахдин цикай авур чайни, йиф алатай цикай ругур чай сад хьиз ширин жедани? За квез артухан кьве квар яд гъана лагьана, зун галатзавач кьван!-Таниш тушир руш, кIула вай цурун кварни къуьнуьхъай галуд тийиз, къирмаж хьиз акъвазнавай. Адаз гьич квар гвайдини хьиз авачир.

-Акъваз, я бала! За винелай ичIи квар гваз хуьквен.-Умуят винелди хкаж хьана. И арада, винелди ичIи квар гъиз гурариз акьахай Умуят, кварце авай яд маса къапариз ичIирна хуькведалди, винелди килигай Шагьумагъадин вилер, вичиз шикил акъуддай саягъда тамашиз акъвазнавай Уьздена акьуна.

-Вув, чан дидедин Уьзден, вун фад къарагъна хьи!?-Лагьана дидеди айвандик акъвазна, гьаятдиз тамашзавай Уьзденаз. Диде кварце авай яд маса къапара цаз кардик квайла, сиви са гафни талгьана, Уьзден кIаник ивичIна. Абур чеб-чпиз мукьувай тамаш хъувуна. Умуята, кьасухдай хьиз, жегьилар чеб-чпиз тамашун ва я рахун-луькIуьн авурай лагьана, вахт акъудзавай. Са арадилай хьиз ам Шагьумугъадин вилик чпин кIвалин квар эцигна, рахана:

-Вувв! Я кьей тавур бала! Уьздена Бакудай гваз хтай ширинлухар авайди тир. Вун квар ичIирдалди, дидеди абурукай са мекевайбур гъин.-Умуят, ширинрикай багьан кьуна, жегьилар рахун кьванни авурай лугьуз, амалдалди винелди хъфена. Сифте Шагьнабат рахана:

-Мугьмандиз хтанвайди я ман?- Мукьвал хъфидани куьн, Уьзден?

Уьзденаз ам вуж ятIа чизвачир. Бакудиз фидайла, муьштерида авай рушарин арада адаз и кIалубрин руш садра кьванни акурди тушир. Шагьумагъа, гатфарин рагъ акьур чIередин берт хьиз, сад лагьана буй гадарна, яргъи ва шуькIуь хьанвай.

-Ваъ,-лагьана Уьздена,-зун михьиз хтанвайди я.-Ам рушаз са вилихъди килигна, хтилатра гьатна хъувуна.-Я руш! Ваз зун мугьман тирди чир хьайила, жузунарни ийидай адет тушни? Ви хъваш-беш гьина ава?!-Ам хъуьрена.

-Э, чан Уьзден, итимрин чинай куьсна, жузунар ийиз заз регъуь я. Вун чи кIвализ кьванни атанвач. Гьаятра жузунар ийидай адет туш хьи. Багъишламиш ая.

-Чан дидедин Шагьумагъа!- Зун валай пара кьадар рази я.- Уьзденаз а рушан тIвар Шагьумагъа тирди гила чир хьана. Руш бегенмиш тежедайди тушир. Адалайни гъейри, рушан тIварцIин кьиле шагь лугьудай гаф авай. Шагьумагъа, Шагьнабат-ибур кьведни хъсан тIварар тир. Са паюнин хьайитIани, тIварар мукьвабур хьанвай.

Умуята гъайи ширинар авай къаргъу кьуьчIуьк акатай Шагьумагъа, цIай хьиз гьаятдай къецелди экъечIна. И арада Уьзденан илгьам уях хьана, на лугьуда ахварай аватна. Ада пIузаррикай хьиз лагьана:

Азиз Шагьумагъа,

Рушарин юкьва,

Виридан агъа,

Уьзденан багьа

Ядигар я вун!

Пакаман фу тIуьна, хци Бакудин юкь атIана сусаз гъанвай базарлухриз тамашдайла, Умуята икI лагьана:

-Чан хва! Ихьтин гуьрчег либасар алукIдай са туькIвей свасни хьанайтIа, дидедиз маса дерт амачир.

-Абур Аллагьдин савдаяр я, диде,-лагьана куьрелди гаф атIана Уьзденаз, «Ингье, инлай хъфей рушаз вуч хьанва? Ам масадан лишанлу тахьурай гьа? Заз гунагь жеда. Садра акъвазин кван. Низ чида зи кьисметди гьина зун вилив хуьзватIа?»- лугьуз кIанзавай. Амма дидеди вуч лугьудатIа ахтармишиз акъвазна ам. Руш хъфейдалай кьулухъ Уьздена вичин чин-гъилни чуьхвена, фу-затI тIуьрдалай гуьгъуьниз абурун арада жуьреба-жуьре ихтилатар хьана:

-Я бала, вуна са шумуд йисуз патарални кIвалахар авуна. Аллагь рази хьурай Гьейбат стхадилайни. Ада вакай, вичи заз хиве кьурвал, халис итимни хкуднава. Эгер ам вал дуьшуьш хьаначиртIа, низ чидай ви уьмуьрдин рехъ гьи кIамарай, чархарай фидайтIа? Вини Гьажимурадан гада вуч тир? Агъарза лугьудай?

-Гьан?-лагьана Уьздена.

-Ханди ам, са тIимил кьван вичин кIиринай фидай кас туш лугьуз, йитабдик кутуна, урусатдиз армияда къуллугъ ийиз рекье туна. Гила заз ван хьайивал, кесиб Агъарза, Полша лугьудай вилаятда, пара кьадар къалабулух квай чкада авалда. Диде месе ава. Хва мус хуькведа лугьуз, вил рекьел алаз, цIурунал алалда. Юсуф ханди акур-акурла, завай вун жузаз хьана. «Ам закай чуьнеба Бакудиз рекье туначиртIа, зи гъилик адакай са аваран итим хкатдайди тир»!- лугьуз, япай акъудна кьена. За адаз, агъзур жуьре багьнаяр авуна, жувалай алудна. Гила кьванни жуван кьил къалурмир а касдиз.

-Диде, Аллагьдин кIаникай, пачагьдин гъиликай гьиниз катда? Чи пачагь-чаз гьар юкъуз аквазвай Юсуф хан я. Кьисметдилай артухан затIни жедач!

-Чухсагъул къуншийриз. Гьарда са гъил хкажна. Гьарда вичивай жедай куьмекар гуз, зи кар чилел тунач. Керим бубадикай чаз халисан буба хьана. Ада чи патахъай, малкъарадин, никIяй хьайи техил, гатIуз хкидалди, вири жуьредин куьмекар гуз туна. Малла Мегьаммедани адан гада Исмаила, завай са шумуд сеферда, вун хабарар кьаз, мус хтайтIани чпел са кьил чIугурай лугьуз таъкимарнавайди я. Мажажалдик абурал са кьил чIугу, хва!

-Абурал кьил чIугваз пака хьайитIани фида, диде. Малла Мегьаммеда заз бубавал авурди я. Исмаилакайни еке эфенди хьанвалда. Малла Мегьаммедан арифдарвиликай, Бакуда заз са шумудан сиверай хъсанвилихъди ванер хьанва. А хизанди чпин уьмуьр лазги ва мусурман халкьар, азадвилихъ ялун патал серф ийизва. Гьайиф хьи, завай кIел хъийиз алакьнач. Гила кьванни, зун жуваз авур хъсанвилерай, вафалувал къалуруниз мажбур я.

-Гаф амай е! Чи хуьруьн рушарини дидедиз пара кьадар куьмекар гана, хва. Аллагь рази хьурай чпелай. Къе пакамаз атай Шагьумагъа акунайни ваз? Фу чуруникай, яд гъуникай ада заз азият гайиди туш. Ваз хъсан чизва чи булахар гьикьван яргъа мензилра аватIа. Шагьумагъади, экуьнахъ за жуван кIвалахар ийидалди, гъана кварар ацIуриз, фу чарадай тини гьазуриз таз хьана. Патарилай рахадайбурни хьана. Амма гьар са рахайди ада вичин чкадал ацукьарна. Умуят хала хьтинди дишегьли авайди туш лугьуз, ада вирибурухъ галаз гьуьжет чIугуна, амма залай гъил къачунач. КIвале авай тек дишегьли я лугьуз, вич хьтин жегьил рушани са гъил хкаж тавурла, адан гьал гьикI жеда лугьуз, вири секинарна. Ам аял кьил ятIани, мециз ширин, кар-кеспидизни пис аял туш. Ам гьатай кIвал къени жеда, хва. Аллагьди бахтлу авурай вич! Руш туш-гарун фарфалаг я! Са декьикьада гъиле кар авачиз акъваздайди туш.

-Диде, ам на лугьудай кьван аялни туш эхир!

-Чан дидедин! Ваз ам гьикьван хьайи хьиз я? ЦIицI хьтин руш я.

-Диде, вуна адалай заз пара тарифарзава. Руш пис туширди зазни акуна. Ви хиялар масакIа аваз тахьурай гьа!-Хъуьрена Уьзден.

-Ам ваз чида, ширин бала, Завай авай са хциз дакIан кIвалах ийиз женни мегер?!

-Бес вуна лагь кван, авай са хциз дакIан кар тежедайла, авай са дидедиз дакIан кIвалах ийиз залайни алакьич эхир!

-Аферин, чан хва. Гьа гаф тир заз ви сивяй акъатна кIанзавайди. АкI хьайила, чи амай кIвалахарни туькIуьда!-Умуятан вилерал шадвилин накъварни акьалтна. Хциз и кардикай хажалат жез кичIела, туьтуьна шел туькьуьмна, вилер шуткьудин тумунай михьна, ам тади кваз къецелди экъечIна..

Уьзден къарайна. Фадлай вичин гъил галукь тавур гьаятдиз, цурриз, жагъунриз тамашна. Алакьдай куьлуь-шуьлуьяр авуна. КIвалин патав чIехи хьанвай тарал, акIаж хьана чуьхверар алай. Ам абуруз тамашиз, квар кIула аваз акъвазай Шагьумагъа рикIел хкана. Гуьзел рушан къамат фикирдиз гъиз, ам са хавлат чкадихъ къекъвена. Са герендалай кIвализ хтана, цлан хкунихъай чуьнгуьр къачуна. Дидедиз, чуьнгуьр вучтинди я ва мусалай къачурди я лагьана, жузадай мажални хьанвачир. Хцин гъиляй ва ада гъайи базарлухрин, Шагьумагъадин гъиляй адан гъвечIи рикIе маса крариз, затIариз фикир гудай са артухан пIипI жагъизвачир

Ингье дерди-гьал ийидай дуст. Ам чуьнгуьр туш-дуст я! Уьздена, Шагьумагъадин акунар, буй-бухах, адан гьар са темягь фидай лишан рикIел гъиз, ихьтин шиир арадал атана:

Къакъудна акьул, элкъуьрай зи кьил,

Гуьзел дагъларин марал ятIа вун?

Цавун гьуьндуьрдиз хкажай гуьгьуьл,

Яраб зи рикIин хиял ятIа вун?

Ам кIвале къекъвена. Ахпа кьакьан дагълариз дакIардай тамашна. Аквадай гьалда Уьзденан вил галай дагъларни кваз, ам хтунал шад тир. Абур, циферни алачиз, Уьзденаз ачух чинив, сивел мили хъвер алаз тамашзавай.

Заз муьгьуьббатдин эсер гваз атай,

Яраб экуьнин сегьер ятIа вун?

АцIай хунча хьиз бегьер гваз атай,

Куругълидин нар-Нигер ятIа вун?

КIанерик квай кIвалахар ийизвай Умуятаз чпин кIваляй икьван чIавалди тахьай жуьредин чуьнгуьрдин ва ширин манидин сесер атана. Хцин рикI чкадал ацукьайди чир хьайи дидедин гъилерик звер акатна. Адаз чизвай, Уьзден хтана ван акъатайла, кIвализ хваш-беш ийиз къведайбурни жеда. Мад са карди рикIиз мажал гузвачир адан. Уьздена, Шагьнабатан тIвар-затIни кьазвачир. Наажайиб, ам адаз адахли яз кIан хьанвач? Ам адаз бегенмиш хьун са акьван важиблу тушир. Важиблу кар ам я хьи, эгер ам Шагьумагъадал кутугай къайдада акур гъилди ашукь хьанвайди тиртIа, ада а рушан диде-буба, гайи-тагайвиликай хабарар такьуна тадачир. Вучиз Уьздена Шагьнабатан тIвар кьазвачтIа? И карни Умуятаз сир яз амай. РикIел алачир крар гъилелай-тупIалай авун квез я? Агь! Шагьнабат зи аялдин патав сур хьанвай руш тир. Ам тухун тавуна амайтIа, и пуд йисан вахтунда, акъахнавай тваг хьиз жедай. Шагьумагъадив гвай дамах-чахмахдиз тамаш! Свасвилиз лайихлу чагъинда ава ам.-ИкI вич-вичик рахаз, Умуят гьаятра пепе хьиз акъваз тийиз кIвалахар ийиз, цIийибурухъ къекъвез хьана.

Уьздена вичин рикIел къвезвай гафарикай шиирдин цIарар ийиз, мани давамар хъувуна:

Жегьил жейран хьиз чеменда гьатай,

Къавлу авчидин кеменда гьатай,

Гуьзел къамат хьиз беденда гьатай,

Яраб руш, зи рикI-жигер ятIа вун?

Лугьуз жеда ваз гуьзелрин агъа,

Зумруддин къаш тир рушарин юкьва.

Ашукь Уьзденаз атанвай мукьва,

Аманат гайи гевгьер ятIа вун?

Хайи арха хьиз эвердиз атай,

Азиз мугьман хьиз сефердиз атай,

Таза бахча хьиз бегьердиз атай,

Хуш няметрин шагь-шекер ятIа вун?

Уьзденан рикIел Шагьнабаталай гуьгъуьниз аламай ашкъидин хирен дарман Шагьумагъа хьана. Адаз Шагьумагъадай гагь Бакудин ханум Рейгьанан, гагь гъиляй акъатай Шагьнабатан гуьрчег лишанар акваз, ам хъсанвилихъди дегиш хьанвай. Адавай мад кIвале кьарай кьаз хъижезмачир. Са тIимил геренда чуьнгуьрдив къугъвана, ада ам хкунихъ гилиг хъувуна. Чуьнгуьрдиз, мад турбада хтуна, секинвал тежезмайди чиз, парча кIватIна, дакIардин пипIе кьве къатна эцигна. Уьзденан рикI кимерихъ цIигел тир. Адаз вичин ярар-дустар такуна гьикьван вахтар тир? Ам гуьзгуьдай вичиз тамашна. Лацу чинал хкаж жезвай спелриз тIуб гана, вичин хуьрера хас партал ва бухара хцикьдин бармакни алаз ам куьчедиз экъечIна. Аллагьди гайитIа, адан рикIел нянихъ хьиз, Малла Мегьмед эфендидин кIвалелни кьил чIугун алай.

Ярагърин тариф

Женнет я ватан Ярагъар!

(Ашукь Уьзден.)

Бакудай хтай пакман кьиляй абурар алай руш Шагьумагъани дуьшуьш хьана гьевесламиш хьанвай Уьзден, хуьруьн кимел экъечIна. Пуд йисалай виниз инра са акьван аквадай хьтин дегишвилер хьанвачир. КIвалер-гьа кIвалер, хуьр-гьа хуьр яз амай. Акур-акурда Уьзденаз хваш-беш ийиз, жузунар-качузунар ийиз, ам кимел кьван рекье туна. Кимел салам гана фейила, вичелай яш хьанвайбурун гъилер, чIехивилин гьуьрмет яз, вичи кьаз, амайбуру адан гъилер кьаз жузунар давам хьана. Ам эгьли итимрин патав ацукьна. Ахпа виридалай тади акатай къунши, вич гьар мус герек хьайи декьикьада лазим атай ва къвезвай, хийирлу меслятрин устад Керим бубадин патав, лап мукьва касдин патав хьиз ацукьна жузунар авуна:

-Пара вахтунда дурум авуна, чан хва Уьзден вуна Бакуда. Ваз аферин! ГьикI я а чкаяр?! Вилкдай чаз акурвал амукьич,заз чиз? Зун анра хьайидалай кьулухъ пара кьада йисар алатнава. Зун ана Ингилис пачагьдин са девлетлу кас атана, цIийи баругърин мяденар кардик кутадайла хьайиди я. А вахтар пара четинбур тир. Фялеярни пара ава, амма абурун патахъай къайгъуяр чIугвадайбур лап тIимил. Духтуррикай пара кьит тир. Турбаяр хкажиз, баругъдин тIеквендиз ивиддай вахтара, дуьшуьшрик акатдай инсанар гзаф жедай. Чакай шумудни сад анай нубут хтанатIа чидани ваз?!

-Баку еке шегьер я, Керим буба. За ваз вуч лугьун? Вири Бакудин хабарар завай ваз гуз алакьдач, амма жува зегьмет чIугур нафтIадин мядендикай, галай юлдашрикай ва чи хузаиндин ацукьун-къарагъуникай квез кIамай кьван ихтилатар ийиз жеда. Заз бегенмиш хьана анаг! Тухдалди ийидай кIвалахар ава ана. КIвалахар лагьайтIа, са кIус заланбур пара ава. ЧIехи пай кIвалахар нафтIадин баругърихъ галаз алакъалу ятIани, гьар са югъ ийизвай кIвалах хаталуди яз къурхулувал квайди ятIани, чи чкайра хьиз, кьилди ксар ваъ, еке-еке кIеретIрихъ галаз зегьмет чIугвазвайди я. Са кас виридан, вири санлай гьар са касдин къайгъуда жеда ана. И карди ви патав зегьмет чIугвазвай инсан-ви дуст ва куьмекчи, гьатта жавабдарни я. Садахъ авай заланвал-вирида сад хьиз гъиле кьурла-акваз-акваз кьезил жеда. Фялеяр виринра гьакI тушни?! Гьелбетда, баругъдин кIвалахар-мехъерик ийизвай кьуьлер туш. Хаталувал гьар са камунин кьилиз хьун мумкин я. Сад-кьве дуьшуьш чи мядендани хьана. А вуна лугьузвай къайдасузвилер анра амач лагьайтIа, зун айибдач куьне. Духтуррикайни гила ана дарвал авач. Хатасузвилин кар чи мяденда кутугай саягъда кьиле тухузвай. Мукъаят ва мад сефер мукъаятвал лугьуз, чахъ виридахъ галаз гъавурда тунин кIвалахар кьиле тухузвай.

-Ваз, хва, анаг бегенмиш хьанвай хьтинди я. Гьаяман, гьа?-жузуна кьуьзуь Агьмада.-Мехъерар авуна мад хъфиз темягьар ава жеди?

-Умуята пуд йисан къене чIугур суьруьтма тIимил хьанвани? Къуй вичин кIвалин кьил кьурай!-Рахана Керим буба,-Кепекар кьванни къазанмишиз хьанани? ТахьайтIа, са бязибур хьиз, фейи-хтай рекьинни, тIуьр фанни цин иеси хьана хтанвани, хва?!

-Къизилар завай къазанмишиз хьанач,-зарафатна Уьздена,-жуван къецIил-цIийивални хьана, герек къведай затI-матIни къачуна за.

-Мехъерин базарлухар, харжиярни хкана, тушни?-лагьана кьарай такьур Агьмада.-Гьалал зегьмет я види, чан хва. Аферин ваз. Буба кьилел аламач лагьана, идаз-адаз кIвалахар ийиз лукIвал тавур вахт-хъсан вахт я. Лезгидиз хасвал зегьмет чIугуна вуна!

Са арадилай, къерехдихъ экъечIна, пIапIрусар чIугвазвай жегьилри Уьзден чпихъди ялна. Виридаз ван текъведай саягъда абуру чпин-жегьилрин жузун-качузунарни авуна. Рахаз-луькIуьнзавай береда, Уьзден ара физ, дагълар галай патаз тамашзавай. Абурун къацу либас къизилриз элкъвезвай зулун сифте кьили тарарик-тамарик пара дамах кутазвай. Уьзденан вил хайи ерийрихъ галайди чир хьайи гадайри, адаз са герен чуьллериз тамашиз фин теклифна.

-Валлагь, гадаяр, куьне зи рикIяй физвай хиялар кьатIана! Зун а кьадар чи патарихъ цIигел тир хьи, мад за квез вуч лугьун? Абур гафаралди лугьуз тежедай гьиссер я. Куьн садра тамаш!-Абур рахаз-рахаз хуьруьвай яргъаз акъатна.-Чи дагълар хьтин гуьзел дагълар, чи хьтин берекатлу мулкар, чи ерийра авай хьтин земземдин булахар, ихьтин атирлу гьава гьич санани авайди туш! Гьайиф хьи, са бязибуруз инрин къадир авач. Баку лугьуда чна. Вуч ава гьана?! Валлагьи лазим, биллагьи керим, ина мек ацIурна хъвазвай булахдин цин са стIалдик анрин вири девлетар квач.

-Тарифриз лайихлу ерияр я чибур,-икьрар хьана Уьзденахъ галаз Алискер.

-Кутугай шартIар авачиртIа,-лагьана Къембера,-Юсуф хандин бубайри чи хуьруькай вичиз ери кьадайни? А яхулар чпин хийир патал пара гъавурда авай ксар я.

-Ваз абур чеб акъатай ерияр акуртIа вуч лугьуда? Дагъдин кукIушрал, кIекерин жагъхайрал уьмуьр акъудзавайбур тир. Гила чи ерияр акурла, абурун сиверал чIиб агакьзамач. Мишин чантада мухан сав аваз атайбуру гила чи патариз акъатайла, беглер я лугьуз ийизвай дамахар вуч я?!-Лагьана Къазагьмеда.-Абурукай гилани купIарин ни къвезма.

-Вини Ярагъар куьгьне тарих авай, камаллу инсанар авай, пара кьадар кIелнавайбур авай, зегьметдал рикI алайбур авай ватан яз виринра машгьур я. Чи медресадикай мусурман уьлаятрин векилар къвез кIелдай, чирвилер къачудай макан хьанва.-Лагьана дамахдив Алискера.-Чи медресадиз, чи жуьмяй йикъан мискIиндиз текъвезвай жуьредин инсанар авач. Инихъ вуч аламат аватIа чи кьилни акъатзавач. Белки чи Малла Мегьаммеда гузвай тарсарик мукьнатIусдин эсер кватIа?-Хъуьрена ам.

-Чна гьар сада жуван хуьрел, жуван ватандал дамах авун-ам тIимил я, дустар! Герек хьи, гьар сада жуван кардал, гафунал, инсанвилин адалатлувилел ам мадни машгьур авун лазим я. Патарилай къвезвай сухтаяр артух хьун-чи кьилин винизвал я!

-Ви вилериз хайи ерияр, Уьзден, пуд йисалай артух патарал хьайи кимяй акьван гуьрчег аквазва хьи, чун гьамиша тамашзавай и дагъларай вил ацIун тийизвай чкада, яраб ваз ви вилерай, икьван вахтара такуна акурла, адан шикилар гьикьван гуьзел аквазватIа?! Ша, чна агъа булахрин чешмейрай са хупI ядни хъван!

-Дуьз лугьузва, Алискер, вуна. Агь, Ярагъар, Ярагъар! И дуьньядал заз вун авай чкада Гуьлуьстанни са затI туш! Зияратдиз-Мекке я вун! Гуьрчегвилиз-Женнет! Пайгъамбар, алей салам, яшамиш хьайи Мединадиз ухшар я вун! Де куьне лагь! Ихьтин еридин тариф тавуна нивай акъваз жеда?!

Кьве гъилни ахъайна, на лугьуда, лекьрез вичин лувар ахъайна, аршдиз хкаж жез кIанзава, хурувди хъуьтуьл нефес чIугурдалай кьулухъ Уьздена лагьана:

Бакуда бес давамда гьикI,

Чан хайи ватан, Ярагъар?

Вахъ цIигел яз акъатна рикI,

Чандилай масан, Ярагъар!

Дустар мягьел хьана. Уьзденахъ икI ачухдиз чIалар лугьудай гьунар авай чIал течирбур пара авай. Вири кисна. Уьздена давам хъувуна:

Нефес къачур экуьн гьава,

Чандиз ажеб тушни дава?

ЗатIни авач валай багьа,

Женнетдин ватан, Яргъар!

И бейтери ашкъиламиш авур Алискерай ширин гафар акъатна:

-Агь, чан Уьзден! Вуна зун нефес къачур экуьн гьава лагьайла, цIийи дуьньядал акьалдар хъувуна хьи! Икьван чIавалди заз такур шикилар, чи дагъларин успагьивал вуна цIийи рангар ягъ хъувуна, тамашиз вугана чав. Валай Аллагь рази хьурай, дуст!

-Къизилдин тупIалда авай къаш хьтинди я чи хуьр!-рахана Къембер. Уьздена давамна:

Вахъ ажайиб тегьер ава,

Пуд пата ви пIирер ава.

Эфендияр, шейхер ава,

Алимрин макан, Ярагъар!

Етим туна нафтIад мяден,

Хтанва мад ви хва Уьзден.

Бахтл уьмуьр, сагълам беден,

Я чаз пара кIан, Ярагъар!

Гзаф ширин ятар ава,

Гьар са нямет багълар ава,

Бязибуруз бахтар ава,

Хуьрерин султан, Ярагъар!

Вичихъ, гьелбет, фарман ава,

Гьар дердиниз дарман ава.

Асул, эдеб, дуван ава,

Къадимлу хьуй, чан Ярагъар!

Гьам шегьерда, гьам убада,

Ава ви тIвар-ван, Ярагъар!

Ацукьна ви юкьни юкьвал,

Гьажи Юсуф хан, Ярагъар!

-Агь Уьзден, Уьзден! Вири гафар вуна хъсан реседда тунай, амма хандин тариф вучиз авуна вуна?

-Алискер! За хандин тариф са кIусни авунвач. Ам хуьруьн юкьни юкьвал атана ацукьнавайди виридаз ашкара я. Ам чи хуьруьн тарихда гьатнава. Зун шаир я. Дуьз рахун, дуьз кхьин-им гьар са чан алайдаз чарасуз кар я. Вун зи гъавурда гьатна, заз чиз.

-Де хьана, я кас! Гадаяр, куьн гьуьжетунар къе инал герек къведач. Уьзденан хиялда пуд йисан вилик хьайи крар, вакъиаяр ава. Къе ва пака чи хуьрера вуч жедатIа, Аллагьдилай алатайла, маса са касдизни чидач. Вич ина яшамиш хьайила, Уьзден чи хуьрера жезвай агьвалатрин гъавурда чалайни хъсан гьатда. Ша, чун тIебиатдин гуьрчегвилел ашукь жен!

-Куьн гъавурда зун акьазвач, дустар! Хьайи-дахьай? Зун куьне ийизвай мешверайрин гъавурда сакIани гьатзавач. Квекай вуж гьахъ ва вуж батIул я?

-Хьайи затI авач, дуст. Чна вакай чуьнуьхай ихтилат авунвач. И эхиримжи вахтара Юсуф хандин итимри, чи Малла Мегьаммедан кьилел вегьезвай кьван буьгьтенрикай ваз Умуят халадин тавуна тадач. Пагь! Ада Аслан-хандиз ийизвай шикаятрикай Уьзденахъ ван-сес галукьнавай хьтинди туш.-Ам инихъ-анихъ килигна,-чпин арада хьайи ихтилатар хандал агакьардай жасусар аватIа акваз, ихтибар гъиляй ахъайнач. Алискера давам хъувуна,-медресада тарсар гузвай аялривай, жуьмяй мискIиндиз капI ийиз къвезвай инсанривай хабарар кьазва. Аниз маса вилаятрай, яни Бухаридай, Аваристандай, Куьрдемирдай, къвезвайбурухъ галаз, гьа са вахтунда, и Яхул шегьердай чирвилер къачун багьна авуна, рекье тунвай са гъавурдик квай фекьи авай. Малла Мегьамедан тарсар акурла, чIуру патахъ чарх гана рекье тур касдикай, тарикъатдин терефдар хьанва. Им Малла Мегьамед-эфендидин илимдин гужлувал ва гьахълувал тушни?! Иниз икьван инсанар вучиз кIватI жезватIа, муьруьдрин мурад-метлеб вуч ятIа чириз алахънава. Амай крар, Уьзден стха, ваз ви вилералди аквада. Гила бес я. Сейрда къекъуьнарни хьана чаз, суьгьбетарни. Нисинин капI мукьва жезва. Ша, чун кам кикяйна хъфин.-лагьана Къембера. КIвалерив агакьдайла, мискIиндай уьзен ядай ванни галукьна.

Уьзденан межлис

Межлисарни мехъерар,
Шадвилер хьуй кIвалера.
(Мисал.)

Уьзден Бакудай хтана лагьай ванцелди, Умуятаз адан ярар-дустар ва мукьвабур къведайди фад амаз чизвай. Ада къуншидин гада Уьсеналидив са лапагни кьасабиз вугана. Адакай кьве жуьредин хуьрекар авун патал мукьвал алай къуншийризни буюр авуна. Шишер ядай як чара авуна, а кар кьиле тухудай кьве жегьил гададив цIаярни ийиз туна. Гаф авачир вири крар галай-галайвал дуьзмиш авуниз.

-Я Умуят хала, Уьзден хтана лагьай ван хьана, атайди я зун,-лагьана Къадиран Пержагьана,-чакай кIандай вуч куьмек аватIа лагь!-Адан хъуьчIуьк са вуч ятIани квай.

-Я Аллагь рази хьайи къунши! За ваз вуч лугьуда? Вири захъ ава. КIанзавайди, зи хцин межлисдиз атай инсанрин вилик са кIус дад алай хуьрекар атун я. За са тIимил фу чаран хъийида. Уьздена, кесибди, пуд йис хьана Бакуда цуру буза хьтин буханкар нез. Къуй гила ада вичин дустарни галаз Ярагърин сарубугъдадин кифетлу фад дад акун хъувурай! Куьне хъуьчIерик кваз затIар тагъайтIа, зун кесиб аквазвайни?

-Зун исятда хьаракай хтанвайди я, Умуят хала,-рахана чина берекатдин нур авай, и мукьвара Магьмудахуьрелай гъайи жегьил свас Гуьлхалума,- са тIимил фу зани гваз атанва. Вуна мад хьарак фена ийидай кар авач!

-Я бала, ина тIимил авайни? ГъанатIа хъсан хьана. Винелди хутахна, суфрадик кIевирни хъша! Ина гьар садаз ийидай кIвалах жагъида. Кеспидик квачир касдиз вич масакIа акунни мумкин я. Им зи кIвал туш, куьн кIвал я. Им чи вири къуншийрин межлисдай кьуртIани жеда квевай!.

КIвале дишегьлияр чпин къайгъуйрик кумаз, кимерилай, кIеретI-кIеретI хьана, жегьиларни къвез башламишна. Яваш-яваш Умуятан кIвал, Агьмед рагьметдиз фейидалай инихъ, и жуьредин кIватIал хьунар дахьана сефил тиртIа, гила хуьруьнвийрив ацIана. Уьзден хтана лагьай хабардал дуст Сийид, Мегьамед-эфендидин сад-кьве кас мукьвабурни атана. Абурун арада, са артух ашкаравал ийизвачиртIани, Исмаил-эфендини авай. Ада вич а паталлай кIвализ тухун ва аниз Уьзденаз эвер гун тIалабна. Межлис, кIватI хьанвайбурун арада хваш-беш хьайидалай гуьгъуьниз, вичин къуватда гьатна. Уьзденахъ галаз са кьадар ихтилатар авуна, Исмаил эфенди ва кьве кас масабур, чпихъ мадни чарасуз дерди аваз, межлисда иштирак ийиз тахьунилай гъил къачун тIалабна хьиз, гьуьрметдивди гъилер ягъна хъфена.

Межлис, лугьун-хъуьруьнин лувараллаз, вичин дережадиз акъатна. Вилик жуьреба-жуьре тIуьнарни атана. Са арадилай хьиз, гадайрикай садан вил, цлахъай куьрсарнавай седефлу сазда акьуна, мягьтел жуьреда суал гана:

-Чуьнгуьр гьинай, Уьзден гьинай?! Ам ваз бахшнавайди тахьуй гьа?!

-Чуьнгуьр къачунвай хьтинди я, Уьзден вуна. Ваз мубарак хьурай!-лагьана Сийида, са вил агажна, ягьанатдин жуьреда хъверна,-ягъиз кьванни чир жезвани? Чи межлисдал са мишреб къведай хьи, эгер валай ам ягъиз алакьнайтIа.- КIвале рахун къалин хьана. Яраб лагьана гадайри, и Сийидни кваз хъуьрезвай чкада, наажайиб Уьзденалай чуьнгуьр хкунихъ галаз, аваран кьве макьам ягъиз алакьдач?

Уьзден-межлисдиз, межлисдин иштиракчияр-Уьзденаз тамашна. Виридан мурад сад тир. Са бязибур, аял чIавалай гъиле такьур чуьнгуьр, гила са яшариз акъатайла, адал къугъваз гьикI чир хьанатIа, лугьуз хияллу тир. Ингье, цIегь хьтин зиринг Къембера, кIвачел къарагъна, хкунихъ галай чуьнгуьр мукъаятдиз галудна хьиз Уьзденал яргъи авуна.

Ярагъвийриз ам гьа чпиз виликдай чидай Уьзден хьиз амай. Пуд йиса ада Бакуда акъудай вахт тек са нафтIадин баругъра кьве кепек пул къазанмишун патал кIвалах авунач. Адаз вичихъ маса пешеярни чидай устад хьанвайди къалуризни кIанзавай. Амма и кар адаз са бязи Сийид хьтинбуруз, фурс авунайни гьисабиз кичIезвай. Сад-кьвед Уьзденаз генани шаклу яз тамашзамай. Вичел яргъи авур чуьнгуьр устадвилелди кьве гъиливди кьуна, ам кIарабрикай безетмишнавай къашариз тамашна, тезенаг хкудна, Уьзден гьар са симинин сесиниз яб гуз, чуьнгуьр вичин лазим куькда туна. Са гъвечIи вахтни хьанач, симер куькда тур Уздена, адетдин къайдада, куьруь мугъаматдин макьам ягъиз, герек тир уламдал акъвазна:

-Дустар! Зун хайи хуьруь къужахламиш авурла, зак лекьрен лувар акат хъувурди хьиз хьнва! Исятда, за квез жуван чIалариз туькIуьрнавай манийрикай сад лугьуда:

Вуж я чуьнгуьр хурал кьуна,

ЭкъечIиз майдандавайди?

Акъуд къецел, лагьтIун вуна,

Тамир жуван чандавайди!

Межлисдал акваз–акваз мишреб акьална. Гадайрикай, сад-кьве гьевеслубуру чуьнгуьрдин макьамдихъ галаз тIирипIарни ягъиз акурла, Уздена вичин ван са жизви хкажна:

Цаварал вун фейитIани,

Ачух дуьнья дар ийида.

Женнетда вун хьайитIани,

Ватандихъ ялвар ийида!

-Азиятар пара гайи хьтинди я зи хуьруьнвидиз!-КьатIана Гьажиди.

-Уьзденал квен кар алайди я? На вуч лугьузва?-Рази тушиз жузуна Къафара.

-Ватандихъ цIигел тежедай вуж ава?-Хабар кьуна Къембера.

Я гъурбатдай хтай гада,

Вун таярин арадава.

Хуш хиялар гьатна чанда,

Ви рикI гьуьндуьр гьавадава!

Уьзденаз межлисдин иштиракчийрин патай чухсагъулдин ширин келимаяр пара хьайила, ада разивилелди лагьана:

-Гьуьрметлу ватанэгьлияр! Гьуьрметлу къуншияр ва ярар-дустар! Им пуд йисалай алатнва. Зун хайи хуьруьвай яргъаз къакъатна. Заз неинки чи хуьруьнвияр, гьакI жуван чIалал рахазвай инсанар акурла, а кьадар шад жедай хьи! Абурукай заз ватандин ни къведай! Лугьумир хьи, зун са къазаматдиз аватнавай. Гьич ваъ! Баку заз бегенмиш хьана. Ана халис зегьметчияр ава. Бакудиз зун жуван жегьил беден, зегьметдин цIа лигимариз фейи мисал хьана. Зун, гьа квез чидай Уьзден тир. Заз жуван кIвач чили кьурдалай гуьгъуьниз, етим хьана, данарбан хьана, маса кар-кеспи акурди тушир. Ина заз зегьметди цIу лигим хьун кьисмет хьана.

-Етим хьана лагьана ваз Умуят халади дарвал къалурайди туш кьван!-Рахана Къафар.

-Зун азиятдикай рахазвач, Къафар стха! Зун рахазвайди, зегьметдал рикI алай инсанрин арада, са хизан хьиз яшамиш жез, акьалтай гьар гьихьтин хьайитIани заланвал, дурумлудаказ зегьмет чIугуна, ам алудиз чир хьана. Чи патара уртахар хьайила аквада хъсан ва писвал. Ана вири уртахар тир. Садан хийир-виридан хийир, садан зиян-виридан зиян тир. Чухсагъул Гьейбат стхадиз! Аниз фена, чIаларни чир хьана, пад-къерехни акуна. Закай куьн вилик уьзуьагъвилелди манияр лугьудай касни хьана!

-Чи патарай фейибуруз пис жезвач. Са бязибур, туьтуьхдик твар кваз хуьквезва.

-Баку-ам анин халкьдиз ганвай са бахт я. Анин чилерик нафтIадин гьуьлер ва газ ква. Девлетрихъ къаних инсанар кIватI хьанва аниз. Фялейрив чилерикай чIулав къизил шуткьуниз таз, чпин ерияр аваданламишзава. Девлетдин чIехи пай ингилисрин пацук ква. Сад-вадав, чи хузаин хьтинбурувни гва. Амма девлетдин чIехи пай къецепатан хузаинрив гва.

-Секинвал гьикI я, Уьзден? Урус пачагь чи патариз къведалди, анра туьркверин къизилбашийри гьукумдарвал ийизвайдиз хьиз жеда заз. Гила гьикI я?-Жузуна Гьажиди.

-Фяле авай чка чидачни ваз, Гьажи стха? Фяле-зегьметкеш я. Эгер фяледи къазанмишзавай гьакъи дуьз гайитIа, ана женнет ава лагьай чIал я. Гьар са девлетлудин мурад-фяледиз жезмай кьван тIимил гьакъи гана, адакай пара кьадар чпиз хийир къачун я. Пис тушир чи баругъра кIвалахзавай фялейрин гьал-агьвал. Гьамни къуншийрив гекъигайла. Амалдар тир чи хузаин. Са гафуналди, фу нез чидай кас тир. Фяле синиф квез чида, виринра истисма ийизвайди я. Гъул-гъулаяр, къал-макъалар авай, амма чаз жуван кеспини авуна, масанриз фикир гадай мажал жедачир Гьейбат стхади лугьудай,-Уьзден, вун иниз чан стха, зегьмет чIугуна, кьве кепек къазанмишда лагьана атанвайди я. Зун ви дидедин вилик жавабдар тирди ви рикIелай алудмир! Вун за иниз гьикI гъанатIа, гьадалайни артух авуна рекье тун лазим я. Вуна, ина-ана вуч хьанай лугьуз къаришмиш жемир.Багъишламиш ая. Зи хесет квез къе чизвайди туш. Завай самбар ихтилатар авун хьана. Зун авачиз дидедал пара кьадар азиятарни гьалтна.

-Хьанач, чан дидедин. Абурун чанар сагърай! Заз абурукай валайни артух куьмекар хьана. Абурун жафаяр Аллагьди квадар тавурай. Амин!!!

-Яда, Уьзден! Вун данайрив гвайла, ванер хьанай заз, на чуьнгуьрдин саягъда лаш кьаз маршар лугьудай. Гила маншаллагь, чуьнгуьр къачунва вуна! Ам ви рикIел гьикI акьалтна?

-Баругъра авай фялейри чпин кIвалах йиф-югъ талгьуз ийизвайди туш.-Сийид стха! КIвалах куьтягь хьайила, са машгъулатдихъ къекъведай затI я. КIвалах лагьайтIа, цIуд сятина кьван ийизвай. Юргъунвал кьин патал, са рикI аладардай вахтни герек я. Мажибар вахчурла, гагь сад, гагь масад, чи патарив ашукьар къведай. Зун аваз са сеферда ашукь Гьуьсейн атана акъатна.

-Гьуьсейн? Ашукь Гьуьсей лугьузвани вуна, Уьзден!? Ам чи патариз акъатай кас туш эхир! Чи машгьур ашукьар заз сад-кьвед хьайитIани чида.

-Яда, ашукьар дуьньяда ацIана ава. Иниз вуч лагьана къведа? Абуруз пул гвай хванахаяр я кIанзавайди. Чи патара пул гвайбур вужар я? Мад ваз залай хъсан чизва. Чибуруз къачуз, це лугьуз чида, амма гуз чидач. Вични ашукьди мани лагьана. Абур гьич, заз ашукь Гьуьсейн кьве сеферда акун кьисмет хьана. А къучагъди заз чуьнгуьрдин ва ашукьвилин сирер чирна. Ингье, адан ва зи дустарин куьмекдалди, закай межлисра манияр лугьудай ашукь хьанва! Квез, къецин зи межлисдал вуч мани ва вуч кьиса тамамарна кIанзаватIа лагь. Зун куьн къуллугъда акъвазнава!

Кьуланфералди давам хьайи межлис пара разивилелди куьтягьни хьана. Атанвайбуру Умуятаз чухсагъулар лугьуз, Уьзденан гъилер кьаз, гьарма вичин кIвализ хъифена. Уьзденазни ширин ахвар атана.

Ахварал фенмазди адан вилерикай, гагь Шагьнабатан, гагь Шагьумагъадин суьретар карагиз хьана. Абуру, Уьзденавай гьарда вич авай патаз атун истемишзавай. Шагьнабат-Шагь дагъ авай пата авай тик вацI хьиз, ргарай шелдин ванцел авахьзавай. Адан патав фин хаталу тир. Шагьумагъа, дагъдин, цуьквер акъуднавай къацу тIула, манияр лугьуз авай. Гьадазни Уьзденакай са гьихьтин ятIани куьмек лазим тир. Уьзденаз, вич акъвазнавай кьакьан ргалай и кьве гуьзел аквазвай. Адавай садан патавни физ жезвачир. Абур акьван яргъалди Уьзденан вилерикай карагна хьи, на лугьун ам йифди ксанвачир. Ам Шагьнабатанни Шагьумагъадин хиялри суьгьуьрда тунвай. Эгер адаз чпин гьаятдай рахунрин ванер хьаначиртIа, и ахвари ам нисиналди месе тадай. Баругъра гьар пакамаз, вах-вахтунда кIвалахал физ вердиш хьанвай Уьзден, сад лагьана къарагъайла, адаз галай юлдашар фена, вич кьилди амукьайди хьиз хьана, къудгъунна. Ахпа адаз, вич кIвале авайди чир хьайла, са кIус регъуьни хьана. Ам тади кваз айвандал акъатна.

Хаму жейран

Хаму жейран, гьала девран!
(Мани.)

Уьзденаз дидедин тIвар кьаз эверзавайдакай хабар хабар хьана. Диде гьаятра авачирди чин тийиз, Уьзден са геренда са квел ятIани вил алаз акъвазна. Вич килигайтIа, адет тирвал, Шагьумагъа, ацIай квар гваз атана, ам ичIирдай затIунихъ къекъвезвай кьван. Квар къуьнуьхъ галамаз, Шагьумагъа гьаятра кас аквадатIа килигиз къекъвена. Санай кьванни ван-сес татай руша Умуятан тIвар кьуна эверна. Гьаят ичIи тир. Верчерин арада са туьнт кIек аваз, ада луваривди къвалар гатаз, вичелай гъейри ина мад маса кас авачирдакай хабар гузвайда хьиз гьарайна.

Таниш тир хъуьтуьл сес япарихъ галукьай Уьзденаз шадни хьана, Шагьумагъани акурла, ам хвешивилелди рахана:

-Ша тIун, я руш! Ваз рехъ течиз яни?! Гьамиша авай диде и арада гьинихъ фенатIа?-Вилерин кIаникай килигай Шагьмагъадиз Уьзден акуна.

-Умуят халадиз ичIи квар гваз ивичIа лагь ман? Аниз завай къвез жедач.

-Ам кIвалени авай хьтинди туш. Я руш! Атана яд жува ичIира! Залай ваз и кIвалера гьинал вуч алатIа хъсан чизва. Ша, винелди экъечI!

-Завай винелди къвез жедач, лагьаначирни за ваз? ЯтIа, жува хьайитIани ичIи квар авуд.

-АкI хьанач хьи, икьван гагьди айвандик къвез, яд ичIириз хъфизвайди я лугьудай дидеди, гила вуч хьана? Белки зун иниз хтун тахсиркарвал хьанватIа?-Уьзден, вуч кIандатIани хьурай, амма рахун хьурай лагьана, Шагьумадай гафар акъудиз алахънавай. Вичиз бегенмиш хьанвай рушан ван адаз куьркурдин сес хьиз хуш жезвай.

-Гьан ман?-Минетна Шагьумагъади, -заз мажал авайди туш. ИчIи квар авуд. Заз кIвале ийидай кIвалахарни авайди я, эхир!

-Дидеди заз ви тарифар ийизва ви, хъсан руш я лугьуз, гила вуч хьанва?

-Эгь..-лагьана Шагьумагъади хъел кваз,- заз геж жезвайди я лагьаначирни за ваз! Чазни яд гъана кIанзавайди я!-Рушан гьарагъун ван хьана, къурхувал акатай Уьзден, ичIи кварни гваз гьаятдиз ивичIна. Шагьумагъади сивяй гаф акъд тавуна, Уьзденав гвай квар хъуткьунарна хьиз акъудна, вичив гвай кварцевай яд, Уьзденахъ далу гана хьиз, ичIида цана.

-Я руш, вуна а яд заз далу гана вучиз ичIирнай?

-За ваз са сеферда лагьаначирни? Завай чара гададин чиниз килиг жедайди туш лагьана.

-Бес вуна чун булахрин рекье, гадаяр галаз тамашиз фидайла, заз вучиз тамашзавай?

-Ваз вуч чида зун ваз тамашзаватIа? Ви вилер зал вучиз алай?

-Вири рушарин арадай куькIвей лампа хьиз акурла, завай вилер валай алудиз хьанани мегер!? Икьван чIавал авур регъуьвилер бес я, Шагьумагъа. Завай гила жуван вилерин иесивал ийиз жезмач.

-Абур ви ихтиярда авайбур туширни?

-Яз эхь!

-Белки а рушарик залайни куькIвей лампа хьтинди квай. Вун гьадазни гьа заз тамашдачирни?

-Вунани лагьана. Вун хьтин гуьзелди заз Бакудани акурди туш. Вун акурла рикIел атай бейтерикай са кьвед лугьудани?

-Инал? Исятда?! Ван хьайибуру вуч лугьуда? Умуят хала хтана, айибдачни заз-Серсер хьана Шагьумагъа.

-Дахьана чаз вуч ава? Чна айиб къведай са гафни лугьузвач кьван? Уьздена башламишна:

Назлу дуьлбер къвазна хъуьрез,

Шумал буйдиз гаф ава хьи!

Варарал къвез, кIвализ текъвез,

Вахъ са кIус инсаф авач хьи!

Бахтавар зул серин жеда,

Пеш авахьиз гар атайла.

РикIин дердер низ ахъайда?

КIвализ кIани яр атайла.

-Гила и яд авай квар вавай явашдаказ кьуна, кIвализ хутахайтIа жеда!-лагьана, ам булахдал хъфидайла, Уьздена бейтерин амай пай лугьун хъувуна:

Буй-бухахдиз дигай суна,

Къе-пака чи мехъер жеда.

Зи гафар кваз кьамир вуна,

Жегьил чанда эсер жеда!

И бейтерин ван галукьзамаз, ам акуна ваз, Шагьумагъа цIун ялав галукьай чепелукь хьиз, ичIи кварни къуьнуьз яна, гафарин са кьатI сиве амаз, гьаятдай экъечIна. Адан япара Уьзденан гафарин ванер амай.

Пара кьадар рушариз Шагьумагъади Умуят халадиз яд гъиз, фу чараз, вахкуз хуьквезвайди чизвай. Са-са йикъара, ада вичин таяр рушарни галаз фена, Уьмуят халадин рух-пекни юзурна, кIвалерани къайда твазвайди тир. Пехил рушари, ам алачир чкадал булахдин рекье Шагьумагъадин даллаярни вегьедай. Ингье, инал мад адакай цIийи ихтилатар арадал атун хъувуна:

-Кьей иблис Шагьумагъа! Ада Умуят халадин цумбулдикай вучиз кьунватIа чаз лап хъсан чизва. Амма кьисмет лугьудай са затI авайди я. Низ чида, Уьздена катра гьинай гъуьрч ядатIа?-Ихтилат кудна Бесхалума. Адан пехилвал акурла, ФатIиматани са кьве гаф лагьана:

-Акьван алтад тавуртIа, Шагьумагъа муьштерияр авачиз амукьна, сур жедай хьтин руш туш. Вун адал вучиз акьван пехил я, кьей БистIи?! Бейкеф хьана Шагьумагъадин халадин руш.-Куьмекар гунни къадагъа яни?

-Я гайи вах, чнани лагьай са артухан гаф-чIал авачир. Рушарин арада тежедай ихтилат авайди туш. Ваз чна куьн Шагьумагъадивай Уьзден къакъудайди хьиз хьанайни?! Уьзденабурукай жегьил-мегьил аматIа, жувни алад! Чна чIана рехъ куьруь хьун патал авур кьве гаф тир.

-Де хьана я кас, рушар. Куьн квен патахъай гафариз акъатзава?

-Бес чна са рахадай ихтилат кьванни тавурла, и гуьнейрин рекьер къуьнера залан кварар аваз гьикI атуда?

Умуят кIвализ хтана. Шагьумагъади яд гъайи чIал чир хьайила, ада Уьзденвай жузуна:

-Яд Шагьумагъади гъайиди яни, хва?

-Эхь, диде. Мад чаз экуьнин кIекери гьарайдалди яд ни гъида? Атана ада вунни хабар кьунай. КIвале авач лагьайла, зав ичIи квар авудиз туна. Закай ада герек авачир регъуьвилер ийизвай.

-Вуна фу-затI кьванни тIуьнани?

-Эхь! Са кьве декьикьадин вилик тIуьна, диде.-Зарафатарна Уьздена.

-Бес заз на фу тIуьр са лишанни аквазвач хьи?

-КIвале тIуьнач. За гьаятда тIуьна! Шагьумагъади са квар ядни гъанвай, адахъ галаз недай затIарни. Адан къамат акуна, зун тух хьана, диде!

-Чан хва, гьаятдиз кьван атайла, са ихтилат ийидай затI туширни?

-За гьаятдин кьулал чарадан рушаз вуч лугьудай? Заз вун кIан я руш, вун заз къведани лугьудайни? Чаз акур-хьайида вуч лугьудай!? Ваз чи хуьрерин адетар чизвачни?

-Адетар заз хъсан чизва, ширин хва, амма рушав вуч гаф-чIал гватIа чир тавуна, чарадан кIвализ це лугьунин гаф-ихтилат гваз физ жедани?

-Заз чизва, диде, ви рикIе вуч мурад аватIа. Ваз адав вуч гватIа за чирна кIанзава. Ам ваз и кIвализ куьмекар гуз атунин темягь вуч ятIа, гъавурда гьатзавачни? Жува амай кIвалахар заз талгьана, чира кIанерикай.

Йифни атана. Садакай садаз хабар авачиз, я Уьзденаз, я Шагьумагъадиз чпин рикIер эцигдай ва вахчудай чка жагъизвачир. КIанивал кьве патани авайди шаклу тушир. ЯтIани, са патаз кьванни вичин кIвалах туькIуьдайди чизвачир. Пакаман кьиляй фад хьиз Уьзденабурун гьаятдиз Шагьмугъа мад са кварцевай яд гваз хтана. Айвандик Умуят кваз акурла, ам гурарай виниз хкаж хьана, салам гайидалай гуьгъуьниз вичив гвай кварцевай яд ичIида заз башламишна.

-Чан бала, заз ви чинин рангар дегиш хьана аквазва. Хьайи кар-затI авани?

-Ахьтин хьайи кар авач, Умуят хала. Сенфиз заз ийидай кIвалахар пара хьана, бегьемвилелди ахварни ийиз хьанач. Гьадавай я жеди.

-Заз кичIе хьанай гьа, кьей тавур бала. Бахтар авайбурун жергеда хьурай. Дидедин рикIелай на авур кьван хъсанвилер алатдани? Я бала, Уьзденни хтанва. Аллагьди рехъ гайитIа, гьадални са меслят гъана, мехъерар авуна, жуван хиве авай ферз акъудиз кIанзавай заз. Зи рикIе фадлай муг авунвай са фикир ава. Вун бейкеф тежез хьайитIа, заз ам ачухдиз лугьуз кIанзавай. Вун зи хцин свас хьанайтIа кIанзавай дидедиз!-ИкI лагьана, марфадик квай ири стIалар хьтин шадвилинни пашманвилин накъварай Умуятан вилер ацIана. Шагьумагъа, Умуят халадин вилик, винеллай пIуз жизви зурзаз, вуч лугьудатIа течиз, яб гуз акъвазнавай.-Вуна и кардин гьакъиндай вуч лугьуда, чан ширин бала?

Гила, Шагьумагъадин вилерал, Умуяталайни ири стIалар кIватI хьана. Шадвиляй акъвазиз тахьай Шагьумагъа Умуятан гарданда гьатна. Абур, дидени руш хьиз, хатурлудаказ яшамиш жез са шумуд йис тир. Шагьумагъадизни вич Умуят халадин кIвализ аватайтIа, бахтлу жедайди чизвай. Садаз масадан къилихарни чир хьайи абур икьван чIавалдини дидени руш хьиз яшамиш хьайила, гила къарини свас хьун- тIимил шадвилин кIвалах тирни?. Шадвилин атIа кьил хьанач. Шагьумагъади гъилер гъуьргъуь авунай, амма акатай регъуьвили адав мад сеферда Умуят халадин гардан кьаз туна. Ахпа Умуят халади Шагьумагъадин пелез са шумуд темен гана.

Са югъ арадай хъфена. Умуят вичин мукьвабурукай са дишегьлини къачуна, свас це лугьун патал Шагьумагъадин кIвализ фена. Салам-калам хьайидалай гуьгъуьниз абурун арада жузун-качузунар хьана. Къавумвилин ихтилатар ийидалди Умуят Шагьумагъадин дидедин ва бубадин чинрин ачух ва чIурувилериз тамашна. Абур чеб атунал шад тирди кьатIай Умуята, Шагьмагъадин диде Разиятаз, чеб рушар тир девирар рикIел хкана, шадвал акатдай дуьзуьшрикай суьгьбетарна. Мугьманрин вилик суфра экIяйдалди, Шагьумагъади кIвалин чилелай кул алтадна. Суфрадал недай затIар эцигна.

-Разият вах, Гьажимурад стха, чун вучиз атанвайбур ятIа чидани квез?

-Куьн чара ксар туш кьван! Лагьайла чир жеда чаз, Умуят вах!-Лагьана Гьажимурада.

-Чун Шагьумагъадин патахъай са меслят ийиз атанвайбур я, чан стха Гьажимурад! Ам икьван чIавалди заз руш хьиз тир. Гила заз адакай хцин свас ийиз кIанзава.

-Умуят вах,-лагьана рушан бубади,-квелай элкъуьрдай руш чахъ авач, амма чи рушан яшарни акьван хьанвач эхир.

-Гьажимурад стха, Разият вах. Чун накьанни къецин аялар туш. Уьзден фейи пуд йисан къене, чун дидени руш хьиз яшамиш хьана. Ам за жуван велед хьиз хуьда. Гада квез чида ва гила хтайлани акуна жеди. Свас жагъин тийидай чкадал чун алайди туш. Квез Агьмедни чизвайди тир, зунни. Чун вири Аллагьдин кIаник ква. Ни кьилел вуч къведатIа садазни чидач. Шукур хьурай Вичин чIехивилиз. Алатай йисарин хажалатар квадардай макъам атанва. Шагьумагъа заз рикIе турди хьиз кIан я. Икьван чIавалди ваха адахъ са тупIал гилиг тавуна тадачир. Уьзденан фикир чир тахьанамаз, залай алакьнач. Адан яшарни жезва.

-Гила вуч лугьузва Уьздена? Валлагь генди, Умуят вах, заз ам Бакудиз фейидалай кьулухъ акунни авунвач,-рахана Разият.

-Къаш-къамат мадни гуьзел хьана, чи гададикай хъсан кьегьел хьайиди хьиз, артухлама ашукьни хьана хтанва,-лагьана галаз атай дишегьли Ифризхалума.

-Эркекдан тариф квез герек я?-лагьана Гьажимурада,-Уьзден заз хуьре амазни кар алакьдай аял яз чидай. Гила, гьелбетда, ам мадни бажарагъ хьана хутун лазим я. Адаз Бакуда фялевилин яд гана хтанвайди заз чида. Фялевал авурбур халис зегьметкешар я! Пад-къерехни акунва. Ада вичин кьил акъудун лазим я.! Чна итимри вуч лугьуда? Амай кIвалахар дишегьлийринбур я. Руш рази ятIа, зазни и меслят пис аквазвач.

-Куьн патай ихтияр ганайтIа, заз зи Шагьумагъадин тупIухъ са тупIални гилигиз кIанзава, Разият вах, Гьажимурад стха!-Ам мад сеферда къавумрин чинриз килигна.

-Гада хана хвейиди вун я, Умуят, руш хана, мярикетдиз экъвечIзавайди-зун! Амайбур-вири чара ксар я. Инсанар къалин хьайи чкада, ихтилатарни къалин жедайди я. Гзаф рахайла, гафар-чIаларни арадал къведа. Квез ихтияр!

-Чаз рушан патахъай вуч лугьузва куьна?! Ам мад Гьажимурадан чиниз килигна.

-Загай, чан вах,-лагьана Разията кIуфук хъвер кваз,-вуч лугьуз жеда? Куьн кьведан арада завай гьахьиз жедач. Эгер руш вич рази ятIа, квез акI меслят аквазватIа, чунни гьа куьне авур меслятдал рази я. Стхаяр рушалай гъвечIибар я. Я итим, вуна вуч жаваб гузва?! Вун я кIвале як пайзавай чIехиди!.

-КIвалин чIехиди итим ятIа, паб-хизандин чIехиди я. За вуч лугьуда квез?! Эгер зи дуст Агьмед и суфрадихъ галайтIа, мелятар чна кьведа ийидай. Гилан савда папаринди я. Куьн кьве дишегьли рази ятIа, зунни рази я!

-Артух гафаринни чIаларин иеси жедалди, заз са лишан кутуна хьиз, инихъай це лагьана, анихъай тухуз кIанзавайди я. Зи гаф ятIа, зун къециндалай мехъер башламишиз гьазур я!

-А меслятар квез чида. Куьн вилик фейитIа, чунни кьулухъ акъваздач!-лагьана Разията.-рушаз кIамай затIни амач. Вахтунин патахъай ятIа, са акьван тафават авач.

-Я бала Шагьумагъа,-гьарайна дидеди,-инал ша кван! Чна гьялзавай са месэла ава. Чаз ви мезни акурай! Суфрадал ширинлухарни гваз ша!

Шагьумагъа, зарзазавай гъиле ширинар авай къабни аваз, чпин патав атанвайдакай хабар тушиз, Разията шадвиляй рушахъ вил экъуьрна.-Руш Умуятан къвалав атана. Ширинар аваз гъайи къапуниз, чарчин ва гимишдин пулар вегьана. Шагьумагъа, мет яна, Умуятан патав ацукьна. Умуята вичин жибинда авай михьи ягълухдикай, вилери нур тухудай хьтин къизилдин тупIал хукудна, Шагьумагъадин закIалдин тупшухъ акална, гардан кьуна са теменни гана. КIвале шадвилин гьава къекъвена. Сада-садаз мубаракар ийиз, ширинрикай са шумд дадмишна. Кiвалах тIуькIвей Умуятак шадвал акатна.

Ихтилатар давам хъижезвай. Умуятаз, чпел Уьзденен вил алай чIал чиз, тади къачуна. Багълама ахъайна, адак квай базарлухар акур Разиятан вилер багъламада акIана. Багъламадик квай ширинлухрикай са мек ацIайбур Утуята Шагьумагъадин гъиле вугана. Ахпа ширинар авай гъил кьуна, диде-бубадиз вафалу веледар хьурай лагьана дуьа авуна:

-Куьн уьмуьрар яргъибур ва бахтлубур хьурай. Куьн кIвачихъ дуьнья ислягь хьана, ризкьи бул хьурай, чан балаяр! Амин!!!-лагьана вирида.- Ихьтин шад мехъерар куьн стхайризни ийидай йикъар кьисмет хьурай чаз!-Ада Шагьумагъадин кьилел харадин шал вегьена, мад пелез са темен гана.

-Аллагьди кьве патазни мубарак авурай!-лагьана галаз атай дишегьлидини.-Гила куьне ихтияр гайитIа, чаз гад хкатзамаз мехъер ийиз кIанзава. Аллагьди бахт ачухай югъ-ам чи мехъерин югъ жеда!

-Лап хъсан я!-Жаваб гана Гьажимурада.-акьван чIавалди чнани чи гьазурвилер ийида. Мубарак хьурай кьве патазни! Свас-квез, чам-чаз мубаракрай!

Гатфарни акъатна, адахъ галаз гадни. Тарарин, тамарин пешерин рангарни, сусарал алай багьа булушкаяр хьиз, Шагьумагъадин кьилихъ вегьенвай харадин шал хьиз, къизилриз элкъвей са юкъуз мехъер кьисмет жезвай. Вахт, дугъриданни мехъерриз хасди тир.

Мехъер

Мехъерар хьуй жедайбур,

Ширинлухар-недайбур.

(Мани.)

Йикъарихъ галаз варцарни къвез алатзавай. Бязибуруз, чубарукри хьиз лув гана катзавай вахт фад акъатайди хьиз авайтIани, це лагьай свас яргъарилай акваз, я мукьувай суьгьбетарни тежез, Уьзденаз, мехъерин югъ мукьва хьана кIанзавай. Лишанлу хьайидалай гуьгъуьниз Шагьумагъадилай, инсанриз аквадай хьтин вахтара, Умуят халадиз ядни тухуз хъижезмачир. И кIвалах авайди чир хьайи Умуята, кIвализ герек яд, мукьвараллай булахдал къвез вичи тухузвай. Адаз и кар са акьван азиятни тушир. Булахдин рекье адаз са ван тахьай хабарни жезвай.

Кесиб яз яшамиш жезвай Гьажимурадан руш Шагьумагъадин бахтуни цуьк гъизва лугьуз, рекье-хвала ихтилатарни тIимил жезвачир.. Хуьре авай жегьил гадайрикай Уьзден, гьам буй-бухахдал, гьам патал фена, уьзуьагъвилелди мехъер ийидай харжи гваз хтуналди, са чипIинин виняй тир. Виридалайни кар алай кIвалах ам тир хьи, кьве жегьил чеб чпел рази хьунилай алава, Умуятаз Шагьмагъа вичин велед кьван багьа тир. Шагьумагъадиз таяр-туьшери мубаракарзавай. Гьикьван шад ва бахтаварвилин кIвалах тирIани, намусар квай Шагьумагъадин чиниз беневш ранг къведай. Ада вичиз мубаракар авурбуруз чухсагъулар лагьазвай.

Вири хуьруьн вил Уьзденан мехъерал алай. Фадлай жегьилриз рикIин сидкьидай кьуьлер ийидай демер къурмишнавачир. Мехъерин югъ мукьвал жедайла, Уьздена патарал алай ярар-дустариз, Бакуда авай юлдашрихъ галаз, вичиз чIехи стхавал авур Гьейбатаз хизанарни галаз хъша лагьана теклифнавай.

Селимат, Бике, Мержанат, Пери-ибур Шагьумагъадин таяр-туьшер-са яшара авай рушар тиртIани, лишанар кутурдалай гуьгъуьниз, Уьздена Бакудай гъайи базарлухрикай, чкадин дерзичи Исмаил эфендидин свас Зайнаба цванвай булушкаяр, кьилихъ галай харадин шал, кIвачерални яру менсерар алаз акурла, ам куькIуьрнавай лампа хьиз акурла, адаз са кIус пехил яз тамашзавайбурни авай. Булахдин рекье рушариз тамашиз жегьилар акъваздай адет тир. Юсуф хандин гада Селим бегдизни кваз, гила Шагьумагъа бегенмиш хьанвай. Гьайиф хьи, руш вахтунда, ам амай рушарикай хкатна чир жезвачир. Селим бегез и мукьвара мехъерарнавай. ЯтIани, шариатдал мусурманриз са шумуд паб гъидай адет авайла, адан кьил гачалди туш кьван. Ада вучиз гъидач?! Гила Шагьумагъадик, дуьньяда аматIани хабар авачир Уьзден, цавай аватайди хьиз, хтана хуьруьз агакьни ийидалди, сусарни це лагьана, мехъеривни эгечIнава. Адаз и кIвалах, рагъ алай юкъуз цIайлапан ягъайди хьиз хьанвай.

Гуьнедин юкьвал кьван хтай рушарин кIеретIда Шагьумагъани авай. Кварар чилел эцигна, са кIус ял ягъун фикирда авай лишанлу рушаз, ам гуьзлемишиз акъвазнавай Афисатани Пержена мубаракарни авуна:

-Гайи вах, чам ваз, муштулухар чаз! Уьмуьрлух юлдашар хьурай!-лагьана Пержена.-Виш йисан къариярни къужаяр хьурай, са кIвал ацIай аяларни!

-КIанидахъ галаз фидай уьмуьр бахтаварди я, ширин вах, свасвилин парталар за атана алукIда вал. Анжах мехъерар гежел вегьемир, Ваз ван хьанатIа, чунни акура ваз, лув гана, маса хуьрериз фена. Бахлу кас я вун-хуьре Уьзден хьтин жегьил жагъай. Бахтлу хьурай вун, азиз Шагьумагъа,-лагьана Афисата.

ГьакIани гуьрчег суьрет ава ам, хъуькъвен кьилерни къекъифайла, яру ранг ягъайди хьиз хьайила, чIулав ири вилери Шагьумагъадин чиниз мадни гуьзелвал багъишзавай.

-Де хьана, я кас!-лагьана Шагьумагъади, яргъалди авур мубаракрикай регъуь яз.- АцIай цурун квар, гвайдини хьиз тахьана, эрчIи къуьнуьхъ вегьена, кIвалихъди рекье гьат хъувуна.

Ярагърин хуьруьн, чинар Кьебледихъ элкъуьрнавай кIвалерин, гьар са магьледиз, гьар са булахдихъ фидай махсус жигъирар авай. Нянин береда и чкаяр жуьреба-жуьре парталрив безетмиш тир рушарин кIеретIрив ацIанваз акурла, къерехдихъ акъвазна тамашуналди я вил ацIудачир я рикI.

Свас це лагьайдалай кьулухъ вахтар аквазни-такваз акъатна. Мехъерер вичин гуьнгуьна гьатиз башламишна. Умуятан кIвалер авай магьледал, югъни бегьем малум жедалди зуьрнейрин ван акьалтна. «Сегьерар» тамамарзавай устIарри, экв хьуниз, яни югъ малум хьуниз бахшнавай сесери, къайивал кумай михьи гьава, жегьил рушари рух агъурдади хьиз зурзурзавай. Гила-мад вили цавал хкаж жез кIанзавай рагъиниз, Касдин гьуьлуькай фад-фад хкечIун патал музыкадикай куьмек къачуз кIанзавайди хьиз тир. Агъадихъай экъечIзавайди, на лугьуда, рагъ тушир! Ам бубадин кIваляй, нурар гудай чIагай либасралди безетмишнавай цIийи свас тир! Рагъинин вил агъадай акунихъ галаз, Сад Аллагьди буйругъ гайиди хьиз, тIебиатдин аркестради вичин аратория яъиз башламишна. Чан алай ва алачир тIебиатди ва вири алемди югъ башламиш хьун, еке тир шадвилин вакъиа хьиз къаршиламишзавай.

Уьзденабурун гьаятдай, кIвалин гурмагърай, Бакудихъай къвезвай поезддин келледай хьиз, туп-туп гумар акъатзавай. Хуьрекар ийидайбур, шишер ягъдайбур, дем акъудуниз гьазурвилер аквазвайбур, инхъай-анхъай кIватIал жез тамашзавайбур, гьаятда къалабулух кваз къекъвезвайбур, гьарма вичин кардик кваз цеквер хьиз аквазвай.

Югъ частариз атана. Дем цицIе твазвайбур жегьилар тир. Бакудай ва патал хуьрерай атанвайбур, гьуьрметдин чка тир межлисдин юкьвал ацукьна, ашкъиливди капар ягъиз, кьуьлуьник квайбурун ва зуьрнечийрин рикIерик шадвилин гьевес кутазвай. Уьзденан дустар тир Къурбана, Семеда, Усмана, Султана ва масабуру ярагъвийрин жегьилрал кьуьлерин нубатар агакьарзавачир. Рушарин са гъилик кутур шабашрал бес тахьана, абуру кьвед лагьай гъиликни кутазва. Усмана, зарафат патал, вичив гвай шабаш, вилик квай сафуниз вегьин тавуна, хъуькъвер чатун цел хьиз дакIурна зегьмет чIугвадай кьван гьекь акъатнавай зилчидин пелел алкIурна. Шадвили кIвачел акьалдарай зилчи акурла, зуьрнечини къарайна, зуьрнедин кьил элкъуьрна. Ада вичив гвай алатдив, демера цIай квай шемерив ийиз тадай хьтин «жин-буба» кьуьл ийиз туна Усмана пелел пул алкIурнавай зилчидин хъуькъверни дакIурла, акьална амай вилерни кIерецар хьиз экъетI хьанвай.

Тамадади свас гъиз физвайбурун тIварар кьуна. Чамарар, туьфенгрин кIуфарал гум алаз, енге вахарин перизададин ванер кьуд патахъ чикIиз, Ярагърин къекъвей рекьерайтIуз, Гьажимурадан кIвалихъди кьуьлер ийиз-ийиз фена. Сусан кIвализ мукьва хьайила, чамаррикай сада вичин туьфенг, сересердай тамашзавай дишегьлийрин мукьувай ягъайла, кичIе хьайибур, гьараяр акъатайбурни хьана. Тади гьалда, зуьрнечийриз ацкьдай куьсруьяр гъидай мажал тагай жегьилри, устIарривай «Кавха» макьам ягъун истемишна. Кьуьлуьк енге вахар, мехъерин сагьибар ва вири чамарар экечIна. Къивер гунин, шадвилин гафар лугьунин сесер, къунши хуьреризни кваз ван акъатун мумкин тир. Гададин патай атайбурун кьуьлерилай гуьгъуьниз, рушан патай тирбуру чпин кьуьлерин нубатни кьилиз акъудна. Са тIимил вахтни хьанач, мехъер ийизвай кIвалел алтIушнавайбурун къаришма сесер, свас акъуддай макьамди явашарна ва вири куькIуьрнавай лампани гъиле аваз, галаз къведай дишегьли ва адан патав гваз, адет тирвал, шехьиз-шехьиз рекье гьатзавай свас Шагьумагъа экъечIна. Уьзден - чам тир. Ам хъсан балкIандал алай. Чам хуьзвай касди, Уьздена вичин гуьзчивиликай хкудзавачир. Свас акьадарун патал гъанвай балкIан, яру-цIару махпурар гарданда туна, дамахарнавай. Сусан мукьвабурукай сада, Шагьумагъадин эрчIи кIвач пурарин уьзенгда туна, адаз балкIандал хкаж жез куьмекна. Свас алай балкIандин виликайни са жегьилди кьунвай. Уьзденанни Шагьумагъадбурун кIвалерин арада авай мензил са акьван яргъал тушир. Зуьрнейринни, гьурра гунин ванерин ва манийрин сесералди, мехъер жагъайбурун кIвалерив агакьйла, чамарри туьфенгрив тупар хъиткьир хьтин ванер акъудиз туна, абуру Умуят халадин гъиляй муштулухдин таратIар ва верчер къачуна

Шадвилерин ва аялрин гьарай-вургьайдин тум-кьил авачир. Свас мукьа жез акур Умуят, гъиле ширинар ва дуьгуь авай къабни гваз акъвазнавай. Агьмед рагьметдиз фейидалай кьулухъ хажалатрин биришри кьунвай адан берекатлу чиниз къецин хьтин шадвилин хъвер садрани кьисмет хьанвачир. Ам, са гафуналди, пара кьадар шад тир. Дидедин гуьгьуьлрин шадвал акур Уьзденаз, вич алай балкIандилай, сересерда акъвазнавай дидедин гардан кьаз кIан хьана. Свас алай балкIан сересердиз мукьва хьуник кваз, «Куьн Аллагьди бахтлу авурай, чан балаяр!»-лагьана, къапуна авай ширинар сусан кьилелай кIвахна. Сусан кьилелай алахай ширинар кIватIзавай аялри, свас алай балкIандин кIвачерик акатунихъайни кичIе тушиз, чпин кIвалах ийизвай. Свас балкIандилай авудна, енге вахари чпин юкьва туна, демина сусав чамрахъ галаз кьуьл авунал вил алаз акъвазна. Кьуьл чамарилай башламишна. Кьуьлуьк Умуятаз ва Уьзденан дуст Гьейбатаз буюр авуна. Гьейбата, сифте нубатда, вичин кьилел алай бухари хцикьдин бармак Умуятан кьилел алукIна, ахпа залан макьамдал са вижевай кьуьл авуна. Шабашар пара вегьена. Нубат чамранни сусан кьуьлуьнал атана. Шабашар сусан гъилера агакь тийиз акурди, са ни ятIани Умуятав абур вахчуз туна. Дем цицIе гьатна.

Свас чамран кIвализ хутахайла, дем генани къати хьана. Кьуьлер ийидайбурун ашкъи вине авай. Дем вичин яцIаз атайла, кьуьлерик ярагърин ва къунши хуьрерин жегьилрихъ галаз, сад-кьвед девлетлуйрин, беглерин гадаярни экечIиз башламишна. Кьуьлуьк атай рушарин, и мукьварал гъайи сусарин гъилер шабашрай ацIузвай. Сафуна авай пул акурла, далдамчидин чина рагъ акьурди хьиз, хъвер къугъвана. Пул артух хьунивай ада далдамдин кIарарив хам къазуниз тазвай. Юсуф хандин гадади хуьруьн са шумуд рушаз кьуьлуьк буюрна, я пул кутан тийиз, я кьуьлуьк квайбур хкуд тийиз акурла, таниш тушир са мугьманди, яргъалди сабур кьаз тахьана, дишегьлийрин гъилерани шабаш турла, далдамчийрин сафунизни са шумуд манат вегьена. Кьуьлуьк квай дишегьлиярни шад яз хкечIна, чпин винелай бигер алатайдиз хьиз шад тир. Вич гьакI амукьай хьиз хьайи Селим бег, мугьманди авур кIвалах хъсан такуна, адан патаз, хъел квай жуьреда са вилин тумунай тамашна. ГьакI ятIани, ада вичин патай кьванни далдамчийриз пул вегьин тавуна хкечIна.

Дем ргаз акъвазна. Селим бегез и ягьанатдин хатур авур кас, а вичелайни артух пул авай «къучагъ» вуж ятIа чиириз кIанзавай. Мегер адав, вичи кьуьлуьк буюрнавайбуруз шабашар кутадай пул гвачирни? Селим беген къаст, масабурал кьуьл агакьарун тушир. Пул ада гудай, амма чан акъудна. Адаз, вичиз авур и кар дерт хьана. Вичелай пара девлет авай и угъраш вуж ятIа чирун патал, ада вичихъ галай нуькверрикай сад и герек авачир «хатур» авур мугьмандин патав, рекье туна. Бегдин буйругъдал атай нуьквер мугьмандиз мукьва хьана:

-Гьуьрметлу мугьман, ваз Селим бегди вичин патав буюр ийизва.- ИкI лагьана, эрчIи гъил хурал эцигна, ада вичин патай мугьмандиз икрам авуна. Таниш тушир мугьман, вичин патав атанвай нуьквердиз терс тамашна:

-Куьпейугъли лагь, вун инал зи патав рекье тур бегдиз! Вичи эверначиртIани зун вичел агакьда лагь! И сеферда Уьзденан бубадин суруз гьуьрмет авур мисал хьурай. Бубадиз ханвал ийиз кIанзава лагьай чIалалди, вичизни и демина кьуьлуьк квай дишегьлийриз ханвал ийиз кIанзава ман!? Тади къачун тавурай. Вичел агакьда лагь зун! Ахлад! ГьакI, за лагьайвал лагь гьа, къурумсах!

Ихьтин хабар ван хьайи нуьквер, чинеругдин хурукай хкатай керекул хьиз Селим бегдин патав хтана:

-Аман минет! А касдин амалар заз кIусни хъсан аквазвач, бег. Аллагьдин хатур аватIа, ша, къал-къул акъатдалди чун инлай хъфин.

-Вуч хьана!?-гьарайна Селим бегди.

-Гьелелигда хьайи затI авач, Селим бег. Жезмайдакай Аллагьди хуьрай. Заз кичIезва. А хванаха, халис ламран хва хьтинди я. Инал хьайи айиб са затIни туш. Какахьун хьайитIа, ви бубади вири тахсирар зи хиве твада. Аллагьдин хатур аватIа, за лагьайвал ая. Ша, чун инлай вахтунда хъфин. Заз адак хата кваз аквазва. Вичелай фейидал расанмиш хьурай ман, а ламран хва! Ам пачагь авачир хан хьтинди я.

-Иниз атана ханвал ийизвай даюс вуж хьурай?! Зун пака кимел, халкьарин арадиз гьикI экъечI хъийида? Са аллагьварандикай кичIе хьана лугьудай гафар, ахпа за гьикI эхда?

-Хьайи са акьван айиб авач. Чна ам ви дуст яз, пул кутурди я лугьуда. Жувавай хабар кьуртIа, вунани гьакI лагь! Вассалам, шутI тамам! Ваз амалар за чирдани, бег?-ИкI лугьуз, рикIиз майданар гуз, нуькверди са тIимил хъунни авунвай Селим бег, рекьив гъана. Деминай хъфидай рекье, ам са вил мугьман авай патаз ягъиз, вичихъ галаз ацукьнавайбур амаз, ламралай аватайди хьиз хъфена.

Дем гьа дем тир. Бег хъфена лагьана, демина кьуьлер ийидайбур тIимил хьанвачир. Бубайри лагьайвал, къалин цIукай гум ийидай цIукI хкатна. Хъсан кар хьана, къал-чуьруьк тахьана, демер икI кьиле физ.

Пкавулди Уьзден савс авай кIвализ рекье туна. Вич ракIарин къеце пата амаз, вичиз къведай паяр къачур ам, бисмиллагь лагьай жин хьиз вилерикай квахьна. Кьве жегьилдин бахтар сад садал расанмиш хьана. Агьмедан кIвал, гьа вичин жегьил девирда хьиз шад хъхьана. Мехъерин шадвилерин тум-кьил авачиз акур Умуята Аллагьдиз дуьаяр ийизвай. Мугьманар рази ийиз, ам писидин кул хьиз, акъвазун течиз гьерекатда авай. Геждалди мехъер авай дараматдин рикIинар секин хьанач. Эхирни, мугьманар мукьвабуру, къуншийриз хутахна, хуьр-кIвални кваз секин хьана.

Йифни варз алайди хьанвай. Цав ацIана гъетер аваз, абурун гуьрчегвиликай менфят къачудай кас кIанзавай. ГьикI аквадай? Вири гъетер кьве жегьил бахлу хьунал вил алайбур хьиз, садбур кьебледихъ тир дакIаррин шуьшейрай, надиж аялар хьиз, чамни савс авай кIвалин къениз тамашзавай. Вилик чамран сандух ачухна, анай гьар жуьредин рангар янавай какаяр къапуниз акъудиз, абурал алай хъиреяр аладариз, Шагьумагъади Уьзден вилик эцигиз, суфра туькIуьрзавай. Фу-затI сивел эляй хъувур жегьилри, шуьшедин гичиндай, ида адаз, ада идаз буюрар ийиз шуьрбетни хъвана.

Цавал алай гъетерин са гапIалдай, амайбуруз килигайла, сада лап хцидаказ, муькуьда са кIус зайф яз экв чукIурдайла, гьикI жедай, абурукай сад Уьзден ва муькуьди Шагьумагъа тир. Кьезил гару тарарин пешерив жуьреба-жуьре сесералди лай-лай ягъиз туна. Йикъан чимивал алаз зегьмет чIугунвай тIебиат, йифин къайи гьава галукьайла, гьекь акатна, чигедин либасар алаз ахвариз фена. Югъ малум жедалди са кьадар вахт амай. Пакаман гьава къайиди хьана. Вири ширин ахвара авайла, анжах секинвал авачир кьве вацI ава: сад Самбур, муькуьдини СтIал. Абурун ванер сад-садак акахьиз, гагь-гагь Самбур вацIу вичин ван винел акьалдарзавай.

Эхь! Умуятан вилериз, фадлай гуьзлемишиз акъвазнавай экв хьтин бахт акуна. Гила ам вичин намусдин вилик уьзуьагъ тир. И югъ такуна рекьиз кичIез, ишезвайди тир ам. Агьмед амайтIа, адаз са куьнькайни къайгъу авачир. Амма кьилел алай таж алатай хендеда дишегьлидиз, ханларинни беглерин, артухлама, хашпара тир Урус пачагьлугъдин зулумкар векилар авай Куьре ханлухда, са канабин тIуб хьтин вичивай хва чIехи авуна, ихьтин мехъер ийиз жеда лагьана адан умуд квачир. Вири Аллагьдин гъиле ава, лагьана ада. Кьилелай жегьилзамаз итим алатай Умуята, Уьзденав етимвал ийиз тунач. Буба кьена лагьана Уьзденав вич гъиляй-виляй вегьез ганач. Ада къуншидаллай Керим бубадивай ва ам хьтин масабурувай уьмуьрдин тарсар къачуна. Данарбанвални авуна, хуьре-кIвале буюрмишай кIвалахарни авуна, Гьейбат стха хьтин кьегьел гьалтайла, дидедин кьил гьамиша вине жедайвал са тике фу, кIусни айиб тагъана тIуьна. Етимдикай итим хьайиди къалурна. Са гафуналди, инсан вичин бахтунин лукI хьанач, ам бахтунин иеси хьана.

Жегьилар садни ксанвачир Чамни свас гила уьмуьрдин юлдашар хьана, сад-садал ашукь, гьич са затIунивайни чара ийиз тежедай пабни гъуьл хьана. Абур кьведни санал гарданра гьатнаваз ахварал фенваз акур вацразни кваз акIизни кIанзавачир. Гьялсуз кIекерин пакаман гьарай-эверди, жегьилар ягъайбур хьиз ахварай авудна. Свас, тади кваз айвандик экъечIна, вичин свасвилин михьивилерин къайгъуда гьатна.

Алпан бегдин багъиш

Багъишдизни-лайихлу хьана кIанда.
(Мисал.)

Мехъерар авуна са тIимил вахтни алатавачир. Уьзденаз Къубадай мугьман атана. Абурун кIвалер хабар кьаз атай касди, рекьел гьалтайдавай жузуна:

-Яда, я дуст кас! Ибур туширни Уьзденабурун кIвалер?!-Адай эхь лугьудай гаф акъатдалди, гьаятда авай Умуята жаваб гана:

-Эхь, я бала! Масадбурувай хабарар кьуначиртIа, ваз чи кIвалер чир хъижезма- чирни?-Жузуна ада.- Вуввв! Им садни хьанач. Ша кван!

-Валлагь чир хъижезмачир, Умуят хала. Зун куьн мехъерикай хъифейдалай кьулухъ, куьн дараматар анихъ амукьрай, гьатта рангарни кваз дегиш хьанва. Уьзден кIвале кьванни аватIа?! Салам алейкум! Квез и чIуван хийирар!

-Алейк салам, абат хийир хьайиди, вун гьинай, и чкаяр гьинай? ЦIийи свас авай дарамат – дуванханаяр хьиз гуьрчег хьана кIанзавайди я. Ша, кIвализ! Ваз зи Шагьумагъадикай хабар авани?! Гъайи пакадилай башламишна, ада и кIвалер лацадайни хъипедай яна, ада гьа вич хьиз чIагурна акъвазарнава. Шумуд йис тир дидедин гъиляй са кIвалахни текъвез? Гила свас ава. Гила зи дараматдиз халисан иеси жагъанва. Авурай вичиз кIандайвал!

-За квевай Уьзден аватIа хабар кьунай е?!

-КIвале тахьана ам гьина жеда? Жегьил свас авай кас-кIвале хьун лазим я. Амай хабарар чна кIвале жузада. Де винелди хъша кван.

Гьаятдай къалин ихтилатрин ванер хьайи Уьзден айвандал акъатна:

-Яда, Усман!!! Я Аллагь рази хьайи кас! гьаятда акъвазна ихтилатар ийич хьи! Чаз акур къуншийри вуч лугьуда?-Усмана, вич алаз атай балкIандин кьенерар, гьаятда авай малар кутIундай кIарасдин кьилихъ вегьена. -ЭкъечI кван садра винелди! Вун гьинай, и чкаяр гьинай? Вун атуй, рагъ атуй!-Дустар къужахра гьатна.

Дустари, сифте ихтилатар Бакудикай ва Къубадикай вегьена. Усмана Бакудин баругъра кIвалах хъийизмай.

-Яда, Уьзден! Вун иниз хтайдалай са тIимил гуьгъуьниз, зунни муьгьлет къачуна хтанвай. Гадайрин лугьунриз килигайла, чи баругърани къалар-чуьруькар хьаналда. Чна ви мехъерик хтайла, гьевес чIур тахьурай лагьана, са гафни авурди тушир. Гила ам алатай кар я. Вакай чуьнуьхдай затI авач. Са сеферда вуна чIалар туькIуьрай чи хузаин Мештиугълидин руш авачирна? Рейгьан ман!-Уьздена кисни яб акалзавай.-Гьам са девлетлу касдин гададиз тухвана. ШейтIанвал гвай кас хьана езне. Баругъар чуьнеба чарар туькIуьрна, вичин кIвачиз ягъиз туна ада. И кардикай хабар хьайи хузаин рикI хъиткьинни кьеналда. Фялеярни, пулар дуьзвилелди гузвач лугьуз, маса баругъриз фейибур фена, амайбур–гьим кIвализ, гьим чкадал аламукьнавалда. Гьейбат, ийир-тийир хьана амукьнава. Гьамани заз анай экъечIна, масаниз феналда, лугьуз ван хьана. Валлагь, дуст, вун хтана, анин берекат къакъажна.

-Ваъ яда! Зун вучтинди я? Абур вири Аллагьдин кьадарар я. Аллагьди авур кардал наразивал ийиз жедани? Ам, амалар чидай хузаиндиз, вичелайни фейи, вич хьтиндан тумуниз тIвал ядай езне жагъана. Кесиб Рейгьанан гьал гьикI ятIа?

-Вуна Рейгьаназ кесиб лугьузвани? Бубади къазанмишай девлет-мад гьаданни итимдин гъиле авачни?

-Девлетни бахт са гафар туш, Усман стха. Девлетар пара аваз, бахт жагъун тавур инсанар дуьньядал гьикьван аватIа чидани ваз? Са гафуналди, девлетлу баругърин иесидин руш Рейгьаназ, Аллагьдин патай гуьрчегвал ганатIани, амма бахлувал кьисмет хьанач! Гьикьван хъсанзава лагьайтIани, буба кьинихъ вуч дерт ятIа заз хъсан чида.

-Эй дуст! Ваз чидачни, чарадан гьахъ квайбурун вилелай нвагъ кими жедач лагьана. А Рейгьанан буба амалдар тир. Ада амай баругърин фялейрилай алава кепекар гудай амалар ийиз, чи чан акъудна. Ваз зун ви патав вучиз атанватIа чидани? Зун иниз, вун мехъерик тухуз атанвайди я! Вучни гьиниз ятIа чидани? Къу-ба-диз!

-Яда! Къубадиз? Ва я стха! Зун Къуба патара майданриз экъечIдай кьван ашукь яни? Зав секинвилелди жуван майишатда кIвалах ийиз тур.

-Вуна сифте заз яб це. Ви патай ваъ ва я эхь ахпа лагь! Чи Къуба пата Алпан беглерин гадаяр лугьуз са чIехи тухум ава. Абурукай садан, яни зи рикI алай са чIехи дуст Рамазан аваз, адан гададин мехъер ава. Далдам-зуьрнеярни ава абурухъ. А ксар деминай хьайи кепекрал разибур я. Амма ашукьар анин маса ксар я. Абур межлисдин иштиракчийри гайи пулунал разибур туш. АтIай къимет тагана, ашукьар къвезвач. Абуруз гудай харжи зи дустунихъ авач. Гьахъ тагана къведай ашукьдикай рахайла, за абуруз ачухдаказ лагьана:-куьн рази хьайитIа, ашукь за гъида.

Вични ахьтини жегьил ашукь я хьи, тIимил ятIани гьам туьрк, гьамни лезги манияр лугьудай кас.. Гьакьунин патахъай рахун герек авач. Сад лагьайди ам зи хъсан дуст я, кьвед лугьудайдини, лагьана за-ам куьн патай авур хатурдал рази жеда.

-ХупI дуьз лагьаначни вуна!? Ам ви мукьва-кьили, зун ви дуст хьайила, къиметар вучтинбур я?!Чи арайра абур веже къведай крар туш хьи! Иесийри вуч лагьана?

-Мехъер жагъайбурувай вуч лугьуз жеда? Рази хьана, за авур меслятдал. Шадни кваз хьана! Абурун вил вун галаз хтунал ала, дуст.

-Чан халадин, вун рекьяй атанвайди я. Са тике фу сивел элягъа. Чайни хъухъ. Куьн балкIандал алазни атанва. Уьздена вуч авурай?-Рахана, вилик фу гъидайла Умуят.

-За къунши Къенберавай къачуда. Мехъерикай хкай паяр чна кьве патал пайда!-лагьана хъуьрена Уьзден.

Са кьадар гагьди ял ягъайдалай кьулухъ, Узденни балкIан гваз хтана. Дустар кьведни балкIанраллаз рекье гьатиз кIвачин хьанвай. Кьарай кьаз тахьай Умуята таъкимарна:

-Чан балаяр! межлисар я. Аллагьдин хатур аватIа, за квез минетзава, къал-къул акъатиз тахьурай. Акъатиз хьайитIа, куьне куьн кьил а чуьруькрик кутан тийин. Къал квайди расанмиш хьайитIа, мез-гъвел яна, секинра. Анра хъвайила, кьенерар алатай балкIанар хьтинбур жедайди я. Мукъаятдаказ жув твах. Вун ашукь я лагьана физвайди я. Ашукьдин буржи ваз хъсан чизва. Инсанрин гуьгьуьлар шад аван я. Хъсан рехъ хьурай квез!

Усман вичин, Уьзден къуншидин балкIанраллаз, кьве дустни Къуба галай патаз рекье гьатна. Вахт зулунди тир. ВацIарик яд квай. ВацIун уламар хъсан чидай Усмана Кьулан вацIай, Уьзденни галаз са артух кьежирни тавуна, а пата къураматдал акъудна. Са шумуд сят алатайла, дустар мехъер авай кIвализ агакьна.

-За балкIанар динжардалди, жув винел алай кIвализ хкаж хьухь!-лагьана, Усман, кьве балкIандин кьенерарни кьуна, гьаятдин атIа кьиле авай чумадиз фена.

Хъсан кIвалер-йикъар авай са девирда девлетар кас хьтинди тир. КIвал жагъайбурукай сада Уьзден мугьманар кьабулзавай тавханадиз хутахна. Уьздена вичихъ галай чухва ва къуьнуьхъ галай чуьнгуьр, а паталлай кIвале, са саламат чкадал эцигиз туна. Тавханадин цлан кIанер тирвал хуьцуьганар вегьена, мугьманар гуьзлемишзавай. Са герендилай кIвалин иеси атана, Уьзденавай жузунар авуна:

-Усмана галаз атанвай ашукь Уьзден, яда, ам вун тахьуй гьа?!

-На лугьудай кьван еке ашукь зун туш, амма зи тIвар Уьзден я!

-Лап вежевай кIвалах хьаначни къе иниз вун атана! Жув и къулаз мукьва хьана ацукь. Исятда и кIвал мугьманрай ацIуда-Иеси кIаник ивичIна.

Са зур сятинилай хьиз, кIвализ мугьманар къвез башламишна. Гьар сад атайла, гьуьрмет авунин лишан яз, чка къалуриз, Уьзден вич са кIус а патал ацукьиз хьана. Айвандик, атай мугьманрин къуллугъда акъвазарнавай кьве кас авай. Абур, кьасухдай хьиз, сад лап яцIу, чан алай турп хьтин, руфун экъисайди ва кIвачериз аскIанди тир. Муькуьдакай рахун герек авачир. Там квай серин чкайра экъечIай шуьмягъ тIвал жеда е, гьахьтин шуькIуь, буйдиз яргъи сад тир. Чеб чпихъ галаз рахадайла акуна кIандай квез, яргъидахъ галаз рахадайла, яцIуди, са гужалди, тупIарал акъвазиз, яргъи ва шуькIуьда вичин юкьваз чам гуз жедай. Гьар вуч ятIани, абур мехъерин иесиди мугьманрин кьилел-кIвачел акъвазиз эвернавайбур тир. Абуру, гурарай виниз атай мугьманар, абурун лайихлувилер гьисаба кьаз, гьар сад вичин кутугай чкадал ацукьарзавай. Абурукай сад, чпелни алукьун-галукьун тавуна, кIвалин гьуьрметлу чка тир къулан патав ацукьнаваз, таниш тушир жегьилдиз вилерин кIаникай тамашзавай. Уьзден и арада, къула къал къачуна, кузвай мегъуьн кIарасрин цIуз тамашзавай.

Мугьманар къалин хьунивай, абуру жегьилдиз, вилералди са кIус анихъ хьухь лугьуз хьана. Уьздена абурун буйругъ тамамарни ийизвай. ЦIийиз хквезвай мугьманар мадни тIвар-ван авайбур жез, кIвале ацкьдай чкайрикай кьит хьайила, къулаз мукьва хьанвай, чпиз ам вуч кас ятIа течиз, жегьилдиз туьрк чIалалди буйругъ гана:

-Эй жегьил угълан,-лагьана зуртул хьтинда,-са тIимил а патахъ хьухь! Инай къвезвайдаз чка це! –Ам къвезвай касдихъ элкъвена,-Селим бег, юхара баша чих!-Сад мад атана, ракIара акъвазна, вичин чка течиз акъвазна:

-Ассаламу алейкум!

-Ва алекума салам! Агьмед бег! Юхара баша чих!-Ам Уьзденахъ элкъвена.-Эй угълан! вун са кIус инихъ ша ман. И багьа мугьманриз чпиз лайихлу чкаяр авайди я. Вун инихъ хьухь тIун! РакIарин патаривни чкаяр бул я эхир!

Уьзден эхир кьиляй лап ракIарин хевез акъатна. И гафарик кусмаз, гурарай виниз, вичин иеси мугьманханада аваз, гьамиша ам алай чкадал акъвазиз вердиш тула атана. Ам иеси авай кIвализ тамашна. Инсанриз вил ягъиз, адавай къене патаз гьахьиз жезвачир. Тулани а кьадар багьа къашар ва гимиш херде манатар ва абасияр алай тумаж чIуларивди безетмишнавай хьи, ам тамашуник квай хьтин гьайван тир. Тула, яргъалди вичин иесидиз тамашиз акур Уьзденавай акъвазиз тахьана, кIвачел хкаж хьана, вичин чка туладиз къалурна, ада вичиз яцIу зуртул хьтин касди лагьай гафар тикрарна:

-Буюр, Алпан бег! Юхара баша чих! И чка за ваз багъишзава, гьуьрметлу Алпан бег!-Лагьана, хъел квай Уьзден туладиз, тулани Уьзденаз килигиз акъвазна. КIвале ацукьнавайбур им адаз, ам идаз тамашиз, са тIимил кьван хъуьруьнни акатна, гъулгъула гьатна. Алпан бегди вичивай жезмайц кьван кIевиз гьарайна:

-У купейугъли, золапна сал!!!

Зуртул хьтинда са гъил, ЦIицI хьтинда муькуьди кьуна, кIвачел къарайна, айвандик акъатнавай Уьзден, гужуналди гурарай акъуз авудзавай. Кьасухдай хьиз и арада, винелди хквезвай мехъерин иеси ва дуст Усман аваз, кьиле физвай агьвалатдал мягьтел хьана амукьна. Иесиди Зуртулавай хабар кьуна:

-Вуч хьана?! Куьне ам гьиниз ялзава?!

-Рамазан дайи, Алпан бегди и кас тевледа тур лагьанва. Чнани…

-Себеб?!-Генани мегьтел хьана ам. Усманни къяй хьана акъваз хьана.

-Ада акьван хъел къведай вуч авуна?-Хабар кьуна Усмана.

Зуртулан гъиляй акъудна, цIицI хьтиндазни хъилелди тамашна, мехъерин иеси, Усман Уьзденни галаз, гурарай виниз хкаж жезвай. Вичи чкурай кас, мад винелди хкизваз акурла, Алпан бегди кIваляй гьарайна:

-За ам инрай квадра! Агъа тевледа тур лагьачирни?! Ам мад иниз вучиз галчIурзавайди я куьне?!

-Гьуьрметлу Алпан бег! Гьуьрметлу чIехи мирес!-Хъуьтуьлвилелди рахана Рамазан?-Адан тахсир вуч я?

-Къарабеган тула, кIваляй ахъа хьана, иниз айвандик атана акъатнава. И ахмакьди, заз ам вуж ятIа чидач, сад лагьай сеферда аквазвай кас я, чакай кьванни регъуь тахьана, вич алай чкадилай ракIариз акъатнава лугьуз ятIани чидач, туладиз «Алпан бег! Юхара баша чих!» лагьана, вич алай чка къалурзава. Мегер зун хьтин бегди ибур эхдай ягьанатар яни? Мехъер жуван миресдинди я ман. ТахьайтIа,-ада къвалал алай тапанчийриз гъил авуна,-зун ихьтин цIаркалдин ягьанатдин гафар къачудай бубадин хва туш хьи. Мад вучин?!

-Я бег! На акьван туьнтвал ийимир. Сабурлу хьухь, -лагьана Усманани.

-Яда, адан ина вуч авайди я? КIанерик хутах! Къажгъанар алай къуларик цIаяр кутаз тур адав. Им ахьтинбур ацукьардай межлис туш хьи!

-Алпан бег, ам кьурарик квай къажгъанрик цIаяр кутаз тадай хьтин гада туш. Ам, ашукь я, ашукь! Ашукьриз са тIимил зарафатар ийидай ихтиярарни авайди я! Багъиш ая куьне адаз.

-Ашукь я лугьузвани куьне?! АкI ятIа ада чаз вичин ашукьвилин вуч аватIа, гьунарар къалуррай! Гафарай кьацIар чавайни акъудиз жеда!-Хъуьрена Алпан бег.-Ашукьдиз хас партални алач эхир адал! Чуьнгуьр гьинва адан? Къуй майдандиз экъечIуй! Хуьрекарни гъваш лагь! Килигин чун ам вуч ашукь ятIа!

Уьзден Усманни галаз а паталлай кIвализ хъфена, ашукьвилиз хас чухва, чуьнгуьр ва маса алатарни алаз, вичин чкадал хтана. КIаникай хуьрекар гъидалди, Уьздена ракIарин сиве акъвазна, са кIвач гуьрцелдал эцигна, лугьуз башламишна:

-Гьуьрметлу дустар! Инал, паталай атай мугьман кас саймиш тавуна, куьне зун ЦIицIалидин паб хьиз ракIарин кукуцIулдал акъудайла, завай и кар эхиз хьанач. Чи Дагъустан пата мугьмандиз еке гьуьрмет авайди я. Чи патара мугьман кесиб яни, девлетлу яни лугьуз тереф твадайди туш. И кардикай тарс хьун патал, иесидив вердиш тула багьна кьуна, авур тегьер, заз багъиш ая. Им Алпан беглерин миресдин, зи дуст Усманан мукьва касдин мехъер яз, са шадвал ийиз атанва зун Къубадиз. Зун лезгийрин тIвар-ван авай Вини Ярагърин хуьряй тир Уьзден я. Куьне ихтияр гайитIа, заз мехъерин иесидиз мубаракдин чIал лугьуз кIанзава:

Агъ суфрадал гьар са нямет сересдиз,

Хкаж хьана, зи рикI гьуьндуьр гьевесдиз,

Мубаракрай мехъер иес-миресдиз,

Къе межлисда ачух тир майдан ава заз!

-Гадаяр,-лагьана Селим бегди,-и лезги гададик еке гьунарар квай хьтинди я. Хъсандиз яб гун кван!

-АкI туширтIа, ада чакай зарафатар ийидачир.-КьатIана масада.

Межлисар хьуй куьн кIвалера датIана,

КIвал ацIурай эгьли, жаван атана.

Куьн паталди кIусни гьайиф татана,

Мани лугьуз, багъиш ийир чан ава заз!

-Ашукьдиз жермедин шараб! Вижеваз ацIурна хьиз!-лагьана мугьманрикай сада.-Ара ая кван! Це кван адаз лайихлу чка! КIвачел акъвазна хъухъ!-гьарайна тамадади.

Аллагьдиз хъсан чир хьурай. Бакудани хъун тавур Уьздена, ина хъвана лагьай тIвар гьикI авунатIа? Вичиз гайи шараб Уьздена хъванатIа, чидач ада ам вичин къуьнелай чир тежедай саягъда, ахъа тир дакIардай гадарнатIа. Гьар гьикI ятIани, са декьикьадилай адаз межлисда ачух чка хьана. Уьзден кIвачел акъвазна лугьуз вердиш хьанвай. Ацукьай чкадал ягъай чуьнгуьрди ва тамамарай маниди вуч лезет гуда лугьадай ада.

Вуч ятIа заз куьн метлебар аквазва.

ИстикIанар аль-шарабриз рагазва.

Чан акьалтна саз хурудал рахазва,

Къе куьн патай артух тир девран ава заз!

-Сагърай лезги ашукь! Сагърай лезгийрин Керем!-лугьуз ванер акъатна. Межлисдиз ашукьдин сес ва адан башламишун бегенмиш жез эгечIна.

Вилик хуьрекар гъиз хутахдайбур пара авай. Уьздена межлисдин тIалабунралди вичиз чидай туьрк ва лезги манияр пара лагьана. И кардал дуст Усманни рази яз амукьнавай. Вичихъ Уьзден хьтин дуст хьунал Усмана еке бахт ава кас яз гьисабзавай.

-Жечни, дустар,-лагьана Уьздена,-чи ашукьдив са кIус ял ягъиз туртIа? Чаз къецел пата демер акъудиз кIанзава. Инал, нез-хъваз акъваздайбурузни ихтияр ава, къецел экъечIна, зулун кифетлу гьавадикайни дадмишна, демера кьуьлер ийидайбурузни!

Варлу инсанрин мехъерриз кьвед лагьай юкъузни межлисар къурмишайтIани жезвайди я. Кьвед лагьай юкъузни чеб мачхуларай Уьзден вирибуруз селли хьанвай. Алпан бегни Уьзден чеб чпиз акьван бегенмиш хьанвай хьи, ада вилик квай рагъдандиз авур ихтилат риIелни аламачир. Алпанбегдин буйругъдалди Уьзден мехъерин паярал, гайи пуларал сергьятламиш тахьана, алава яз, кьилди вичин патай багьа къимет авай чIулав магьут чухвани багъишна. Пулдин патахъайни, бейкеф амукьдай кар хьанач. И мехъерални Уьздена вичин михьи зегьметдалди, ашукьвилин устадвилелди еке тир гьуьрмет къазанмишна.

Мехъерикай уьзуьагъ яз хтай Уьзденаз, Вини Ярагъдал хуькведай рехъ гьикI атIанатIа, Кьулан вацIай, уламарин гъавурда авай Усманни галачиз, балкIандиз са артух тади тагана гьикI экъечIнатIа чирни хьанач. Са гафуналди, Аллагь Уьзденан пата авай.

Къуба пата мехъерик иштирак авуна, вични сад лагьай сефер яз къазанмишнавай кепекар ва мехъерин савкьватар Уьздена балкIан гайи Къембераз, къуншияр тир Гьасаназ, Мусадиз, Сабираз буюрна, са гъвечIи межлис тешкилна. Анал ада дустариз Алпан бегдин миресдин кIвале хьайи зарафатдикай ихтилат авуна. Адалай гуьгъуьниз межлис хъсан кьиле тухвана, ашкъиламиш хьайи девлетлу, вичелни чIехи буба Алпанбегдин тIвар алай касди, вичиз багьа тир парчадикай цванвай чIулав чухва багъишуникай, мехъер жагъайбуру авур итимвиликай пара кьадар ихтилатар хьана. Уьздена къазанмишай и тIварцIикай ва хьайи къазанжидикай, иллаки чухвадикай адан ихтилатриз яб гайи дустариз, Вини Ярагъ анихъ амукьрай, къунши хуьреризни агакьардай ихтилатар хьана.

Уьзденакай, ина зун ава лугьудай хьтин халис ашукь тахьанвайди виридаз чидай. Им адан бахтуни атIанвай тек са сефер тир. Лезгистанда машгьур хьун патал йиф ва югъ талгьуз устадвал хкажна кIанзавайди Уьзденаз вичизни течиз тушир. Гьуьсейн ашукьди, тек са сеферда дуьшуьш хьана лагьана, манидарвилин сирер, ашукьрин манияр, чуьнгуьр ягъунин кьетIенвилер чир тежедайди сир тушир. Уьздена вичини гьисс ийизвай. Амма са кар адаз лап хъсан чизвай: адахъ Аллагьдин патай ганвай шаирвилин девлетлу чIал ва устадвал, манияр лугьуниз хас ширин сес ава, чуьнгуьрдал къугъунин пешекарвал хкажун лазим тир. Вич лежберрин юкьва яшамиш жезвай Уьздена, варцарилай садра атай мехъерин межлисра иштирак авуртIа, амай гьар са югъ ада, хуьруьн майишатдиз ва кIвалин кIвалахриз бахшавай.

Чухвадин кьисмет

Къачудайбур-чухваяр,

АлукIдайбур-рухваяр хьуй!

(Мисал.)

Хандин межлисдай хтай Уьзден, пакамаз къарагъайла, дидедиз адан чиник хъвер кваз акуна. И шадвилихъ вуч метлеб аватIа, садазни чизвачир. Мукьувай таниш хьаначтIани адаз межлисда, вичивай яргъал ацукьнаваз, Алкьвадар Мирзе Гьасан эфендини авайди ва ада вичин ашукьвилин сифте къачузвай камар умудлубур тирдан гьакъиндай, Юсуф хандиз лагьайди акуна. Уьмуьрда сад лагьай сефер акур, амма Бакуда авайла, масадбурувай хуш келимаяр ван хьайи Уьзденан рикIяй акъат тийидай кар хьанвай. ИкI мукьувай дуьшуьш хьайи чкадални таниш тухьун, ада вичин гъалатI яз кьуна.

Уьзденазни вичикай халисан ашукь тахьанвайди чизвай. Ашукьвал авунни адан хиялда авачир. Адакай, межлисра манияр лугьудай ашукь хьана чидайбурни са акьван авачир. Амма адаз, Сад Аллагьдин патай ширин сес ганва. Цавай аватна жагъанвай бахт анжах тек са ваз ганватIани адак аламдин пай квайди тирди хиялдай акъун гунагь я. Халис ашукь хьун патал лазим гьар са шартI дуьздаказ кьиле тухуз алакьни авуна кIанда. Чуьнгуьр чIалал гъиз вердиш тупIари, адав ял ягъиз туна кIандач. Гьа ихьтин хиялри Уьзденан чиник шадвал кутунвай.

Сад-вад кас, белки, къарагънаватIани, амма куьчейра аквадай кас авачир. Гьаятда Шагьумагъади кал ацана, дана акадарнвай. Уьзденаз чпин кIвалерин цлахъай виниз акъвазнавай са нин ятIани къаранту акуна. Айвандик экъечIай Умуятаз ам гьасятда чир хьана. Ам Юсуф хандин нуьквер тир. Умуятан рикIиз тутни яна. ИчIи рикIелай чпин варцихъ атана, эвер кьванни тавуна, сункь хьиз акъвазнавай нуьквердив хийирдин хабар жеч, умудна ада.

-Вув, я чан стха! Атана варарихъ акъваздай затI яни? Куьн кIвализ вучиз къведач? Ша кван. Вар агалнавач.

-КIвалериз къведай кьван мажаларни авач…

-Яда, варцел кьван атана, кIвализ текъведай адетар авайди туш.-лагьана, Уьзден варцел ивичIна. Нуькверди вичин сир ахъайна:

-Мажал авач. Зун ви патав хандин теклиф гваз атайди я. Сенфиз ваз акунай гьихьтин ксар мугьман хьанвайтIа. Варлу ксар абурун арада пара авай. Вун абуруз пара бегенмиш хьана, Уьзден. Зун а пата дегьлиздин дакIардай ваз тамашзавай. Вун хъфейдалай кьулухъни, абуру ви чIаларикай рикIел аламукьай цIарар эзбериз хьана. Зунни вал мягьтел хьана. Цавай аватайди хьиз, кьарай атIайди, ваз и ашукьвал гьинай жагъана? Чи кьурай бахт, гьамиша гьач-вач хьанани?

-Гьаяман,-лагьана Уьздена,-вун заз муштулух гуз атанвачтIа? Инал акъваз, за ваз и муштулухдай са жибиндавай кIерецар кьванни гун!

-Ваъ! Ваъ! Зун маса дерди аваз ви патав рекье тунвайди я. Хандин къавумни авай а межлисда. Ада и йикъара вичин кIвализ мугьмандиз буюр авунва хандиз. Гадайризни къвез кIанзавай адахъ галаз. Къавумдин патаз къвез кIанзавай гадайрикай сада са бубат виле аквадай хьтин мешреб алай чухва авач. Гьа иниз килигна, ви чухва фена-хуькведалди ганайтIа кIанзавай хандиз. Ада умудзавай вуна ваъ ийич-лагьана.

-Чухвадин патахъай кефияр хаз жедайди туш, гьамани Юсуф хандин.-лагьана Уьздена зил кьуна хьиз,-мукьвара зазни фидай чкаяр авайди я, инжикили тавуна хкун кьванни авурай! Исятда гваз хуькведа.- Ам, нуьквер варцел аламаз кIвализ хтана. Чухвадин патахъай атай чIал чир хьайи Умуят, тIуб сара кьуна, айвандихъ экъвечIзавай ракIарин куьрцелдал ацукьнавай. Уьзден акунаамаз дидеди лагьана:

-ГьикI лагьанай за ваз, ширин хва? ЦIийи чухва алаз фимир лагьаначирни? Вал алайди бес тир. Гила вуна а чухвадикай вил атIутI! Ханлар гьихьтин ксар ятIа чидани ваз? Абур дидедиз хъсан чида. «Къанси, кишмиш-хандин емиш!»-лугьуз къекъвезвайбур я. Абурун гъиляй кимерални кваз, я са аваран кавал, я са аваран гапур галаз экъечIиз жезвайди туш. Гадаяр гьа вичелайни фейибур я. Абурун гъиляй са бязи жегьил ва гурчег рушаривай, я булахрал, я демериз физ жезвайди туш. Бегенмиш хьайи затI къачуда, амма вахкуз чидач.

-Ам атана варцел акъвазнава. На заз инал вуч лугьузва? Чухва кIанз атай кесибни кваз тагана элкъуьр жедайди туш. ВахкайтIа, вахкуда ада. Вахкун тавуртIа, вичиз къияматдин мал хьурай! Це. Шагьумагъ! Гана иляй!

Шагьумагъади цIийи чухва багъламадик кутуна, нуьквердив вугана. Чухва гъиле гьатай нуьквер, бисмиллагь лагьана ван хьайи жинер хьиз, вилерикай квахьна.

И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз хьайи са дегишвал авач. Уьзден вичин майишатдал машгъул тир. Са гьафтени алатна. Кьвед лугьудай гьафтени алукьна. Ханни ва адан гадаярни мугьмандай фадлай хтана аквада, амма чухва хкун гьич садан рикIелни алач. И арада Уьзденаз Яргундилай мехъерик буюр авуна, шад хабар атаначиртIа, чухвани ликIел къведачир. Чухвадикай ихтилат-суьгьбет ийидай касни тахьайла, Уьзденаз ам гьикI хьана лугьузни регъуьзвай.

ГьикI ятIани, рехъ кьуна винелди хуькведайла, Уьзденаз Юсуф хан, рагъ гуз вичин варцел ацукьнаваз акуна. Мукьув агакьайла, ада салам гана, ва жузунар авуна:

-ГьикI хьана, хан, куьн фейи-хтай чкаяр? Рекьера инжикиливилер пара хьана жеди?

-Рехъ-хвал яргъалди тиртIани, а на лугьудай жуьредин инжикиливилер хьанач, Уьзден! Гьелбетда, кIвале хьтин къулайвални хьанач. Чишни ваз, мугьманра хьун гьихьтин кIвалахар ятIа?! Гьикьван къулайвилер ва тIуьнар хьайитIани, жуван кIале хьтин кефер санани жагъидач. Са гафуналди, чарадан кIвал я ман! Жуваз кIандайвал кIвач гадарна ацукьиз жедач. Шадвилерин атIа кьил хьанач!

-Сагъ-саламат яз хтай вахт хъсанди я, хан. Вун инжикили тахьайтIа, чухва вахкана кIанзавай заз. Мехъерикайни буюр атанвай.

-Чухва вучтинди я?!-Са куьникайни хабар авачир амалар авуна Юсуф ханди.-Чухва?!

-Багъишламиш ая, хан. Куьн тIвар кьуна нуьквер НетIиф атайдакай ваз хабар тушни? За адав вуна це лугьуз атайла, багъламадик кутуна, цIийи чухва вугайди я. Ви гадайрикай садал бегьем чухва алач лугьузвай ада.

-Гьа! Гьан! Ам ви чухва тирни? Агь жегьилар, жегьилар! Абурун гьарамзадавиликай Аллагьди яргъаз авурай. Жегьил, чан хва Уьзден-ахмакь я лагьай чIал я. За лугьузвай эхир, яраб гъвечIи гададал алаз атай чухва гьинай атайди я. Вич килигайтIа, абуру зи тIвар кьуна нуьквер ви патав ракъурнава. А чухва ваз гьат хъийидач! Адакай ви вил атIутI! А чухва себеб яз, зи хцин кьилел акъатайди масад я. Ваз за а кардин кьил гьикI хьанатIа лугьун. Чун инай фейи юкъуз къавумрин кIвале мехъерин шадвилер авай. Чишни ваз, кефли хьайи жегьилрин хесетар? Далдам-зуьрне сад-садак акахьайла, мехъерин демер гьихьтин туьнтбур жедатIа ваз акуна. Демера гуьрчег рушар, сусар акурла, жибинра кепек-шийи авайбурувай кьуьлер тавуна акъвазиз жедач. Вичухва я лугьузва ман? Эхь! Ам заз са гьина ятIани акуна. Гьам алаз зи гада кьуьлуьк экечIна. Вири зи гададал алай чухвадиз килигиз амукьна. Дем югъ аламаз акъуднавай. Ам кьуьлуькай хкечIайла, зи гададин яран стха аваз, алатнач хьи, алатнач!

-ГьикI?-хабар кьуна Уьздена.

-Ваъ, гудач! Зи гададивай лугьуз хьанач. Таганамаз яран стха алатнач. Эхир, хтIунна гана. Ам кьуьл авуна хкечIайла, зи гададал «Чан езне, им заз багъиш ая»-лугьуз гьавалат хьана. Гададивай, ам за чарадавай къачуна алаз атайди я лугьуз хьанач. Я яран стхади чухва вахканач. «Ваз чна гайи вахалай и чухва багьа яни лугьуз»,-айибарни кваз авуна. Пакамахъ къарагъайла, чаз хьайи ванер масабур я. Гьа чухва, къавумдин гададилай, пиян яз хуькведайла, къачагъри хутIунна, кьецIила рахкурналда! Адакай, хва ви вил атIутI. Ам ваз гьат хъийидач. Маса вуч кIандатIа лагь! Чна гьадай ваз пул кIандатIа-пул, дахьайтIа маса затI вахкуда.

Уьзденан пелез къайи гьекь акъатнавай. Яваш сесиналди ада икI лагьана:

-Хьайивал хъсан хьана, хан. Белки ам Къубада зи кьисмет хьиз, куьн фейи чкада са нини ятIани кьисмет хьана. Аллагь рази хьурай квелай. Чухвадихъ за квевай вуч тIалабда?-Суал гана, амма жавабдал вил алаз акъваз тавур Уьзден, кIвачерик квай гьерекат яваш хьана, кIвалихъди хтана. Уьзденан гьал перишан ва чиник серин кваз хквез акур диде гьасятда гъавурда гьатна:

-Ви чиник мад серинвал кваз аквазва заз, хьайи кIвалах авани?

-Диде, вуна лагьайвал хьана. Зи чиник квайди са юкъуз кьванни алукIиз тахьай чухвадин серин я.

-Чан хва, ваз Малла Нисрединан кьиса чидачни? Ада гьар саферда, булахдал квар гваз физвай руш гатаз хьана: «Квар хайитIа, за вун рекьида гьа, мукъаят хьухь!»-лугьуз. Рушни гьамиша вичив гвай хъенчIинин кварцел мукъаят тир. Кьар авай са юкъуз, рушан кIвач цIуьдгъуьнна, кIула авай хъенчIинин квар хана. И кар малум хьайи къуншийрни кваз, рушахъ язух чIугваз хьана. Мад вуч ийида руша? Шехьиз-шехьиз хтана, бубадиз хьайивал лагьана. Гила Маллади руш рекьида лагьана къуншийри.

-Чан руш, шехьмир. А квар ханатIа, бубади ваз гьадалайни хъсанди къачуда!

Къуншияр Малла Нисрединал мегьтел хьана амукьна. Эхир абурукай сада хабар кьуна:

-Я Малла! Квар хадалди на рушаз икьван таъкимарзавади тир. Квар хайитIа, рекьида лагьана. Квар хайила, на адаз чан-рикI ийизва. Инихъ вуч метлеб ава?

-Квар хадалди за мукъаят хьун патахъай гьелягьар кьазвайди тир, къуншияр. Квар хайидалай гуьгъуьниз руш гатуналди, квар дуьз хъижезвач кьван. ГьакI хьайила, чухва цIарайдалай гуьгъуьниз вуч лугьуда? Къуба бегдивай заз кьве мани яна лугьуз, чухва багъишиз хьайила, чан диде, ви хцивай Юсуф хандиз ам гьалал ийиз жедачни?! Аквазвани ваз? Гьикьван девлетар аватIани, ирид яц авайди са гвейин тIвалунихъ муьгьтеж хьайиди хьиз, зи чухвадихъ Куьредин хан ва адан гада муьгьтеж хьана.

-Вун хтанамаз вири кIвалахар лугьузни акъакьдач. Я заз нубат алачиз, сив ахъайна рахазни хуш авач. Ваз ви дидедин къилих къе чизвайди туш.

-Вун квекай рахазва, диде?

-Ваз алатай йисуз вуч хьанатIа чидач. Малла Мегьаммед- неинки зурбаз кIел авунвай эфенди хьиз, терикъатдин илимдин сагьиб язни машгьур я. Им виридаз малум кар я, амма адахъ амай крарилай алава яз, шиирарни теснифиз алакьзавай кьван! И кар хъсан чидай Юсуф хандиз тIвар тарихъда гьатун патал, вичикай са шиир туькIуьрна кIан хьана. Ханлар, рикIин къеняй агъу-зегьерар ятIани, чпин кар гьалтайла, виртIединни гъеридин мецер жеда абурухъ. Ада, Малла Мегьаммедан вилер кьаз кIанз, са юкъуз, нуьквердив вугана цIийи чухва рекье твада. Ханди нуьквердиз икI лагьана:

-Твах! И чухва Малла Мегьмедав гице! Лагь адаз, и чухва ваз вичи багъишнавайди я. Вуч ада ваз лагьайтIа, вуна гафба-гаф заз тикрарда. Алад!-Ам рекье туна, вич ада хкидай жавабдал вил алаз акъвазна.-Уьздена дидедихъ ацукьна яб акалзавай. Дидеди давам хъувуна.- Нуьквердини ханди буюрмишайвал лагьана, чухва Малла Мегьамедав, варцел эверна хьиз вугана.

-Вун чи Мегьамед-эфендидикай тушни рахазвайди?

-Эхь, я хва. Чи Мегьамед-эфендидикай.-давамна Умуята.- Вун секин хьухь. Свас!-ам Шагьумагъадихъ элкъвена.- чаз инал чай-фуни гъваш. Квехъ галаз са сивел занни эляйда. Ахпа е, хва, вичин тIвар кьуна тариф ийида лагьана, ада, винидихъ лагьайвал, кьелечI халатни ва мад са вуч ятIани кутуна, багълама гваз Малладин варцел атана. Эверна, хабар кьуна:

-Малла Мегьаммед кIвале авани?

-Ава, чан стха, кIвализ ша. Вар ахъазва.

-КIвалер-йикъар къени хьурай. Зун къведач. Юсуф ханди Малладиз вичин патай гьуьрмет яз ракъурнавай са затI авай. Ам къачунайтIа кIанзавай.

-Зав вугайтIа жедачни?

-Заз ханди вичив гице лагьанва эхир.

-АкI ятIа, ам купIунал ала. КIвализ ша.

-Кiвализ къведай ихтияр ганвач заз ада. Зун инал даялмиш жеда.

-Куьтягь хьайила, за лугьуда. Вун акьван чIавал варцел акъвазич хьи, гьаятдин къене патаз кьванни ша.

-Ваъ! Вун инжикили жемир. Зун инал акъвазда.

Са шумуд декьикьадилай, Малла Мегьамед- эфенди вич гьаятдиз экъечIна:

-Им садни хьанач хьи, нуьквер НитIиф. Ша, кIвализ!

-Малла Мегьаммед-эфенди. Вакай хан пара кьадар рази тир. Ви чирвилерин гьуьл ада лап дерин я лугьузвай. Алава яз, адаз куьне шиирарни тесниф ийизвайди хабар я. Вавай тарифдин чIаларни туькIуьрайтIа алакьзавай чIал чиз, вилик амаз ада ваз са гъвечIи пишкеш рекье тунва. Эгер, гьахьтин лайихлу са касдикай вуна тарифдин эсер теснифайтIа, вичи мад са еке багъиш хъийидалда. Гьелелиг и затIар кьабул ая.

-Вичелай Аллагь рази хьурай лагь хандиз. Зун пара шад я.-Ада багълама къачуна, юлдашдив вугана, нуьквер элкъвена хъфидалди варцел акъвазна.

Гьерекат кваз хуьквезвай нуьквер акур Юсуф ханди, ам гьаятда амаз айвандин дестег са гъили кьуна, жузуна:

-Зи пишкеш гьикI кьабулна Маллади?!

-За ваз гьикI лугьун? Хушвилелди.

-Адан сивяй са гафни акъатначни?

-Вичелай Аллагь рази хьурай лагьана, хан.

-Я ахмакь! Вичи а кар тIалаб тавуртIа, Сад тир Аллагьдиз, за ийизвай кьван хъсанвилер, за туькIуьр хъийизвай кьван мискIинар ва муькъвер аквазвачни? Закай тарифдин са шиир туькIуьрунин патахъай вуч лагьана?

-За айгьамдалди вири лагьана, хан. Чи хандикай лугьуз хьанач, амма чи ханлухда са акьуллу касдикай тIуькIуьрайтIа, вуна еке багъиш гадайдакайни лагьана.

-Ада вичи вуч лагьана?

-Вичелай Аллагь рази хьурай лагьана, хан. Мад са гафни!

-Тек и кьве гаф?! За вич саймишни авурла? Зи патай пишкешарни гайила?

-Белли, хан. Вуна саймишни авурла, пишкешарни гайила.

-Элкъуьгъ кьулухъди! Лагь, лап векъидаказ! Чир хьурай адаз, заз вичикай пис хъел атанвайди. Авур багъиш, за вич хьтин маса фекьидиз авунайтIа, гьатта саймиш кьванни авунайтIа, низ чидай ада зун гьикьван цавариз акъуддайтIа? Адаз зи тIвар тарихда хъсанвилихъ гьатна кIанзавай хьтинди туш. «Вичелай Аллагь рази хьурай»!-лугьудай тек кьве гафунихъ багъишдай чухва авайди туш лагь! Вахчуна иниз хукваш! Мад яргъияр ийиз кIан жемир. Ван къвезвани ваз зи? Алад! Кам экяй!!!

Нуьквердин буржи вуч я, хва? Ханди гайи буйругъ вахтунда ва дуьз тамамарун.

-Я Малла! Я Малла Мегьаммед-эфенди!-лугьуз НитIиф мад варцел хтана акур Мегьамед-эфенди варцел экъечI хъувуна:

-Гила кьванни илиф!

-Я Малла Мегьаммед-эфенди, мад сеферда хтана лугьуз бейкеф жемир. Хан вуна лагьай гафарикай нарази хьана. Ваз ханди вуна лагьай кьве гафунихъ, багъишдай ахьтин ужуз чухва авачалда. Ам хукваш зугьуз, зун рекье хутунва ада.

-Я къари!-гьарайна Маллади,- а кьуьнцIел алай багълама гваз хъша!-Паб багъламани гваз варцел экъечIна, чухва квай багълама гъуьлуьв вугана. Адани ам нуьквердив вахкана:

-Аллагь генани вичелай рази хьуй лагь хандиз!

Чухва квай багълама гваз хтай НитIиф акур ханди мад хабар кьуна:

-Вуч лагьана ада? Багъишламиш кьванни лагьаначни?!

-Ваъ, хан. Аллагь вичелай генани рази хьурай лагьана, багълама вахкана.

-Я залум лагь! Вичиз чидай алиф. бей, теяр, гьа и кьве гаф ялдани?! Аллагьди гайитIа, чи бубайри тухузвай рекьел рази тушиз, маса муршидривай цIийи тарсар къачуна хтанвайди яз акурди, авур хатур тир. Вич килигайтIа, ам вичиз са затIни течиз, халкьар рекьяй акъудзавай кас я. Инал са аваран тариф ийиз тада лагьана, зи умуд квай тир. На лугьуда, адан сивяй акъатзавайбур гафар туш-гевгьерар я! Са пуд гаф кьванни масабур лагьанвач. Аллагь вичелай рази хьурай лугьудай гафарилай гъейри, чидай затIни авач адахъ. Идакай бязибуруз еке алим, муршид ийиз кIанзава! Гьа чIавалай кьулухъ чир хьана заз абурун къилихар.-куьтягьна вичин суьгьбет Умуята,-хан чи Малла Мегьаммедан геле ава. Адакай Аслан хандиз арзаяр ийизвайди тир, низ чида ада шумуд са хабарар-тапарар авунатIа. Къенлай кьулухъ адахъ галаз ун-эхь хьайитIани, адав жуван рикIин сир вугумир. БалкIандин кьулухъай, хандин виликай фимир лагьай бубайрин мисал садрани рикIелай ракъурмир!

Кесиб мехъер

Кесибдин рикI-аждагьан я.

(Мисал.)

Куьре вилаятда сагьибвал ийизвай Юсуф ханди вичиз-кесиб лежбердин хва тир Уьзденавай, мугьмандиз фена хуькведалди къачур чухва, ихьтин инсансузвилелди къакъудун, неинки са Умуятаз, са Шагьмагъадиз, и кардикай хабар хьайи хуьруьз-кIвализни кваз дакIан хьанвай. Ашукьдин кефини кваз лепеш хьанвай. И кар Умуяталай гъейри масадбуруни кьатIанвай. Гагь са кIвалах кьаз, ам кьилиз акъуддалди маса кIвалах кьан хъийиз, амма са кIвалах кьванни кьилиз акъуд тийиз, Уьзден секинсуз тир. ИкI са шумуд югъ алатна. Рагъданди жез-тежез, капI ийиз гьазурвал аквазвай чIавуз, хуьруьн мискIиндай азандин ван акъатна.

КапI авуна куьтягь хьана. Адалай гуьгъуьниз Уьздена Сад тир Аллагьдивай, вичивай чиз ва течиз хьайи гунагьрилай гъил къачунин, вичин рикIе авай хъсан мурадрихъ агакьарунин пара кьадар тIалабунрин дуьаяр ва ялварар авуна. Айвандик экъечIай адаз, нянин береда дагълариз кьванни тамашиз кIан хьана. Белки тIебиатди хьайитIани адан рикIикай са кIус гар кIвадрин. ХупI гуьзел аквада такабур дагълар и арада. Рагъ акIидай пата цавал алай кIус-тике цифер, ракъинин ишигъди къизилдиз элкъуьрда. Цавун рангни кваз гуьрчег хьайила, аватзавай серинарни кваз жуьреба-жуьре рангарин къирериз тешпигь жеда. Рагъдандин бередал ашукьвал ийизни чир хьана кIанда. Белки Уьзден са шумуд йисан къене, нафтIадинни газрин тIанур хьтин Бакуда хьаначиртIа, адаз хайи дагъларин тIебиатдин гуьрчегвиликай ва гьавадин атирлувиликай хабарни тахьана, гьа вири хьиз яшамиш жедай. Ам лап хияллу тир.

Гьаятдиз са кас атай ван авуна варари. Уьзденаз вичин рикI алай дустарикай сад тир Усман акуна. Яраб адаз зи рикIикай хабар хьана атайди я жал, лугьуз, лап тIалабай мурад хьиз акъатай дустуниз, айвандикай гьарайна:

-Яъ! Я ширин дуст! Вун зи рикIин хиял я хьи! Вун гьинай, и чкаяр гьинай? Ажеб хьаначни вун атана! Винелди экъечI кван.-Усман айвандик агакьзамаз, дустар пара кьадар вахтара такурбур хьиз, къужахра гьатна.-РикI дар хьанвай дустунин. Ша кван,. Илиф! Алциф! Вун Аллагьди зи рикIиз секинвал ва шадвал гун патал рекье тунвай хьтинди я. Ваз хвашкалди! Сафагелди! Ахъая кванзаз куьн кефер гьикI ятIа?!

-Сад лугьудайди, ваз салам алейкум! Ви шадвал акурла, салам гузни хиялдай акъатзавай. Вун захъ галаз чIаларалди рахазва хьи! Ви сивяй акъатзавай гьар са цIар-шиирдиз элкъвезва. КIанзавайди, кьадай-кьадайвал а цIарарин эхирар цIалцIам гафаралди чIагур хъувун я. Вир гафар вуна лагьайдалай кьулухъ, за вуч лугьуда? Чавни рахаз мажал це.

-Ва алейкума салам! Дуст! Зи рикI ацIана, гвай дертер рикIелай кьванни алатдатIа акваз, зун дагълариз тамашиз акъвазнавайди тир. Ягъай вил ва акьуна. Зи шадвилихъ сергьят авач, дуст! Амай гафар, жузун-качузунар, чна ацукьай чкадал хъийида.

А паталлай кIваляй Умуят ва свас Шагьумагъа экъечIна. Суса тадиз мугьмандин кIвализ фена, пуд чкадал хуьцуьганар вегьена. И арада Умуята Усманавай жузунар авуна:

-Куьн хвашкалди, я бала! Куьне вучзава? Дидедин кефияр гьикI я? Куьн патара къариб вуч хабарар ава? Недай, хъвадайдакай гьикI я?

-Пара кьадар сагърай, Умуят хала. Аллагьдиз шукур, къени къе хъсанзава. Дидеди квез цIийи свас мубарак ийизвай. Диде-бубадин, хва-стхадин къадир авай, кIвачихъ девлетар галай свас хьурай лугьуз дуьаяр ийизвай. Свас квез кIандай къилихринди яни, куьн гафуниз-чIалаз тамашдайди яни лугьуз жузазвай.

-Я чан халадин, цIийи сусавай чаз вуч кIанзава? Сус, чам лугьуз, абур накьанни къенин аялар тушни? Чалай чешне къачуна, вирида вуч ийизватIа тамашна, дуланмиш хьурай.- И арада, Шагьумагъади, сивел са гъил эцигна, «Квез хваш калди, Усман стха.»-лагьана, артух яргъи жузунар тавуна, ва вичивай жузур гафариз «Сагърай!», «Хъсанзава»,-лагьана, кIваляй, абурун вилик гъидай фан-хуьрекдин къайгъудиз экъечIна. Умуята сусакай вичин ихтилат давам хъувуна:

-Сусар, чан халадин, ваз гьихьтин затIар ятIа лугьун. Гьар са свас са къелем я. Ам чара касдин кIваляй ви кIвализ гъана, къелем хьиз акIуруналди вири кIвалахар тамам жезвач. Ам ви кIвалик, хизан аватIа, хизандик, мукьва-кьилидак акахьна, вичин кIвал-югъ тирди чир жедалди, хвена, вичин юлдашдихъ, хизандихъ, кIвалихъ-къахъ, мал-къарадихъ гелкъвез вердишарна кIанзавайди я. Вердишардай балкIан хьайитIани, адакай юргъа балкIан хукудун патал иесидилай пара крар асуллу я. Ихьтин гафар квез куьн дидедивайни ван хьана жеди. Тикрар хъувуниз багъишламиш ая. Куьн патар цIийи вуч хабар аватIа ахъая кван!?

-Хабарар, Умуят хала, виринра садбур я. Кесибар-мадни кесиб, девлетлуяр-мадни девлетлу жезва. Анрикай рахун герек къведач. Халкь нарази я. Гьар са кардиз фикир гайитIа, йиф-югъ дяве-дуьгуьшда, ягъа-ямирда гьатна кIанзава. Пара халкьар авам я. Гъавуррик квайбур чи патара лап тIимил ава. И крарал мус эхир къведатIа, садазни чидач. ВикIегь итимар, Гьажи Давуд ва малла Куьре Мегьамед хьтинбур терг ийиз алахъзава. Абуру халкь дуьз гъавурда гьатун-девлетлуйриз кIан туш. Абуруз кIанзавайбур-чпиз лукIвал ийидай, къуншини кваз маса гудайбур я.

-Чун хьтин дишегьлийриз дуьньяда кьиле физвай вакъиайрикай хабар жедач. Рагьмет хьайи Агьмед амаз, чаз анриз фикир гун анихъ амукьрай, а гафарихъ яб акалдай мажаларни жедадайди тушир, халадин. Агьмедаз гъайидалай гуьгъуьниз, и Уьзденалай гуьгъуьниз хьайи-хьайи аялар рекьиз, жуван дерт-гъамни чIугуна, кIвалин-йикъан дердиярни авуна, маса крариз фикир гунни рикIел къведачир. Гила зун са кьадар яш хьанай, итимдин чкадал алай дишегьли хьайила, заз жуван веледдин, ва я зи гележегдин хтулрин уьмуьр гьикI кьиле фидатIа, чир хьана кIанзавай. И алай аямдиз вил вегьейла, Аллагьди вичи хъсан авурай, кIусни хъсан аквазвач заз. Чав гвай парарин кьилел чи далуйрал, урус пачагьди чпин парарни эхциг хъувунва. ЛакIвиликай азад жеда лагьай чкада, кьве тахан азиятрик кутунва. И ихтилатар гъилелай-тупIалай авуртIа, чан халадин, чахъ маса дерди-бала ийидай, шадвилер кьиле тухудай я вахтар амукьдач, я рикIер. Ша, чна гьарда вичин дердийрикай суьгьбетар ийин!

-Ви рикIин дерихвал квевай я, дуст?- Жузуна Усмана Уьзденавай. - Гьаяман, Бакудиз хъфин рикIе акъатнавачтIа?

-Баку-рикIяй акъат тийидай ери я. Ярар-дустар рикIел акьалт хъийиз, жув гьа баругъра амайди хьиз, ахварарни аквазва. Амма жуван ватан, жуван хуьр-кIвал – абур са куьнивни гекъигиз тежедай затIар я. Ватандин къадир чирни хьана кIанда. Гьайиф хьи, и кьадар багьа ватандин, ана яшамиш жезвай халкьдин кьисмет, къуьне мухан сав аваз атай яхулвидин веледрин гъиле гьатайла, чил жагъай, и чилин девлет жагъай дагъвияр, къекъверагриз элкъуьрзавайла, гьикьван рикIив кьадач лагьайтIани, хура хер жезва. Пара гьайифдин кар кьуна заз чи ханди.

-Чан дидедин. А ихтилатар акъвазара ман,-лагьана Умуята.-Са маса ихтилат ая.

-Вуч хьана? Малла Мегьаммед-эфенди себеб яни, тахьайтIа, куьне закай са вуч ятIа чуьнуьхзава. Зун куьн ихтибарда амай хьтинди туш.

-Ваъ, я Аллагь рази хьайиди, Алпанбегдин анай багъиш авур чухва вуч тир?

-Гьан!-Гьарай акъатна Усманай.

-Гьам акуна Юсуф хандиз зал вичин кIвале межлисдиз эверайла. Дидеди заз таъкимани авунай, амма завай адахъ яб акал тавуна, гьа чухва алаз фин хьана. Пакад юкъуз, къавумрин кIвализ физвай гадайрикай садал дамах патал це лугьуз нуьквер ракъурнаваз, завай адаз ваъ талагьна, вугун хьана. Гила, ам ваз жагъин хъийидач, адакай ви вил атIутI лагьана заз ханди. Ам вичин гададивай адан яран стхади къакъудналда. Адавайни маса къучийри! Ни кьил акъата жаллатIрай?

-Яда, ам гьихьтин ягьсуз хан я? Чарадан чухва къачуна, масабуруз багъишдайди? Адахъ шумуд гада ава?

-Адахъ шумуд паб ава лугьудач вуна? Гьар са патпаз са жуьре аялар.

-Чан дидедин. А ихтилатар акъвазра ман.-Секинарна Умуята.

Са кьадар ихтилатрилай гуьгъуьниз, Усмана вич атунин метлеб лагьана:

-Гафуни гаф хада,-лугьудай мисал авайди я. Пачагьринни ханларин кIвалахрикай рахун патал варцар ва йисар кIанда. Зун иниз ихьтин са дерди аваз атанвайди я. Заз пара кьадар рикI алай ва гьуьрмет авуниз лайихлу са дуст гада ава. Адаз мехъер ийиз кIанзава чаз. Адан ярар-дустар, ашукь галачиз мехъер жедайди туш лугьуз, кьве кIвач са кавушда туна, акъвазнава. А кесибдихъ, са акьван агьвални квач. Гадайрин гьукум акурла, гьикьван лагьайтIани жуван дуст я, завай кисна акъвазиз хьанач. Я стхаяр, лагьана за, эгер куьн къаст ашукь гъун ятIа, ам и чандивай! Адалайни гъейри,-лагьана за,-ашукьни ахьтинди гъида хьи за квез, ам акуртIа, мад садра галаз хъша лугьудай хьтинди! Рази яни куьн? Вири рази хьана за авур меслятдал. Зун ви патав гва! И кардиз вуна гьихьтин жаваб гуда? Зун вахъ жуван стхадихъ хьиз агъунва. Абурун адет чизвачни? Низ чида ада чавай вуч гьахъ тIалабдатIа?-Кьве рикIин хьана дустунин буба. За адаз лагьана: Керим халу, гьакьунин патахъай ам нефсинал кьезил кас я. Вуна гайидан иеси я лагьайла, виридаз шад хьана. Алпанбегдин миресдин мехъерик ваз пис хьаначир кьван. Инани пис жеч! Гила, Уьзден, зи вил на гудай жавабдал ала. На лугьумир хьи, зун чарабурухъ рикI куз, вахъ кузвач лагьана. Ашукьдин буржи ваз залайни хъсан чизва. Заз вун виринра машгьур хьана кIанзава. ГьакI хьайила, халис халкьдихъ рикI кудай ашукь жеда.

-Я балаяр, куьне садра фан кIус сивел элягъа. Мехъеррин дердияр фу тIуьрдалай гуьгъуьниз, секинвилелди ая.

-Диде, вун фан къайгъуда жемир. Усман чи чара кас туш. Фуни неда чна. Усман,-ам дустунихъ элкъвена,-вун зи хийирдихъ галай кас я. Эгер ваз гьакI меслят аквазватIа, зун а мехъерикай са кепекдинни хийир тахьайтIани, башуьсте, къведа!

-Агь ви баш сагъ хьурай, дуст!- Шад хьана Усманаз. Абур фу нез эгечIна.-Кесибвилиз цIай аватуй! Къе ви патав къведайла, шумуд са касдин варцел балкIан це лугьуз зун фена? Авачирбуруни-авач лагьана, авайбурайни-эхь, твах, фена-хъша лугьудай келимаяр лугьуз хьанач. Гаф атIуз рахкурна. Яраб абуру и дуьньядин винелай вуч тухудатIа? Эгер, Уьзден стха, и мехъер са девлетлу бегдин гададинди тиртIа, абуру зав са балкIандин чкадал-кьвед вугана рекье твадай. Чара хьанач. Ви дуст, гьанай иниз кьван яхдиз атуниз мажбур хьана.

-Чаз абурун терефдарвилер мел-мехъер анихъ амукьрай, кьейи-хайи чкайрани аквазвачни? Девлетлуйрикай сад кьейила, инра авай фекьи-фахра гьич гьа, патал хуьрерайни кваз кIватI жеда. Кесиб кьейила, капI эляйдай касдихъ къвекъвез амукьда. За ваз и мукьвара чи хуьрерикай сана хьайи агьвалат ахъайин. Вун мягьтел хьана амукьда. Рагьметдиз фенвайдан хва, еке са къучи ялдай. Ам зи къуншидин мукьва кас я лагьайла, чун са кьадар инсанар фенвай. Дуьадал агакьайла, за салам гана, «Фуатеагь» лугьудалди, диндикай са хабарни авачир сада, фа-тягь лагьана. Чун, гамар экIяйнавай кIарасдал ацукьна.Патарив гвайбурувай жузурла, и дуьадал са фекьини аквазвач. Абур гьина аватIа, хабар кьуна. Вуч килигайтIа, мейитдал, кьейидан руьгь женнетдиз фин патал дуьа авурбуруз, сад-кьве манат садакьа гузва лагьайла, дуьадал са и фа-тягь бегьем лугьуз тежедайдалай гъейри, вири гьаниз фенвалда. Агь, чпин гунагьарни чпиз, чпин сувабарни-чпиз! Кесиб хьана лагьана, инсанар агъуз кьадай затI туш, Усман! Кесибвал-ам вичихъ кIамай кьван девлет аваз, мутIлакьвал авун я. Девлет хьунивай къаних жедайбур пара ава. Абуруз чпизни чида, девлетар амаз чеб кьена фидайди. Эгер вун кесиб дустуникай рахазватIа, ягъалмиш я. Вун хьтин бажарагъ, еке намус авай инсан жуван дуст тирла, адакай дуст кьунвай зунни кесиб туш. Тамаш чна, а мехъер, куьн хуьре хьайи са девлетлудин мехъерилайни артух тухудачтIа! Ваз закай, зи алакьунрикай хабар ава кьван!? Им дамах къачун туш. Жув алай чка, жува авай хуьр баркаллу тийидайдаз эркек лугьуз жедани?

-Вун зи патав къведайла, балкIан тагайдан садакьа, цура мурдал жедайди чидачни ваз? Аваз-авач лагьайдан берекат Аллагьди къакъажуй ман!!!

-И месэла туькIвейдай кьуна, завай архайинвилелди ви кIвале йиф акъудиз жеда.

-Ана архаинвал тийидай са затIни авач, дуст! Вун мус атайтIани, зун вини кIваче авай туьфенг хьиз, ви къуллугъда акъвазиз гьазур я. Аллагь Таалади заз и ширин сес, и камаллу чIалар туькIуьрдай бахт гун. Завай, Аллагь патал халкьдин рикIиз тагана акъваз женни? Ам гьикI лагьай чIал я? АкI хьайила, заз Мегьамед-эфендиди гайи тарсар гьарам жедачни?

-Ажеб хьана вуна зи рикIел гъана. Завай, Вини Ярагъдал физва лагьайла, са шумуда хабарар кьуна ва тапшуругъар ганва. Куьре Мегьамед туширни ам?

-Куьре Мегьамед адаз-куьреэгьли тирвиляй багъишнавай тIвар я. Малла Мегьаммед-эфендидал къведалдини еке итимар чи хуьре мадни хьана, амма Мегьамед-эфендиди терикъатдин илми гъиле кьурдалай гуьгъуьниз, неинки Вини Ярагъар, гьакI Куьре ханлух ва Лезгистанда, Дагъустанда, вири мусурман вилаятни кваз машгьур я.

-Яраб садра кьванни ам заз аквадач жал, дуст? Вил галай зи!

-Дугърис лагьайтIа, завайни адан патав Букуйрай хтайдалай гуьгъуьниз физ хьанвайди туш. Лугьумир хьи, вуна адан гъилик медреседа са шумуд йисуз тарсар къачурди тир, ви бубани ам еке дуствилер авай инсанар хьайиди тир, Бакуйрайни хтана, мехъерарни авуна, квевай адал са кьил чIугваз хьанач. Жуван тахсир хиве кьунни-инсанвилин са лишан я. Кардин кьил за лугьун ваз. Дидедивай хабар кьурла, ада Мегьамед-эфенди, са кьадар вахтара, Куьрдемирдиз фена, муршидвилин чирвилер къачуз хьана. Ахпа вичикай муршид хьайила, терикьатдин илим гегьенш къатариз чукIуриз, ам гагь Кьасумхуьрел, гагь Магьмудахуьрел, ахпа, Аллагьдиз хъсан чир хьурай, Табасаран, Аваристан…ниче шумуд чкада хьанатIа? Мехъерикай хтайла, за вал са хабар агакьарда. Адан патав чирвилер къачуз, Аваристандай са кьве зурба кас къвез-хъфизвалда. Чун кьведни са сеферда адал кьил чIугваз фида. Меслят яни вун? Ай баркалла!

Дустар, фу-затI тIуьна, туьнт хьтин чаярни хъвайидалай кьулухъ, мисин капI-затIни авуна, мугьман Умуят халади кек яна туькIуьрнвай месел къаткиз мугьмандин кIвализ, Уьзден вичин кIвализ ксуз хъфена. Месерал къаткана, ахварал фидалди, Уьзденан вилерикай пака жедай мехъерин шикилар карагиз хьана. Усманни ахварал физвачир. Ам мягьтел жезвай. Я Аллагь, са ихьтин камаллу инсан чи хуьряйни акъат куьз ийидач. Чунни лезгияр я. Чунни мусурманар, Аллагьдин рекье къуллугъ ийизвайбур я. Чи хуьрни дуьньядиз куьз машгьур ийизвачтIа Худади?

Уьздена инал вичин тахсир дуьзвилелди хиве кьун тавурди гьиссна. Авурбур багьнаяр туширтIани, Уьзденаз Мегьамед-эфендидин патав фена, жагъин тийидай кас тушир. Ам, рикIиз кIандай касди, дуьньядин а кьиляйни жагъурдай. Уьздена вичи вич тахсиркар ийизвайди са месэла тир. Сад лагьайди, Мегьамед-эфендиди адаз бубадихъ галаз-бубавал авуна. Буба кьена лагьана, гьахъ гуз жезвач лагьана, ам медресадай акъуднач. Вич хъфин хъувунач. Пуд йисуз данарбанвал авуна, ада Мегьамед-эфендидивай данайрин гьахъ къачун тийиз, адан юлдашди кIвализ гъиз, вугана. Бакудиз Уьзден фидайла, ам чкадал алачир. Бакудай хтайлани, адавай пара вахтара кьил чIугваз тахьана, къе фида, пака фида лугьуз, икьван чIавалди амукьна. Гьа ихьтин хиялрик кваз, дустар гьарма са кIвале ширин ахвариз фена.

Мемедан кабабхана

Рекье-хвала авайдаз фуни партал гзаф жедач.

(Мисал.)

Пакамаз фад къарагъна, рекье гьатай дустар Самбурдин вацIуз мукьва хьана. Усманаз вацIай экъечIдай уламар са кьван хъсан чидачир. Я Уьзденазни, ара-бир къвез-хъфизватIани и вацIун гьахъ-гьисабар хъсандиз чир хьанвачир. Чириз алахъайтIани кьиле фидай кар тушир. Вучиз лагьайтIа, Самбур вацIун кьер, яд тIимил авай вахтунда са жуьре яз аквазватIани, еке марфар къвана селлер акьалтай чIавуз, бинедай дегиш жеда. Сад-кьве кас, вацIухъ галаз гьуьжет чIугвадай ва адан уламар чидайбурни авай, амма герек чIавуз абурни жагъун тевекул я.

Гьар гьикI ятIани, дустар гагь агъадалди, гагь винелди физ, са-са арайра юкьварал кьван це гьатиз, са гужуналди вацIун а пата къерехдиз акъатна.Парталрин са паяр кьеженвай. Экуьнин кьиляй цин къайивални масад тир. Гьикьван жегьилвилин руьгь квайтIани, мекьивили вичикай хабар гана. Кьежей парталар, са жедай къайдада хутIунна, шуткьун хъувуна, алукIна абур рикI алахьдай къемеди ихтилатар ийиз, рекье гьат хъувуна. Агъадихъай ракъини вич экъечIзавайдакай хабар гана. ТIебиат гуьрчег жез башламишна. Къурбанд хьайи лезги маканар, яраб ихьтин атирдин ни галар цуьквер, къайи булахар, гьар са няметдив безетмиш тир багъларни бустанар, Аллагьди чи халкьдиз вичин хъсанвиляй багъишнавайбур ятIа, я тахьайтIа, маса вилаятрин темягь аваз, чавай къакъудун патал?- Ихьтин хиялар рикIяй физ, кьве дустни са кьадар рекьиз фена.

Къубадин еришриз агакьиз башламишна. Рекьини инжикилини авуна, беденриз чимивал акъатай гадайриз, чпел алай кьежей парталар мус кьуранатIани чир хьанач. Яргъал рехъ атIана, пакамаз са сивел элягъай гадайриз, гишинвили вичикай хабар гузвай. ЯцIу ратари шуькIуьбур фитIимиз башламишна. Къубадиз агакьдалди гьалтай са гъвечIи булахдал, вацIун чилкин яд алудун патал, чин-гъил чуьхуьн хъувуна, гьарда са шумуд хупI ядни хъвана. Булахдин къайи ци, гьакIани гишин хьанвай жегьилрин ратарик са артухан каш кутунлай къецелай гъейри динжвал ганач.

-Валлагь, Уьзден, лап дуьз къайдада гишин хьанва заз.И саягъда чавай мехъер жагъай кIвализ кьван чи кIвачер ял жеда лагьайтIа, тапарар я. ВацIани тади гана заз. Яда, гьамиша физ-хуьквезвай вацI тир. И сеферда адан сирнавди зав вежеваз къуват серф ийиз туна. Вуна артух кваз кьазвачир.

-ВацIун кIвалах зазни на лугьудайвал пайгар чизвайди тун, Усман. Амма чидач, зун гагь ваз, гагь а пата кьерез тамашиз, са артух гуж тагана акъатна. Аллагь шуькуьр!

-Аллагьди гудай ксар я чун, дуст! Чак гунагьар квач кьван! Амма каш артух жезва. И чIал чидайтIа, фу кьванни къачудай хьи! Куьн аниз къведайла, заз улакь хьанай.

-Чи кьведан вилик, вуна а гафар лугьуналди, фуни иситIа гваз къведай кас авани, Усман?-Хъуьрена Уьзден.

-Са емекхана кьванни гьалтнайтIа пис жедачир.

-Ваз чидай емекхана авани, Усман?

-И мукьварал хьиз, заз чидай са Мемедан кабабхана алайди тир. Ша, чун и эрчIи патахъ фин кван. Заз чиз ам и кIвачин гел кьуна фейила, расалмиш жеда!-И гафарик кумаз, са чIар хьиз гум акъатзавай гурмагъ ва кабабхана акуна. Гьеле ана вуч аватIа чизвачиртIани, гуьгьуьлар ачух жез башламишна. Ингье, Мемедан машгьур кабабхана. Гадаяр агакьна.

Гьамиша къеледал хьиз ван алай кабабхана яд атIай регъв хьиз секин тир. Адан иеси, аскIан кар галай чIулав бармакни алаз, сефилдиз куьсруьдал ацукьнавай. Куьруь кIатI хьтин, юкьва кьуршахни авай Мешеди хьтин итим, чинни чIурна, къалияндай туп-туп гумар акъудиз, хажалатди кьунвай.

-Ассаламу алейкум!-Лагьана Усмана. Адан гуьгъуьналлаз Уьзденани салам гана.

-Ва алейкума салам. Ша, буюр. Илифа, къардашар!

-Атун авунва чун,-рахана гьяз авачиз Усмана,-кьурай бахт я ман. Чун ина са каш-мекь ийида, са сивел яляйда лагьана атанвайбур тир. Куьнни шарагар кьейи сикI хьиз, кабабханадин ракIар хуьз ацукьнава.

-Яда! Ам вуч лагьай гаф я?-гьарайна Уьздена,-бахтар саданни кьурун тавурай. Кьурайбур кьежиризни алакьда чалай! ГьакI тушни, сивиз кьей халу?

-Эхь, халудин,-ам къудгъунна, кIвачел акьалтна.-куьн ша, ацукь!-лагьана Мемеда,- садра са кьве армутI истикIан мехмери чай хъухъ. Ахпа куьн вилик маса затIарни къведа.

КIвалах авачиз чIурал къатканвай кьве гада тадиз къарагъна. Мемеда абуруз мангъалрик цIаяр кутун тапшурмишна, вич атанвай жегьилрихъ гелкъвез башламишна. Гьасятда, кьве гъиле кьве истикIан ава, ам гадаяр ацукьнавай столдихъ атана.

-Мемед агъа,-хабар кьуна Умсана,-къе вучиз ятIани ви гьалар заз пайгар аквазвач. ДахьайтIа, куьн кефияр авачни? Ви кабабхана гьамиша атирдин ни галай хуьрекар жедай чка тир. Къе вуч хьанва?!

-Чан хва, Аллагьдин йикъар вири сад я. Кефияр лагьайтIа, абурни пис тушир. Шукур хьурай Худадиз. Зун Ада авур кIвалхдиз акси кас туш. Аллгьадиз муьтIуьгъ лукI я. Са бязи йикъар жеда-кефияр ачух, муьштерияр-къалин жедай. Амма са бязи йикъар жеда, ингье и къенин хьтин. Къе вуч хьанватIа лугьун за квез. Пакамахъ фад хьиз атана, сумаварра ятар цана, цIаяр кутуна. Мангъалар михьна, цIивинар вегьена. Ахпа зун чаяр кьун патал, кабабханадин къениз гьахьнавай. И арада кабабханадин рикIинин са хъел ачух яз амай. Са декьикьани хьанач, гьар муьгьтел жуьредин пинейралди безетмиш тир куьгьне кIурт алай кас, ракIарай бегьемвилелди гьакьни тийиз, гуьгъуьна чIулав шаршавни галай дишегьлини галаз къене патаз гьахьна. Абур фена, кабабханадин вини кьиле, дакIардай аватзавай эквни агакь тийизвай муртIа ацукьна, са векъи ванледи гьарайна:

-Яда, Мешеди! Недай хуьрекар гъваш!-И куьппеяугълидиз закай мешеди хьана. А касдихъ ахьтин рикIи цуцIрухар ийидай векъи ван авай хьи, кьвед лагьай сеферда гьарай хъувуртIа, ван хьайидан зегьле фидай. Вижеваз хъел атана заз! Икьван вахт хьана, масадан гаф къачур бубадин хва тушир зун. Гилани къачудачир е! Адан тая акурла, завай сивяй гаф акъудиз хьанач. Квез ам акунайтIа, сив ахъа хьана амукьдай. Аждагьан акунач лугьумир. Еке ва къулайсуз жендек авай кас тир. Пелелни ченадин кьилел сад-садалай фейи кьве чIулав матIарни алай адал. Чинин са патал мичIи яру лекени алай. Ам акур касдин зегьле фена, рикIи фуни тухудачир, я йифиз къулайдиз ахваризни фидачир. Ам, вичихъ галаз гъанвай дишегьли тирни ам, я тахьайтIа, дишегьлидин парталрин кIаник чуьнуьх хьанвай маса кас тирни зи кьил адай акъатнач. Ам заз далу гана, ацукьнавай. Накь гьазурна амукьай хуьрек амаз, тади кваз чимна, за абурун кьведан вилик эцигна:

-Чаяр гъидани?-хабар кьуна за яваш сесиналди.

-Гъваш!-лагьана ада пIузаррикай хьиз. Занни абурун вилик кьве армутI истикIан ва шайник эцигна.-Птияр хкидани?!-Жузуна заз.

-Гъваш! Ана вахъ вуч аватIани гъваш!-лагьана ада. За птиярни хутах хъувуна. Адахъ галаз ацукьнавайда, вичин чин къалур тийиз хуьрек незвай. ТIуьнни а къайдада ийизвай хьи, на лугьуда абуруз са шумуд юкъуз недай затI жагъанвач!

-Недай затI амани?-Жузун хъувуна ада завай.

-Гьелелиг гьазур хьанвач,-заз абурал алай гьал акурла, тIуьр зегьримардин гьакъини тагана, хъфиз къурху авай. Са арадлай, ада жибиндай, нафтIарай хьанвай пек хьтин ягълух акъудна, адакай са кьадар вахтунда къекъвена, гьисабна, кьве манатни зур пул гана кIандай чкадал, сад-са абас, ахпа къара кепекар, вилик квай фу авай къапуниз гадарна. Вилин тумунай заз тамашна, гьич гьа чухсагъул кьванни талгьана, галаз атайдини гуьгъуьна аваз хъфена. Адан саядихъай кичIе хьайи завай, ам са кьадар рекьиз алатайла кьванни экъуьгъиз хьанач. Куьппеяугълиди зи дамарра авай иви кьурурна! Акъвазиз-акъвазиз хъел къвезва заз!

-Я Мемед дайи,-лагьана секиндиз ацукьнавай Уьздена,-белки ам са абдал тир жеди. Ахьтинбурун кIвачихъ хийирарни жедай адетар авайди я. Югъ гьеле самбар ама. Гьеле-меле умуд атIумир.

Шишер гьазурзавай гадайри абурун вилик, ичIи истикIанар вахчуна, кьве луьле-кабаб ва таза фу эцигна. Рахунар яваш хьана. Чун фу нез эгечIна. И арада кабабханадиз дамахар гвай жегьил пуд кас гьахьна. Абурукай сада, къецел кабабар ягъзавайбуруз чпин кьилдин буйругъ гана. Абурун гуьгъуьналлаз, са шумуд мад атана. Эхирдай атайбурукай са жегьилди Мемедавай хабар кьуна:

-Мемед агъа! Квехъ гьихьтин хуьрекар ава?

-Луьле-кабаб, дулма,- ада гъилин тупIар акьализ, саки ирид жуьре хуьрекрин тIварар кьуна. Герек ятIа, са цIуд декьикьадилай булмани гьазур жеда, птини!

-Яда, Усман!-гьарайна кабабханадин атIа кьиляй хьиз са касди.- Ви патав ацукьнавайдан турбада чуьнуьхнавайди маса затI тахьурай гьа! Ам къалурайтIа жедачни?!

Усманаз, вичи галаз рахай таниш кас къубави Мефтяли тирди, ванцелди чир хьана:

-Ам чуьнгуьр тирди, вичин кIалубралдини чир жезва хьи, Мефтяли. Хабар кьунихъ вуч метлеб ава?

-Чаз хабар авачиз, вакай ашукь хьанваз тахьуй гьа, сикI?

-Ашукь ам чуьнгуьрдин къвалав ацукьнавай кас я. Амай кIвалахар чир хьана кIанзаватIа, ам за чи хуьруьз мехъерик тухузвайди я. Мурад-метлеб?!

-Зи мурад – куьн сагъвал я. Яда, бес адай са ван акъуд тавуна, Мемедан кабабханада тIуьр емекри дад гудани, я ам чаз гьалал жедани? Башламиша! Ам вуч ашукь ятIа, чазни чир хьурай. Гьинай я ам? Адан тIвар вуж я?- Суалар артух жезвай. Вири, чпин вилерик квай хуьрекарни туна, Уьзден авай патаз тамашиз акъвазнвай.

-Ам Куьре патай я. Хуьр чир хьана кIанзаватIа, Вини Ярагъ я. Вичин тIварни Уьзден! Мад суалар амани?

-Уьзден стха,-рахана гуьгъинилай атайбурукай буйдиз кьакьан са гадади,-тIалабна лагьана, инжикили жедайди туш. Куьн ашукь ятIа, ви хурудал саз къугъун лазим я. Дуьз лугьузвани за, дустар?!-Разивал къачудай саягъда, инал рахай кас кабабханада авайбуру са-садан чиниз дикъетдив тамашна.

-Ажеб дуьз лугьузвачни чи дустуни?-Виридан патахъай тестикьарна Мефтялиди.

Фу тIуьрла, кефиярни къумбар хьана. Акваз-акваз Уьзденан чиниз экуь ранг яна. Патав гвай читдин парчадикай цванвай турбадай ада мукъаятвилелди чуьнгуьр акъудна. Ахпа, са-са симинихъ тезенаг галукьриз, абурай жуьреба-жуьре ванер акъудиз, лазим сим тIарам ва я буш ийиз, куькда туна. Гьулдандин симери жуьреба-жуьре ванер авуна. Куьруь са мугъамат ягъна. Яргъал ацукьнавабурукай сада кьатIана:

-Са кардал шаклу я зун. Инал мугъамат тамамарун Куьре патан ашукьрин гьунар туш эхир! Инихъ вуч себеб аватIа лагьайтIа жедачни?

-Вучиз жедач? Жеда, къардаш! Куьн иналлайбур вири сагъ хьурай!-Уьзден кIвачел къарайна, са тIимил хъуьрена.- Зун алайди Къуба патан накьв я. Гьар са накьвадал вичин мярекат авун герек я. За гьакI хьайила, куьн кефиник акахьдай мугъаматдилай башламишна. Лазимвал аватIа, куь фикирдиз чи лезги ашукьрикай са шумудан тIварар хкида. Абуру туьрк ва эрмени ашукьрилай усал я манияр лагьайди туш, я зайифдаказ чуьнгуьрни ягъайди туш.

-Багъишламишун тIалабда ашукьдивай,- секинвал тIалабзавай саягъда гъил хкажна рахун хъувуна Мефтяли.-Вун гьахъ я, лезгийрин арадани машгьур ашукьар хьайиди чаз са кьадар яш хьайибуруз лап хъсан чида. Жегьилри суалар гудай адет я. Вуна къардаш, жувалай алакьдай са шумуд затI тамамра. И межлисдал вири ише фида. Гила гьунар види я. Чна ваз ачух майдан гузва, ашукь!

Уьзден, сивел хъвер алаз, Усманалай са кьве камунин а патал фена, хуруз чIугунвай чуьнгуьрдай пара кьадар хуш къведай са макьам ягъиз, манидал атана. Вири кис хьана:

Атана зун къекъвез-къекъвез,

Ашукь Уьзден мугьман я квез!

Эрзиманар хъуьрез-хъуьрез,

Вахкудай эсер ава захъ!

Кьулан вацIун селлер хьтин,

Къуватлу къастар ава захъ.

Гьар столдихъ беглер хьтин,

Абурлу дустар ава захъ!

Ацукьнавай жегьилрикай, ашкъиламиш хьайибур кIвачел акьалтна. Мемедан гадайрик, цIийи-цIийи кабабар ягъиз, столрал эцигиз, ичIи къапара хутахунин гьерекат акатна. Уьздена давамарна:

Нане-кIашниш, шивит алаз,

Шиш-кабабар хьана кIанда!

Девлер хьтин дустар галаз,

Аль-шарабар хъвана кIанда!

-Сагърай, ашукь!-Лагьана са жегьилди.

-Сагърай, Уьзден стха!- Мефтялиди алава яз,- Сагърай, чи Усман стхани!! Ам хьаначиртIа, чаз ашукь Уьзден гьинай чир жедай? Хукваш хуьрекар! Хъвадайдакай дар тахьурай!

Кабабханадал ван акьалтна. Акваз-акваз Мемедан кабабхана инсанрай ацIана. Ашукьдихъ яб акалунни хьурай, са истикIан чайни хъун хьурай лагьадайбур тIимил авачир. кабабханадин къаллугъчийрин зегьмет кьетIенди тир. Къе пакаман гьал рикIел хкай гадайрини, кабабханадин мугьманриз чпихъ авай верцIи хуьрекар гъиз, хъсан къуллугъ ийизвай. Уьзденани, ара-бир манийрин арайра, виридахъ галаз иштагь ахъа хьана, тIуьн ва хъун ийизвай. Жегьилар-жегьилар я. Шадвал дакIан жегьилар жедани? Ихьтин мумкинвал гъиле гьатай жегьилриз, ашукьдихъ мад гьихьтин алакьунар аватIа акваз, цIийи келимаяр, кьисаяр, манияр дуьздал акъудиз алахънавай. Суфрадал пул-затIни къвез акур Уьзденавайни абурун кефи хаз жезвачир. Ам викIегьвилелди жегьилрин къуллугъда акъвазнавай. Ацукьнавайбуркай сада, Уьзден яваш жез акурла, адавай чуьнгуьр хуруз чIугун хъувун минет авуна. Усмана Уьзденаз са вуч ятIани тамамарун буюрмишайла, ам гуьгьуьлар ачуз хьана, вичин кардив эгечIна. Югъ нисини жез эгечIна. Уьзден, кабабханадин дакIардай цавуз тамашна.

-Уьзден, чаз вахт пара ама. Тади ийидай кар авач. Чун кьисмет хьанвай межлисни пайгарди хьанва. И жегьилризни хуш жеда. Ибур кефи хаз жедай хьтин жегьилар туш. Дуьз лагьайтIа, зи вилни фадлай ви кьисайрихъ вил галай,-хъуьрена ам,-жечни чи виликан хузаиндин рушаз лагьай чIалар манидалди тамамарайтIа?!

Ацукьна са ял акъадар хъийиз кIан хьайи Уьзден, мад кIвачел хкаж хьуниз мажбур авуна. Рейгьанан тIвар кьурла, вилерал нур акьалтзавай Ууьзденаз, ам гьамиша вичин вилик файтунда ацукьна хъуьрез аквазвай. Ада «Рейгьан» мани лагьана куьтягьайдалай гуьгъуьниз, ван хьайибурун рикIериз таъсир авун патал ихьтин бейтерал акьалтIарна:

Ваз югъур хьуй хъифидай рехъ,

Кьве гаф рахух элкъвена чахъ.

Пияла хъухъ, истикIан яхъ,

Ви гьа лацу гъилериз кьий!

Зар-зибадив диганавай,

ЦIийи свас хьиз чIаганавай,

Хунча хьтин ацIанавай,

ЧIулав бурма тиллериз кьий!

Уьздена мани акьалтIарна. кабабханада инсанриз акъвазна тамашдай чкаяр амачир. Мемедан крарни хийирлудаказ дуьзмиш хьанвай. Ихьтин муьштерийрин къалинвал адан вилериз такуна, низ чида гьикьван вахтар тиртIа? Межлис рагъдандихъ элкъвейла яваш хьана. Хъвана кьил ацIай са бязи гадайриз, йифизни ашукь галаз Мемедан кабабханада ацукьиз кIанвазваУсмпанани Мефтялиди тIуьн-хъун кьилиз хьанвай жегьилар са жуьре алакьарна, рекье хутуна.

-Чунни рекье гьатда, Мемед агаъ! ТIуьр-хъвайидан гьакъи чавай вуч къвезватIа лагь!-Рахана Усман.

-Я чан хва Усман! Куьне завай квез гьикьван гьакъи къвезватIа хабар яхъ! ТIуьр-хъвайиди-квез гьалалвилелди хьурай. Маншаллагь ашукь стхадиз! Ада зи кабабхана мехъерин кIвализ элкъуьрна. Гьич са вацра тежезвай хийир хьана чаз. РикIни кваз ачух хьана. Къе пакамахъ хьайи хажалатни къакъудна завай.

Уьзденан жибинарни кваз шабашрай ацIанвай. Тiимил-шимил адакай Уьздена вичин дустунин жибиндани туна. Усмана регъуьвилер авунатIани, Уьзденан гьуькуь пар хьана, кьабулна. Ам Усманни галаз, Мемед агъадин гадайризни гъилер ягъна, кесиб гададин мехъер авай патахъ рекье гьатна. Мемед агъа, Куьре патай кьисмет хьайи ашукьдин устадвилин есирда гьатнавай. «Мягьтел инсанар я и лезгияр! Абуру чпелай алакь тийидай са карни авачирди успат ийизва. Маншаллагь стхайриз»!- Мемед агъа и хиялрик кваз, вичин кабабханадин дакIардин кIане авай тахтадал къаткай чIавуз залан ахвариз фена.

Мехъерал хъифей ашукьни Усман ирсаибри хушдаказ кьабулна. Чпин кесибвилизни тамаш тавуна, ина демер-гурлу, кьуьлериз таъсир ийидайбур, тIуьн-хъунизни къулайди хьана.

И мехъерин демера, кьилди тешкил авур межлисра Уьздена Къуба патан ашукьри тамамарзавай ашукь Къарибан, Лейли Межнунан манийрикай са кьадарбур лагьана. Гьа са вахтунда, ада вич неинки са чара ксарин затIар лугьунин устад тирди, вичихъни, хусуси шиирар ва кьисаяр авайди ашкара авуна. Межлисар ва мехъерин мугьманар ашукьдилай рази хьана. Им Уьзден патал тIимил кар тушир. И патара мехъерар ийиз гьазур жегьилар мадни авай. Абуруз чпин мехъеррал ашукь Уьзден мугьман хьун хъувун хуш тир.

Мехъер алахьай пакадин юкъуз, кьве падни рази яз, хуьруьз хъфиз гьазур тир. Уьзден и патара кьвед лагьай мехъерик хьанвай. Кьве сефердани ам халкьдиз играми, дережадиз машгьур кас хьана. Вири кIвалахар чпиз кIандайвал хьайила, дустари, мехъеррин иесийриз гъилерни ягъна, кIвалихъди рехъ давамарна.

КафтIар къари

Пис къарийрикай Аллагьди хуьрай!
( Мисал.)

Къуба патай хуькведай рекье, Уьзденални Усманал са кIеретI дишегьлияр дуьшуьш хьана. Абур хъфизвай рекьин къерехдив хьиз, къацу валарин кIане са гъвечIи хьтин булахни гвай. Ядни хъвада, са кIус ялни яда лагьана абур булахдихъ фена. Жегьилар акур дишегьлийрин сиверик ихтилат ва хъвер акатна. КIеретIдик квай къарийриз рушарин гьир-гьирар бегенмиш хьанач. Абуру чпин чинар, цуькI вегьенвай бегьем кьуьгъвер тавур никIи хьиз чIурнавай. Абурукай са къаридиз, жегьил дишегьлийрин ашкъилувал бегенмиш хьанач. Ам, къвезвай жегьилрин тарифар авунанал нарази тир. Са къаридиз лагьайтIа, вич аламаз масадбур хъуьренани кIандачир. Физвай ихтилат булахдал къвезвай жегьилриз талукьди чир хьайила, къаридиз абуруз талукь яз къайи гафар лугьуз кIан хьана. Амма са руша ачухдиз вичин рикIяй атай гафар лагьана:

-Вув! Я кьей вахар! Куьн садра инай къвезвайбуруз тамаш! Буьркьуь хьайи къарийрин вилериз вуч аквазмайди я? Абур ашукьар хьтинбур я. Ша, чна абурув инал са межлис кутаз тан!

-Акъваз-акъваз! Абурукай сад заз акур хьтинди я!-лагьана кIеви сесиналди буйдиз куьруь ва вичив дамахар гвай руша.- СакIани адан тIвар зи риIе хуьквезвач ман. Чи рикIел и кьуьзуь кафтIарри, чпин куьгьне дафтарар кIелиз затI тунвани? РикIел къвез, мецел къвезвач. Гьа! Гила хтана рикIел! Чи хуьре мехъерик ада са хъсан манияр лагьанай! Пагь! Квез ам манияр лугьудайла акуна кIандай. Сес лагьайтIа, билбилдиз ухшарди тир. Демера авайбур адаз сивер ахъаз тамашиз акъвазнавай.

-Язни я гьа!-Лагьана адаз мукьва тир цIару вилер авай руша.-Зи рикIелни хтана. Чуьнгуьрни ада са устадвилелди ягъзавай! Манийриз вуч лугьуда куьне? Чи патара адав къведай ашукь гьаелелиг заз малум туш!.

-Ибуруни лагьана!-бейкеф хьана къарийрикай са бачIах хьтинда.-И къекъверагар хьтинбур лугьузвани е куьне?? ЗатI такур буьндуьгуьррин гафар ийидайла, зун къваларай акътда ман, кьей вахар! Куьн абурун квел ашукь хьана и гафар-тарифар ийизватIа чидач заз. Куь гьабурни галаз…Тахсараяр!- Ада вичин чкIай чIарарин тилер гужуналди шуткьудик кутуна, цIилер тIарамарна.

-Эхь, гьа ваз акур къекъверагар хьтинбур вуч я, гьабур!-Хъел атана сифте рахайдаз,-ви вилерал, кьей баде, кьуьзуь хьайила, кафан хьиз хуш акьалтнава. Ваз ви экуькъирав вилерай а жегьилар кьуьзуьбур хьиз, дамахар гвайбур-къекъверагар хьиз аквазва. Вун а демера авачир. АвайтIа, лал хьана кьванни кисдай.

-Абур гьинай ятIа лагь кван! Низ чида квекай?-Хабар кьуна пуд лагьай руша.

-Эрменийрикай тахьуй гьа!-Хъуьрена къари.

-Абурукай сад чи патарай я заз чиз. Муькуьди-Куьре патай я.

-Куьре пата, я кере бала керекул, ашукьар авайди яни?! Са тике фаз чара ийизвайбур я лагь ман! Ашукьрин макан Азербайжан ва Эрменистан я. Куьреда авайбур малкъарадин гуьгъуна йиф-югъ талгьуз чуьллера авай чубанар ва нехирбанар я, аранда, лагьайтIа,- ана авайбур къати лежберар я. Абуруз дуьньядикай, ашукьрикай хабар авайди яни? Фукъиранар я лагь ман!

И гафарин ван хьайи Уьзден Усманан чиниз килигна. ИкI хьайитIа, мугьманар я. Амма абурукай и къаридин бегьемсуз гафариз жаваб тагана гьикI акъвазда? Гьикьван пис рахазватIани, къари яшариз чIехи инсан я. Кефи гьикI хада? Ван тахьайбурай кьуна хъфидани, Усман?- Усмана ваъ лугьунин саягъда кьил галтадарна. Уьзден рахуниз мажбур хьана:

Дуьз раханач, кьуьзуь кафтIар,

Ахъайин за жуван дафтIар.

А ви кIамаш, кими гафар,

Сиве амаз вили хьуй вун!

Нубат алачиз сивяй гафар акъатай къаридай вув акъатна. Адан патарив, сабурлувилелди Уьзденан аламатриз яб акализ ацукьнавай рушарик булвилелди хъуьруьн акатна. Уьздена давамарна:

Гьа им жеч хьи дуьз тир луькIуьн,

ЦIару кицI хьиз вун элуькьуьн.

Хъфизмазди лап кIвале куьн,

Гурар кIане гиликьуй вун!

-Къачуна ацукь, кьей Мегьри баде. И гафар тир ваз кIамайбур!

-Я кьин тавур бала! Куьре патарани ихьтин устадар жеда лагьана ни умуд ийидай? Заз абур яргъалай акурла, валлагь куьне заз айиб мийир, халис къекъверагар хьиз хьанай. Вуч килигайтIа..

Кьуьзуь къари тек сад я вун,

Лап фендигар фасад я вун,

Гила ахлад, азад я вун,

Хъфизмазди дили хьуй вун!

-Къари баде, алачир сивинди, муьрхъуь кьур дапIар я. Гила хъсандака яб акал,-хъуьрена галай рушарикай сад.-гьакI хьайила лагьанвайди я- Кьве тIуб алай чкадал кап эцигна къекъуьгъ! Заз чидайди, и кар ви рикIелай рекьидалди алатдач.

Муьгьуьббатдин рак ахъайна,

Къужадивай чара хьуй вун.

На инал сив гьикI ахъайна?

Яллагь уьзуькъара хьуй вун!

Нубат алачиз рахай къари вилик, рушар адан гуьгъуьна гьатна, инал маса мярекат акъатиз къурху яз, булахдилай яргъа хьана. Куьре пад бегенмиш авачир кере къаридикай пис хъел атанвай Уьзден яваш жезвачир:

Заз акур туш и агьвалат,

Алат чалай, кьей къарамат.

Ахлад кIвализ сагъ-саламат,

Таярикай кими хьуй вун!

Дишегьлийрин кIеретI яргъаз акъатдалди, Уьзденани Усмана чпиз булдиз хъуьруьнар, шадвилер авуна. Ядни хъвана ва са кIус ялни ягъна.

-Валлагь, дуст, вуна а къари бегьем бейабур авуна. Заз сифтедай язухни атанай, амма са яшдиз акъатнавай дишегьли яз, вичиз я вич, я вичин лезги ашукь бегенмиш тушир касди сивяй акъудай гафар акурла, заз ам язух атун хъувунач.

-Белки завайни херде авун хьана жеди.-Хиве кьуна гъалатI Уьздена.- Вуна заз багъишламиш ая, Усман. Ваз икьван чIавалди зи сивяй къаргъишрин ван атайди яни? Зун а къариди вичи къурмишна. На лугьун Куьре пад, гьа кьадар усал я! ЧIехивилиз гьуьрмет тавунай, зазни чухсагъул къвезвач. ЯтIани лугьун хьана.

Кьве дуст кьве патахъ чара жедайвал хьана. Сад вичин хуьр тир Яргундал, Уьзден-Вини Ярагъдал. Дустариз чара жез кIанзавачир:

-Уьзден! Валлагь дуст, ваз чи Яргундал са кьил чIугуна хъфенайтIа пис жедачир!

-Пис кар, Усман стха, бенде мусурмандиз тахьурай, амма кьисмет лугьудай са затI ава. Кьисмет гьахъ я. Эгер куьн хуьруьз къведай кьисмет заз хьайитIа, зун шад яз акъатда. Де мад сагърай! Хизанриз зи патай саламар це. Вун, ви рикIиз мус кIан хьана чи патариз акъатайтIани, чир хьухь ваз, чна гьамиша жуван стха хьиз гуьзлемишзавай кас я! Вун атун чна еке межлис тешкилунивди къаршиламишда. Сагъул!-Дустар инал, гъилер ягъунивди чара хьана.

Хан беябур авун

Хандин-виликай, балкIандин-кьулухъай фимир.

(Мисал.)

Мехъерикай уьзуьагъдаказ хтай Уьзден гьам дидеди, гьамни суса хушвилелди къаршиламишна.Уьзденан чиникни хъвер кваз акур диде Умуятаз, вичин гададикай халкьдиз герек къведай кас хьана лугьуз хвеши хьанвай. КIвализ хтана, ял ягъайдалай кьулухъ дидеди Уьзденаз, вичизни къуншидин паб Сайибатавай ван хьайи ихьтин са кьиса ахъайна:

-Киме-кIама хьайи ихтилатар заз кIвале ийиз кIандай кIвалахар туш, хва. Амма и кьисадикай ван тахьай кас чи хуьре са валай гъейри кас аматIа заз чидач.-Ам сусахъ элкъвена,- на чаз, чан дидедин, чай гъваш.-Уьзден кисна ацукьнавай. Яраб, лугьузвай ада, зун фена хтай мехъерин межлисдилайни, заз хьайи кепек-шийидилайни важиблу вуч хабар гузватIа дидеди.

-Зун авачир кьве йикъан къене и хуьре вуч аламатдин кар хьана, диде чан?!

-Вуч жеда кьван? Адалатдин кьил я лугьуз къекъвезвай Юсуф хандин кьилел СтIалвийри гъайи беябурчивиликай виринриз хабар хьана, амма чаз ваъ! Аллагьди гайитIа, капI-тIеат ийиз, вичелай хъсанвилихъ чешне къалуриз алахъунихъ метлеб авай кьван. Гила, заз чидач, ам халкьдин вилик ам гьи чинал экъечIдатIа?

-Диде, зун дуьз гъавурда тур. Ханлар-вири сад я. Абуруз адалат масабурувай кIани чIал заз хъсан чида. Куьре вилаятда бейабур жедай вуч авуна ханди?

-Вуна чай хъухъ. За жуваз ван хьайи кардикай галай-галайвал ваз ахъайин. Хан, СтIалдал са гуьрчег хендеда свас ала лугьуз, чIуру ният аваз фенваз, а хуьруьнбуру ам, вичихъ галай нуькверарни галаз, чуьнеба катна хтуниз мажбур авуналда. Са кIус амай декьена. Аллагьдикай кичIе, намусдикай къурху инсанар арада гьатна. ТахьайтIа…

-Гьи СтIалар я адаз кар кьурбур? СтIалар пуд ава.

-Агъа СтIалар.

-Сайибатаз нивай ван хьана?

-Ваз чидани, Агъа СтIалдал чи яргърин мукьвабур гьикьван аватIа? Дегь заманаяр заз чидач, амма чи Малла Мегьаммедни стIалви АтIлухан эфенди-абур кьвед-кьве вахан рухваяр тушни? АтIлухан эфенди чи Малла Мегьаммедалай яшариз са кьвадар чIехи я. Лугьунриз килигайла, Мегьамеда сифте вичин буба Исмаилавай чирвилер къачуна, ахпа ам вичин халад хва АтIлухан эфендидин гъилик чирвилер къачуз фена лугьуда. Заз лугьуз кIанзавай месэла ам я хьи, чи хуьруьнни Агъа СтIалрин мукьвавилер аваз, кьийи-хайи чкайриз финин адет ава. Сайибатаз, кьейи чкадиз фейила, чпин халудин сусавай ван хьана, заз авур ихтилат я, Гьам я за ахъайзавайди. Амай суалар, заз ихтилат куьтягьайла це.

-Хъсан я, за вахъ чай хъваз акалда.

-Лап хъсан. И дуьшуьш жедалди, СтIалдал Шайда лугьудай касди кавхавал ийизвай. Ваз чидачни, хандин нуькверар тефизвай хуьр авач. СтIалдал нуькверриз ван жеда кьван, и мукьвара Кьасумхуьрелай, гъуьл сталжем хьана кьена хтанвай свас аваз, хтана хандиз адан тарифар авуна. Ам, лугьунриз килигайла, пара мишребар алайди я лугьудай. Нуькверрини и кардикай Юсуф хандиз муштулух гуда. Вилер алахьнавай хан я кьван. Ада нуькверрив вугана, СтIалдал чар рекье туна. Тамаш вуч хьанатIа?

Шайда кимел экъечIиз кIвачин хьанвайла, адан варцел Юсуф хандин кьве нуьквер ала. Абур балкIанрал алай. Кавхади абуруз кIвализ буюрна.

-Сагърай! Шайда халу! Мажалдик къведа чун. Чак тади ква. И чар квел агакьра лагьанва чаз ханди.-Абурукай са кьакьван буй авайда, къултухдай акъудна, кавхадив чар вугана.-Де мад сагъул!- ИкI лагьана, абур Кьулан СтIалдал фидай рекье гьатна. Шайда къяй хьана амукьна. Хандилай муштулухдин чарар къведайди туш эхир! Чарче икI кхьенвалдай: «Салам алейкум СтIалрин кавха Шайда! И чар агакьайла, куьн магьледал Жевгьерат тIвар алай хендеда дишегьли алалда. Заз адан кIан-пун ахтармишна, жуваз лайих акуртIа, пабвилизни къачуз кIанзава. Вуна чуьнебадаказ, ам гъавурда тун тавуна, захъ галаз суьгьбетар ийидай кIвал гьазур ая. Зун киш йикъан рагъдандарихъ куьн хуьруьз къведа. Вуна зун патал са кьилдин кIвал ва чаз лазим тир тIуьн-хъунни гьазурда»! Юсуф хандин къул ва печать.

Шайдадик къурхувилин зурзун акатна. Хандин буйругъ кьилиз акъуд тавуртIа, адаз вичин кьилел вуч къведатIа, лап хъсан чизвай. Амма, ханди ийизвай тIалабун кьилиз акъудуна хьайитIа, жемятди вичиз и кар гьалални тийидайди адаз мадни хъсан чизвай. Ам кимел рекье гьатна. Акьуллу итимрихъ галаз меслят авун лазим тир. Хандин чарчин ван галукьай агъа магьлейрин тухумрин кьилер ажугълу хьана. Абурукай сада ачухдиз лагьана:

-Чакай вучзава бармакар алаз къекъвена?

-Дишегьли бегенмиш хьайила, кьилин савда ийидай къайдаяр авайди я, аквадай гьалда и адетар чи хандин риIелай алатнава!

-Вуч авун лазим я?-Хабар кьуна Кьадиди.

-Адаз са кар кьуна кIанда. Адан кIвач мад и хуьре тежедайвал!

-Яна рекьида ман!- лагьана гъиле туьфенг аваз къекъвезвай Мемеда.

-Кьена веже къведач! Айиб къведа хуьрел. Маса вуч туьмбуьгь кIандатIани ая, амма кьиникь, вични хан яна кьиникь? Им тарихда хуьрелай алат тийир леке я.-Лагьана Гьажикъурбана.

-Абурун чуьруькар куьтягь квелди хьана?-Жузуна Уьздена.

-Квелди куьтягь жеда? Абур са шумуд кас галаз СтIалдал фида. Юсуф хан, нуькверарни галаз хуьруьз атана, Агъа магьлейрин мискIиндин дараматдив агакьна. Анал алайбуруз салам гана, жузун-качузун кьванни тавуна абур кавха Шайдадиз мугьман хьана. Ада сифте гайи суал им я:

-Шайда! За ваз гайи буйругъ кьилиз акъуднани!!

-Хан, вун сагъ хьурай…

-Зун сагъни я, саламатни! За квевай хабар кьазва, Шайда! Буйругъ тамамнани?!

- Вуна а буйругъ ви дуст авайди я чи хуьре, Гьажагьмедаз тагана, заз гунин себеб вуч тир? Ваз зун агъастIалвийрин чина уьзуькъара ийиз кIанзавани?

-Гьажагьмед вуж я, вун вуж я заз чизвачирни, къурумсах?!-Хан дертлу хьана, кьецIи кIвач кавха Шайдадин къвала эцяйна. Нуькверар, чпи вуч авун лазим ятIа течиз, къах хьана амукьнавай.- Вун я ман зи буйругъ кьилиз акъуд тийидайди? Килигда зун ваз! Им аку заз суалар гузвай?

Къецелди экъвечIай нуькверриз Шайдадин гьаятда балкIанар амачирди акуна. Абуру, сада-садалай тади къачуна, хандиз муштулух гуз гьерекатда:

-Хан, вун сагъ хьуй! Чун алаз атай балкIанар амач!

-Хан! Гьаятда къал къачунвайбур пайда хьанва. Чна кьилиз чара авуна кIанда!

-ГьикI чара ийида? Агь Шайда!! Вун акъуддай чка за жагъурда! Чаз са чуьнебар рехь кьванни къалура!

-Гьаятдиз ивичIун хата я. Ша, и кIвалин дакIардай хкадарна, маса куьчедай кьванни кат, хан!

-Ката яни?! Жемят чIарчIелай ракъурда лагьайди тир гьа, гила килига! Ката!!

Са гафуналди, хан нуькверарни галаз, барбийрин магьледиз экъечIна, далдайрикай далдайрик катиз, хуьруьн мулкарин гуьтIуь жигъиррай СтIал вацIал, анай виниз тамарин рекьерай, яхдиз Вини Ярагъдал катна хтаналда.

-БалкIанар?-Жузуна Уьздена.

-Сайибата вичиз малум хьайивал, нуькверрин балкIанрал алай затIар чпин арада пайна, хандин балкIандал алай, кьилер гимишдал савад авунвай пурар ва адал алай багьа халича, Исакь лугьудай касдин гьаятда кIватIнавай фид аваз-гьаник кутуна чуьнуьхналда. И кар алатна, кьве югъни тахьана, КIварчагъа авай мукьвабурун кIвализ чарасуз дерди аваз фидайла, Юсуф хан СтIалрин патаз хъел аваз тамашналда:

-И СтIалриз са фенд такьуртIа, зун хан туш хьи! Абурукай сад кьванни зи гъиле гьатдач жал!-Лагьаналда.

-Абурукай сад кьванни гъиле гьатдач жал лугьуз, гьелегьрикай вучда кьуна?- Хабар кьуна нуьверрикай сада. Абурукай сад чи кIеретIда авайди аквазвачни?

-Вуж? Гьан..Шамхалан гада Къиримзал?

-Чаз ам вуж хьана вуч ава? СтIалви тушни?

Са гунагьни квачир Къиримзал, гъилерни кIвачер кутIунна, са шумуд касди къаратикенар чIикь жедалди гатана. Кьена лагьана, нефесни бегьем амачирла, абур балкIанрал акьахна, КIварчагъихъди фена.

-Къиримзалан эхир гьикI хьана лагьана жузуначни вуна?

-Паласда лапагар гвай чубанар аваз, абуруз жагъана, жизви нефес амаз, сиве нек цана, абуру ам вуж я ва ниди ятIа чин тийиз, са жерягь аваз, гьада сагъариз туна. Адан беденда авай кьван цацар акъудун патал, хирерал хемир эцигиз акъудналда. Чан дидедин. Инал за ваз ахъагъайди пачагь квачир мах хьана. Суьгьбет авунин себеб вуч я лагьайла, Юсуф ханди ви рагьметлу буба ажалсуз кьейиди я. Вунни вичин хийирдиз ишлемишиз алахънава ам. Аллагьдин хатур аватIа, дидеди лагьайди ая. Хандикай хийир жагъай кас авайди туш. Адаз мукьва жемир. Ваз чир хьухь, ви алакъаяр анжах ви халисан дустарихъ галаз, Малла Мегьаммедан гадайрихъ галаз твах Низ хьайитIани ви сир гумир. Са бязибур авайди я, къайи яд хъваз чими ам ийидай.

-Я диде, зун Мегьамед дайиди рухвайрилай гъейри масабурухъ галаз са алакъани авачирди ваз чизвачни? Гадайрикай лагьайтIа, Исмаил-зи тай-туьш я. Акурвал гьалтай чкадал чи арада салам-каламдилай артухан маса затI авач. За жуван кеспи я ийизвайди. Хандиз хъел къведай за вуч ийизва? Хан ава лугьуз чун инрай катдани!?

-ЯтIани, зун диде я. Дидедин рикIи гьисс ийизва. И мукьвара, гьа и Юсуф хандин фитне себебда, Малла Мегьаммедалай Аслан хандиз фитнеяр авурди чаз гила чир хьанва. За минетда, мукъаят хьухь! За вавай тежедай са кар авун тIалабзавач хьи.

ИчIи гъуьрч

Гъуьрчел рикI алайдаз кIвале кьарай къведач.

(Мисал.)

Йикъарикай са юкъуз, майишатдин кIвалахар авурдалай гуьгъуьниз, кимерал вуч хабарар алатIа акваз экъечIай Уьзденаз, анал агакьдалди Зуьгьре бадедин кIвалерин патав хьанвай таяр-туьшер аквада. Салам гана, абурун патав агакьайла, Уьздена салам гана хьиз абурувай хабар кьуна:

-Яраб, гадаяр, куьне икьван ширинвилелди квекай суьгьбетар ийизватIа?

-Авач, Уьзден,-рахана Къенбер,-гъуьрчерикай рахазва чун. Гадайриз пака гъуьрчез физ кIанзава. Чидач, валлагь, вуч ийидатIа?

-Накь вини магьледа авай Херхема, кимеллайбуруз гъуьрчерикай ихтилатар ийизвай,-суьгьбетдик экечIна Алискер,-Хуьрелдилай хуькведайла, тамарик, чи патара авачир хьтин ничхирар кваз акуналда вичиз. Гъуьрчез финайтIа, чазни, заз чиз пис жедачир. Сивер ягълу жедай.

-Яда, амайбурун чIалахъ югъуртIани, завай а Херхем ава е, адан яд агъадалди физва лагьай гафунихъни югъаз жедач. Адан гьай лагьай гафни таб я эхир!-хев кутунач Гьажимурада.

-Хуьрелрин гадайрини,-алава хъувуна, кIуф са патал алай Къенбера,- са еке севни ягъайла, хуькведай рекье маса затIарни ягъналда эхир. Ана са вуч ятIани авачиз жеч! Ша, Уьзден чахъ галаз! Вазни пис жедач. Гъуьрчни жеда, чуьллера къекъвена рикIни алахьда!

-Я гадаяр, ам за авур кIвалах туш эхир. Я заз туьфенгар кьванни авач. Куьн кефи хан ийин, къвен гьикI ийин?

-Туьфенгдин кIвалах туькIуьриз регьят тир, анжах и сеферда чаз ваъ лугьумир ман, чан Уьзден!. Хьурайни?- Тавакъу авуна Алискера. Уьзден кьве рикIин хьана. Гадайрин кефи хаз тахьай Уьзден, пакамаз фад къарагъна, туьфенгар ва фу-яд гваз гъуьрчез физ гьазур хьана. Абур хуьряй виниз, са кьадар чкадиз фейила, Хакияр галай патахъ фенвай са шумуд рекьин герведал гьалтна. Виридалай вилик вич гъавурда авай гъуьрчехъандай кьазвай Къенбера, амайбуруз буйругъар гуда:

-Мукъаят хьухь! Заз инлай севрен гел жагъанва. Алидар, вун ви гадаяр галаз эрчIи пад кьуна фида. Салман, вунни Уьзден и шуькIуь рехъ кьуна, Хакийрин хуьруьв агатда. Чун и терс рехъ вуча, гьам кьуна вини кIан кьуна фида. Рази яни?- гадаяр цIарар-цIарар хьана, гьарма вичиз къалурай патахъ физ башламишна.- Ара-бир зун авай патахъ килиг ва зи ван-сес аватIа гуьзлемиш. Лугьуз жедайди туш, севрехъ галукьна, хер алатIани рекьин тийидай дуьшуьшарни жезвайди я. Заз куьмек ийиз хиялдай акъудмир.

Мукъаятвилер кIамай кьван авуна. Севрен гел кьуна Хакийринни Хуьрелрин еришрайни акъатна, Хтунрин тамаризни акъатна. Гьа гила-мад лугьуз, шумуд хуьруьн тамар капалай авуна абуру? Севрен гъуьрч анихъ амукьрай, керекул кьванни гьалтнач. Са кьадар рекьиз фейила, севрен гелни квахьна. Билбилрин къузайрикай агъуз хуьруьхъди хтана. Акуна ваз, югъни рагъдандихъ элкъвена. КIвачерал алай затIарни кьежена, инжикли хьайила, гишин ва мекьини жез башламишна.

-Вуч ятIани чал небгет расанмиш хьана. Им жедай кар туш,-рахана Къенбер.

-Чун шумуд кас аватIа тамаш, гвай туьфенгрикай регъуь жезва. Садан чантадани гъуьрч авачиз, чун халкьдин виликай хуьруьз гьи чинал хъфида?-Жузуна Салмана.

-Гадаяр,-гьарайна Уьздена,-куьн вири инал кIватI хьухь кван.-Вири кIватI хьайидалай гуьгъуьниз ада жузуна,- вири хтанвани? Тамаш кван чи кIеретIдик сад кьванни са девлетлудан, я туш хьи фекьи-фахрадин гада квани?

-Ваъ,-лагьана Алискера.

-Эгер им хийир квай са кIвалах тиртIа, абур чалайни вилик акатна къведайбур тир. ЯгъайтIани, чал ам агакьардачир абуру. Аллагьдин патай кьисмет авачир затI, туьфенгар анихъ амукьрай, тупар гваз къекъвейтIани чаз гьатдайди туш. Мад ихьтин ягъалмишвал садрани за хъийидач.

Гадайри чпив гвай-гвачир акъдна, сиви чуькьни тийиз фу тIуьна. СакIани кьарай кьаз тахьай Уьздена, ичIи гъуьрчяй хъфизвайбурун гуьгьуьл хкажун патал са кьуд цIар лагьана:

Чун туьфенгар гваз акурла,

ВакIар катна тама авай.

Къенбераз за вуч лугьурай,

Серки япар кьама авай!

Минет я квез, къенлай кьулухъ,

Нин хьайитIан чIалахъ жемир.

Чин тийидай гъуьрчен къуллугъ,

И Къемберан къвалахъ жемир!

-Им дуьз лагьана Уьздена

-Хъуьрена Гьажимурад, Жуван вилералди такуна авур гьар са кардин эхир кьил гьа им тушни, гадаяр? –Виридак хъвер акатна.

ьа инлай акатай хъвер, хуьруьз агакьдалди хкат тавур гадайриз чеб гьикI хтанатIани чир хьаначир. Гадайрика й тек са Къембер дакIуна амай.

Кьвед лагьай багъиш

Кьисмет авачир затI-сивяйни аватда.

(Мисал.)

Уьзденан ашукьвилин тариф икьван чIавалди Къуба патара авайтIа, гила адан тариф къунши хуьрера, гьакI Къазикъумухдиз кьван акъатна. Къубадин мехъерик иштирак авур са яхулвиди, чпин патариз хъфейла, вичиз акур ашукьдин тарифар ийида кьван. И мукьвара вичин дуст са заргар аваз, ам Агьмедхандал гьалдарна ада мехъерик Уьзденаз буюр авуртIа гьикI жеда лагьана хабар кьаз туна. Мехъерин иесди, ша лагьайла къвезвай касдиз вичин патай са манийвални авайди туш лагьана. Абур рази авуна рекье твадай дакьат квачир кас тушир Агьмед. Буюрдин хабар гваз яхулви, Агъа Ярагъдал алай вичин миресрални кьил чIугваз ва Уьзденаз буюр ийит атана. Теклиф атай чкадиз фин гьар са ашукьдин буржи тир. Уьзденан манийрин, адан чуьнгуьр ягъунин устадвал акуна кIандайбур пара авай.

Ам вичин хас партални алукIна, Яхул шегьердиз рекье гьатда. Адет яз, и мехъерик са шумуд ашукьди иштирак ийизвай. Ина, сад-кьве касди Уьзденаз, мад са ашукь авайдакай хабар гана. Чидайбуру ам хушвилелди кьабулна, течирбуруз Уьзденахъ галаз танишарна.Мехъерин межлис башламиш хьана. Кьуьлерин тум-кьил авачир. Буза хъвана, кьил элкъвенвай жегьилри, рушарин гъилера шабашар тваз, хкадарзавай. Нянихъ демер секин хьайила, девлетлуяр кьилди са кIвале ацукьна. Абуру чпин межлис гила къурмишзавай. И кIеретIда свас гъанвай чам, пкавул, адахъ вичин нуькверарни галай. Къуншидин кIвализ хутахзавай чамрахъ галаз, абуруз недай хъвадай затIар, яр-емишар авай синияр кьилерал алай енгеярни авай.

Межлисдиз вичин тамада ва адаз куьмек гудай, гъилера звер авай кьве жегьилни хкяйнавай. КIвал гъвечIиди ятIани ина авайбурун арада Уьзденазни къулай чка жагъанвай. Бузади вичин кар авуна. Хъвана кьилел хьайибурукай сада ван хкажна:

-Чун инал анжах хьи неда ва я хъвада лагьана атанвайбур туш. Чи дуст Агьмед хандин хцин мекьер цицIе твада лагьана атайла, чаз инал буюрна атанвай ашукь ава. Ша, чна адахъ яб акалин!-Ахпа ам тамададихъ элкъвена.-Гьуьрметлу тамада! Вуна ихтияр гайитIа, чаз икьван чIавал малум тушир ашукь Уьздненаз яб гуз кIанзава. Вуна вуч лугьуда?.

Тамада спелриз звер гана, ахпа сабурдив вичин гъилибанриз тамашна:

-Пара камаллу гафар акъатдай кас я инал рахай юлдаш Сефербег! Гаф авач. Амма, гьуьрметлуза куьмекчияр, квез аквазва, Сефербеген вилерин экв бузади тухванвани? Завай ихтияр къачун тавуна, адаз межлисдиз камаллу меслятар гудай ихтияр ам ни ганвайди ятIа лагь кван?! Адаз ина тамада авай чIал чирин чна! Къачу кван керкIетIар! Завай гаф къачун тавун-им зун саймиш тавур гьисаб я. Зун гьич! Зун хьиз ада чи межлис санлай кваз кьунвач.-куьмекчийри ам метIерал акъвазарна, вуч авун лазим ятIа, ийидай туьмбуьгь гуьзлемишиз акъвазнавай.

-И сеферда за багъишламишун тIалабда!-Минетна Сефербеге.

-Кьве керкетI вегьена, кьве верч, биргандин якIукай кIус-тике ва хъвадай вуч аватIа, гъиз рекье тур!-Тамададин гаф-закон тир. Вичиз къведай кьве керкетIни «тIуьна», Сефербег, вичиз гайи тапшуругъ кьиле тухуз рекье гьатна.-Инра авай ашукьрин манийрин ванер чаз хьайиди я, гьуьрметлу межлис, амма Уьзден яни а ашукьдин тIвар?

-Белли я,-лагьана Уьздена, алай чкадилай хкаж хьана.-Зун куьн къуллугъда акъвазнава, тамада стха!

-Гьуьрметлу тамада, ихтияр гайитIа, са кьве келима лугьуз кIанзава.

-Буюр!

-Виридалай вилик Уьзденаз тагайтIа, чIехи-гъвечIе гьисаб кьун хъсан туширни?

-Хъсан меслят я,-тереф хвена еке ругьфун ва гьяркьуь къуьнер галай касди.

-Зун рази туш!-Лагьана тамадади.-Сад лагьайди, инал Уьзденан тIвар кьуна. И кардиз гьуьрмет авун лазим я. Кьвед лугьудай кар ам я хьи, мугьманар вири са гъиляй ва са виляй кьун герек я. Эгер за маса ашукьдин тIвар кьунвайтIа, за гафни гьадаз гудай. Зун са ни ятIани къугъурдай кас туш. Вун зи гъавурда дуьз акьун герек я.

-Гьуьрметлу тамада, гьуьрметлу межлис! Заз гаф гунай чухсагъул!-лагьана, кIвачел хкаж хьайи Уьздена.-Зун лезги ва азербайджан чIаларал манияр ва чIалар лугьуз вердиш ашукь я. Кьисаярни ахъагъайтIа, алакьда залай. Амма, сифте нубатда, квез гьи жуьре манияр за тамамарна кIанзаватIа лагь! Зун абур тамамариз гьазур я.

-Эгер вун халис ашукь ятIа, чна квехъ яб акалзава!- Рахана тамадади.-Межлисдиз килигай кIвалах ая.

-Гьар са мани арадал атунихъ вичин себебар авайди квезни чида. Гьа ихьтин себебрикай садахъ галаз за куьн танишарда. Кьасумхуьруьн дуванханайрин вилик квай рехъ кьуна къвезвай зун. Иниз-аниз тамашиз, винелди къведай са улакь аватIа акваз акъвазнавай ара тир. Буба квез къурбанд хьуй! Ахьтин ханум инал дуьшуьш хьана хьи зал. За квез тариф ийин?! Дишегьли тушир-аламатдин дамахар гвай затI. Туьтуьнай хъвадай яд аквадай хьтинди тир. Зун адан буй-бухахди, адал алай свасвилин либасри гьейран авуна. Зи рикIелай экв-дуьнья фена. ЗатI такур буьндуьгуьрдай гьисабмир зун. Заз гуьрчег дишегьияр, рушар-сусар пара кьадар акурди я. Амма, Аллагьдин патай и сусаз ганвай гуьрчегвал женнетдин кьисмет тир. Завай жуван буьркьуь хьайи вилер адалай алудиз алакьнач. Зун адан гуьзелвили вичин есирда кьунвай. Зун вичиз тамашзавай чIал чир хьайитIа, бейкефни жез кичIезвай заз.

Адаз тамашиз ахьтин саягъда тухвана хьи за жув. За квез гьикI лугьун? Зун а ханумдиз, вичиз хабар тамашиз акъвазна. Са кьадар яргъал вахт, са легьзеда акъатна. Кьилин кукIвалай, кIвачин тупIалди, чагъинда авай багъ хьиз гуьзел аквазвай ам. ЧIагай гуьзелвал, бедендин гьар са лишан, такабурвал сад-садахъ галаз кьадай саягъдинбур тир. На лугьун, зун адан гьар са кIалуб рикIел хуьз, ахпа хуралай шикил чIугунин къайгъуда авай суьретчи тир. Зун ахварин хиялдиз физвай. И арада, са кьакьан буйдин, къирмаж хьтин эркек кас атана, вичин сусан патав гвай куьч авай гьебеяр кьуна, агъадай къвезвай файтундиз мукьва хьана. Зун ахварикай хкатайди хьиз хьана. Зи рикIи лахъ-лахъ ийиз башламишна. А жегьил кас ва адан свас ханум, файтундиз хкаж хьайидалай гуьгъуьниз, зи рикIе шиирдин цIарар дигмиш жез башламишна: Ингье, ам ихьтин мани хьана:

Харад перем буйдиз дигай,

Алай пешер ярубур тир.

Квел ихтибар жедач загай,

Вилер са кIус цIарубур тир!

Лампадаллай шуьшедиз кьван,

Иер тирвал ганвачни лагь?

Чиниз лацу, буйдиз юкьван,

Зи жигерар каначни лагь?

Алай перем хвалар-хвалар,

Хаму катран хур авай тир.

Чилелай физ яргъи чIарар,

Чина ракъин нур авай тир!

Межлисдин са кьадар инсанрик Уьзденан маниди ва метлеблу чIалари руьгь кутуна. Са кьадарбур, гафарин гъавурда хъсан акьазвачтIани, ширин сесиниз яб гуз ва ашукьдин къаш-къаматдиз тамашиз акъвазнавай. И кар ашукь Уьздена вичини кьатIизвай. Виридаз лезги чIал хъсан чизвачир. Са бязи яхулриз лезги чIал таниш тир.

Мани акъвазарна. Межлисдик рахун акатна. Иштиракчийри сада-масад гъавурда твазвай. Секинвал хуьн патал, Уьздена галаз-галаз са шумуд туьрк чIалалди манияр лугьун хъувуна. Межлис рази яз амукьна. Уьзденан ширин сесини, устаддин саягъда чуьнгуьр ягъуни, адалайни къецелай, яб акализ хуш къведайвал кьисаяр ахъаюни муьгьтел авур садавайни инал чеб алай чка къалуриз алакьнач. Гьар сада Уьзденаз вичелай алакьдай къимет гузвай. Са бязибуру, ам иллаки вини дережадиз акъудна. Межлис, пакаман ярар ядалди давам хьана. Гьам межлис, гьамни мехъерин иеси рази яз амукьайла, Уьзден генени шадлу ва гьевеслу хьана.

Мехъерин иесиди вичивай жедай вири гьуьрметар авуна. Амма ада авур гьуьрмет тIимил акур межлисда тамадавал тухвай касди, вичин къуьнерихъ сифте сеферда яз вегьена атанвай, гьа девирда сад-кьведаз авай, хурум тумаждин кIурт багъишайла, Уьздена са кIус кьван регъуьвилерни авуна. Амма, тамададин гаф-жумарт касдин гаф тир:

-За гьар акатай межлисдал тамадавал хиве кьазвайди туш, ашукь. И вун алай межлисдал хьиз заз руьгьдин ял ягъун садрани жагъайди туш. Ви сесинин ширинвили зун суьгьуьрда тур хьтинди я. Вахъ, са бязи ашукьрихъ авачир хьтин сирер ава. Аллагьди хуьрай куьн хьтинбур! Валай гъейри маса ашукьни межлисда авайди акунайни квез?

-Белли, акуна.

-Акунайни за адаз гаф тагайди?

-Акуна, тамада стха!

-Заз ада накь вич тухвай саягъни акуна, заз адан маниярни ван хьана. Ма! Къачу! Са къвадай юкъуз герек къведа ваз. За багъиш гайила, ваъ ийидай ихтияр садани авайди туш!

-Аллагь квелай рази хьурай, дуст тамада! ТIвар заз ви чидач.

-Али я зи тIвар! И Яхул шегьерда жумарт Али вуж я лагьана хабар кьуртIа, вун ада дуьз зи патав рекье твада! Чир хьанани ваз зун вуж ятIа!?

-Гила лап хъсан чир хьана заз, стха Али! За хушвилелди кьабулзава ви багъиш. Мус вун чи патариз акъатайтIани хушвилилелди кьабулиз гьазур я!

Мехъер-шадвилив башламишайди хьиз, шадвиливди акьалтIарни авуна. Уьзден, вичиз авур багъишарни гваз кIвализ агакьайла, адан чиник квай шадвилин хъвер сифте акурди Шагьумагъа тир. Гьаятра ийизвай кIвалахар фад куьтягьна, рекьел вил алай адан рикIизни регьят хьана. Абур кьведни гурарай винелди айвандик хкаж хьана.

-И тумаждин кIуртунал мад чи хан ашукь хьайитIа жафа хьана.-Хъуьрена Уьзден.

-Къалурдач ман,-лагьана Шагьумагъади.

-Къалур тавуна ам сандухда туна, и иски хьанвай чухва алаз мугьманриз, мехъеррик фидани, Шагьумагъа?

-Няниз диде хтайла меслятар хъийида чна.

-Диде гьинихъ фена?

-Диде Малла Мегьаммеданбурун кIвализ фида лагьана экъечIнавайди тир кьван?

-Яраб мад вуч хьанватIа?!

Заз ван хьайи хабар авач. Зайнаб халадал кьил чIугваз фенватIа?

Халисан дуст

Дуст-кIеве гьатайла чир жеда.

(Мисал.)

Йиф алатна. Пакад юкъуз, на лугьуда адаз жинерри хабар гана, Уьзденаз Юсуф хандин кIваляй ша лугьудай хабар атана. Къаридин рикIик къалабулух акатна акур свас ам секинриз алахъда. Уьзден малар динжарна, гьаятдиз хтана. Гъилерал яд иличдайла, Шагьумагъади лагьана:

-Валлагь генди, заз и ханди эверун хийирдиз аквазвач, Уьзден.

-Куь-дишегьлийрин къайда авайди я. Са гьихьтин ятIани жизвадикай-куьллуь ийидай. Эверуй ман! Эверайди хьиз финни ийида, лагьайдахъ ябни акалда, Аллагьдинни хандин хурукай гьиниз катда?! Жува авур чIуру кар авач кьван. Низ чида ада зун мад гьинихъ са хабар-чапар гваз рекье хутазватIа?

-Адахъ бугь ягъиз гьатнавай нуькверар тIимил авани?

-Адан жавабар завай ваз гуз жедач, азизди, куьне квез тагьлукь месэлаяр гьял ая. Чна чи кIвалах ийида. Меслят яни вун?

Ам са тике фу сивел эляна, хандин дарамат галай патахъди фена. Юсуф ханди, адет тирвал, сивик гужан хъвер кутуна хьиз ам кьабулна.

-А…! Атанани, Уьзден хва, вун? Ша! Илиф, алциф! Вун фадлай чи патарив акъатзамач Чидач ви рикIелай шазан чухва алатзавачтIани? Чидач ашукьвилин пеше жагъайдалай гуьгъуьниз вун яцIуни яргъи хьанватIа? Гьихьтин жавабрал на зун секинардатIа, чидач заз.

-Хан вун сагърай. Заз буба жагъай са тIимил вахт я. Ваз хъсан чида зи буба гьихьтин кас тиртIа.

-О! Ам чир жечни? Инсанвилиз - инсан, хъсанвилиз - хъсан кас тир. Рагьмет алаз хьурай вичел! Вуч хьана? Рагьметлу буба рикIел акьалтнава хьи? Чахъни амач кьван бубаяр.

-Рагьметар куьн кьейибурузни хьурай ва амайбурни сагъ-саламат хьурай. Заз я бубади, я зи дидеди таб ийиз чирайди туш. Чухва-ам зи хиялдани амач. Гила ашукьвал себеб яз, ви патав къведай мажал тахьун-дуьз гафар туш. Зун вуч ашукь я? Ашукь лугьудай кас, халкьдин дидарда Кьуьчхуьр Саид хьиз жедайди я. Зун, чIана, са яр-дустуни буюр авурла, абурузни машгъулат хьурай ва жуванни рикI алахьрай лагьана физвайди я. Зун гьа ваз акурдалай я яцIуни хьанвач, я яргъини. Атанва зун куьн эверуналди, хан? За квехъ яб акалзава.

-Де хьана. На ви къимет агъуз ийиз алахъмир. Жуваз акуначиртIа, за тарифарни ийидачир. На зи межлисдин тариф са шумуд чкада тунва. Ви манийрин ширин сес зи япара амай чIал чидани ваз?! Ви бажарагъ, ви алакьунар-ам Сад Аллагьди ваз гавай бахт я. Завай, я зун хьтин масадавай ам къакъудиз жедай затI туш. Заз вавай мад са кар тIалаб хъийиз кIанзава.

-Буюр, хан. Зун гьазур я.

-Гьа и къилих я ман заз ви хушди. Ви бубани, рагьметлу кас, гьа ихьтин къилихдин иеси тир. Захъ яб акал. Малла Мегьаммедан гадайрихъ галаз ви алакъаяр хъсанзава лугьуз ван хьана заз. Хъсан кар я. Адакай хийирдилай гъейри зиян авач Амма... И аммадихъ еке метлеб ава. И гафуни гьар са касдив кам вилик вегьедалди, са шумудра алцумиз ва ичIей хъийиз тазва. Абурун кIвалериз уьлкведаллай кьванди къвезва. Адавай тарсар къачуз къвезвайбур лап пара ава. За вун жуван ихтибарлу кас я лагьана сир гузвайди я гьа! Вуна масакша фагьуммир! Дуьз лагь, завай ихтибарлудаказ ви чухвадал капI ийиз жедани, Уьзден? Яни, вахъ далу акализ жедани?-Ам чиниз килина.

-Гьуьрметлу хан, вун са квелди ятIани шаклу ятIа, тIалабда заз лугьун тавун. За икьван чIавалди са вун гьич. масадан арада хьайи ихтилатни дуьздиз акъудайди туш.

-ГьакI хьайила тушни за ваз буюрнавайди?! Мегьамед Малладин гъилик за са шумуд йисуз тарсар къачур чIал квез хъсан чида.

-Лап хъсан рикIел алама.

-Адалай атрух зи абурухъ галаз алакъаяр хьайиди туш. Зун данарбанвиле амаз, хуьр я, кIвал я, кьийи-хайи ва мел-мехъер, межлис я. Инра зун адан гадайрал гьалтайла, салам-каламдилай гъейри, маса мешвераяр чи арада хьайиди туш. Малла Мегьаммед лагьайтIа, зун са шумуд йисуз данайрив хьана, ахпа Бакудиз акъатна, заз ам мукьувай кьванни аквадай мажал хьайиди туш. Заз эверунин метлеб чир хьана кIанзавай.

-Вичик квай тади аку! Эверай зун ваз ви суалриз жавабар гудай кас хьанва! Сифте за вуч лугьузватIа яб акал. Ахпа жаваб це! За вакайни са муьруьд хьанва лугьузвач хьи! Зи патай таъким я. Вун зи кIваляй са кIус ятIани фу тIуьр кас я. Вун заз жуван веледрихъ галаз барабар я. Зи гадаяр лагьайтIа, абур кьил ацIана къекъвезвай ксар я. Кьил ацIучни? Гила чаз Малла Мегьаммедакай тарикъатчи хьанва. Халисан мусурман, лугьузвалда ада, са Аллагьдилай гъейри, гьич са касдин лукI хьун лазим туш. Им вуч лагьай чIал я? Яни са касдизни муьтIуьгъ жемир. Чун вужар я? Чун раятрин кьилел гьакимвал ийиз Сад Аллагьди тайинарнавади тушни?! Аллагьдилай гъейри масадаз лукIвал тийидай бубадин хва, ам гьи вилаятда яшамиш жезва? Урус пачагьдиз акси таблигъат тухвайбурун эхир гьикI жезватIа, чаз вилералди акуна. Заз зи ханлух пачагьдиз акси хьана лагьана, Аллагьди яргъаз авурай, пака куьн са бедбахтвилик акатна кIанзавач. За вавай вуч тIалабзава?- Ам са кьадар вахтунда, Уьзденан рикIе авайди чирдай саягъда тамашна, давам хъувуна.- Сабагь хийир-абат хийир хьухь. Абуру вун чпин патаз ялдатIа аку. Ахтармиша. Ваз вуч цIийи хабар хьайитIа, чимизамаз зал хабар агакьар хъия. Зунни Аслан ханди секиндиз тазвач. Вун ана квез тамашзава, кIамаш!?-лугьуз хабарар, паркутIар гьалчзава ада зал!

-За, акI хьайила, идакай адак, адакай идак авуна кIанзава ман?

-Ваъ, я Уьзден! Вун зи гъавурда акьунач лагь ман! Са гафни фитне-шикетдинди герек туш. Бес зун хан хьайила, зи ханлухда вуч цIийи ван-сес аватIа, заз вунани далгьайла,ни лугьуда? Вуж я, валай гъейри зи хийирдал алай кас? Садни. Са вун! Ви зегьметар бада фидач. Ваз хъсанвилер тавуна за тадач. Гила ахлад. Чи кьведан арада хьайи сир диде анихъ амукьрай, юлдашдизни ачухдач.

Суьгьбет акьван яргъалди фенач. Уьзден хандин патавай пашмандиз хтана. Аквадай гьалда, ханди Уьзденални шак гъизвай. Инал авур ихтилатар гьаваянбур тушир. Умуят мукьвал-мукьвал Мегьамедан кIвализ физ-хтуникай ва аданни Исмаил эфендидин паб Зайнабан арада, дидединни рушан кьван гьауьрметлувал авайди хандин япарихъ агакьнавай. Дидеди гайи суалризни Уьздена куьруь жавабар гана. Са гафуналди, Уьзден са квекай ятIани бейкеф хьанвайди ва ада вичин хажалат масадаз чир тийидайди дидедизни хабар хьанвай, Шагьумагъадизни. И кар чир хьайила, а ихтилатар акъвазарна абуру, чпин кIвалин маса дерди-баладикай суьгьбетар авуна, гьарма вичин кеспидин къайгъуда гьатна.

КIваляй экъечIай Уьзден, вичелди къвезвай Исмаил-эфендидал дуьшуьш хьана. Са артух мукьвал-мукьвал акванни тийизвай дустар, садлагьана суьгьбетра гьатна. Исмаил-эфендиди, Уьзден са гьихьтин кардин таъсирдик кваз, гъамлу тирди кьатIана:

-Эй дуст! На чаз а ханларин фигъилдикай хабар авач лугьузвани? Аслан хан кьинал ва ам алудунал вил алаз акъвазнавай беглер гьикьван аватIа, заз чида. Месела и Юсуф хан. Адан пеше чалай Аслан хандиз, Аслан хандилай Тифлисда авай губернатордиз ва и кI мад. Чпи эгъуьр фуруз чеб аватрай! Бес я лезги хуьрерал яхулри ханвал авур кьван. За амай гафар ваз лугьудач. Амма вун вири крарин гъавурда хьана кIанзавай кас я. Вун-шаир, вун ашукь, вун зи бубадивай тарс къачур сухта хьайила, чи стхани я.

-А гафар ви девлетдиз ягърай, стха Исмаил. Зун куьн чина уьзуькъара я. Завай квехъ галаз кутугай къайдада алакъаяр хуьз алакьзавач. Чишни ваз?

-Зиян авач. Исятда вакай герек куьмек авач. Вуна жуван майишат кьиле твах. Лазимвал атайтIа, чаз вун алай чкани чизва, вунни чизва! Гьелелиг. Зун фидай дерди ава. Де мад сагърай!

-Куьнни Аллагьдал аманат хьурай, зи багъри ксар.-ИкI лагьана, Уьзден вичин майишат галай патахъ фена. Ада Исмаилаз вичиз ханди авур буюрдикай са гафни лагьаначир. А гафар гваз къекъуьникай авай хийирни авач. ГьакI хьайила, яб виридахъ акал, амма кар жуваз меслят акурвал ая лугьудай бубайрин мисал гьавая туькIуьрнвайди туш. Адалай алава яз, Исмаил ва Исхак-абур кьведни Уьзденаз стхаяр хьиз играмибур тир. Дустар хьайила, гьакIан кьуру гафар авуналди ваъ, жуван вафалувилелди къуллугъ авуна кIанда. Зун кIеве авай макъамда, абуру заз авур гьуьрмет, гила закай итим хьайила, эа абурузни куьмек аван лазим я эхир!

Усманаз мугьманвиле

Дуствилери-рекьер куьруь ийида, сергьятар-мукьва.

(Мисал.)

Дугъриданни, дуствили инсанар мукьвал ийида. Бакуда фялевал авур чIавалай инихъ Уьзденанни Усманан дуствал дурумлуди хьана. Къубадай нубатдин са мехъерикай хъфизвай Уьзденавай Усмана ихьтин са тIалабун авуна:

-Яда, Уьзден! Дустарикай рикIе авай сир чуьнуьх жедай затI туш. Фадлай кьулухъ лугьуз кIанз, винелди акъудиз тежез, туькьуьмзавай са мурад ава захъ.

-АкI хьанач хьи,- муьскуь яз амукьна Уьзден.- РиIе авай сир ачух тийидайдаз гьихьтин дуст лугьуда? Лагь! Са чинни кьун герек туш! Ихтияр ава ва!

-Валлагь, биллагь! Чуьнуьхуникай вуч ийида? Захъ, мехъер ийидай чIавуз жуван кесибвиляй далдам-зуьрне анихъ амцукьрай, маса шадвилерни ийидай такьат хьайиди туш. Шумудра за вун чи патариз мехъеррик гъана? Шумудра заз ви кIвалин къен ва ви хизан акуна. Амма садра кьванни вун зи кIвализ атанач. Яни атун кьисмет хьанач! Гила кьванни татун айиб тушни? За гьар сеферда кIвализ хтайла, хизанриз вакай хуш келимаяр лугьузва. Са сеферда кайваниди заз лугьунни авуна, вучиз вун садра кьванни ам галаз чи кIвализ хуьквезвач?

-На заз буюр ийизватIа, зи жаваб, дуст, башуьсте я! Ваз а кьадар зун атун кIан хьайила, заз ви гафунал гаф эцигдай са ихтиярни авайди туш. Къе зун ви мугьман я!

Хуьруьз агакьдалди, дустарин арада кьиле фейи шад гафарини, зарафатрин кьисайри, абуруз рехъни куьруь авуна, кефиярни ачух. Мехъерилай абурлувилелди хтай Уьзден, фу-затI тIуьна, сифте сефер акур Усманан хизанрихъ галаз таниш хьана. Геждан-геж дустар ширин ахвариз фена.

Усман, вичин адет тирвал, пакамахъ дустунилай вилик къарагъна, мал-къара динжарна, нехир кIватI жезвай кундал фена. Инал-анал кьвед-пуд кас акъвазна рахазвай. Ад, и рахун къалин тир кIеретIдиз мукьва хьана, салам гана. Ихтилатар яваш хьайила, Усмана, и кIватIалдик квай яшлу итимрикай садавай вичин рикIе гьатнавай са кардикай хабар кьуна:

-Валлагь генди, Рагьман халу, авай гаф дуьз лугьун, заз ахварар ахъайиз хуш атун анихъ амукьрай, масабуру ахъайдайлани хъел къведайди тир. Амма сенфиз заз акур ахвар зи рикIиз пис таъсир ийидайди хьанва, валлагь!. Ам зи рикIик хьайивиляй, регъуьни тахьана, за квез ачухзава.

-Ахварар гьар жуьре я, Усман! Ваз акур ахвар низ чида гьихьтинди ятIа?

-Чи гьаятар ацIана инсанар ава. Садбур секуьдал ацукьна, дуьаяр кIелиз, муькуьбуру-кьуьлер ийиз, ана авайди кьил акъат тийидай са къаришма тир.

-Хиирдиз хьурай лагьана, пуд сеферда эрчIи къуьнуьхъай «Тфу, шейтIан!»-лугьуз цуькIуьн гадра, Усман. ШейтIанар я абур. Кар алайди, рикIив кьун тавун я. Ахлад, жуван кеспи ая. Ана авай са затIни авайди туш!

Гьикьван рикIиз сабурар гайитIани, Усманавай вичин сефилвал Уьзденакай чуьнуьхиз хьанач. Уьзденаз, Усмана вич винелай дегишвал авачиз къалур тийиз алахъзаватIани, халис дустуниз чин акун бес я.

-Ви рангар заз кIусни пайгар аквазвач. Мекьи хьайи чка авани? Ваз вуч хьанватIа лагь, Усман!- Жузуна Уьздена

-Ваз за вуч лугьуда? Сенфиз заз акур ахвар-са масад я, дуст!-Хьайивал ахъайна Усмана.

«-Тфу це шейтIандиз»? Агь дуьз лагьаначни а касди! АкунатIа акуна ман! Гила вуч ийида? Ваз вуч лугьуз кIанзава?

-Гьа сенфиз заз ахварай акур шейтIанрин хъиляй, ша чна са шадвилин межлс къурмишин!

-Я Аллагь рази хьайи кас, ам чи гъиляй кьенвай кар тушни?! Межлис къурмишунин патахъайни фикирар ийиз хьайила, чакай вуч ийизвайди я? Квен патахъай хьайитIани хажалатар чIугвадай затI туш. Башуьсте! Къецин югъ ва йиф-чна ам ви межлис къурмиш авуниз багъиш ийида. Межлис къурмишайла, недай-хъвадайдакай гьикI я? Лазим ятIа, за мехъерал къазанмишайдини ви рекьиз харж ийида!

-Ана куьн жибинриз гъил яргъи ийидайвал авач, дуст! Виликан дар йикъар амач. Сагърай!

Нянин кьиляй ахьтин межлис Усмана къурмишна хьи, ярар-дустар, къуни-къуншияр вири кIватI хьанвай. Гьич садан кьилизни къвен тийидай ихьтин межлис къурмишунин себеб течирбур пара авай. Вилик хуьрекар атана. Бисмиллагь авурдалай гуьгъуьниз, гаф мугьмандиз гана. Вири Уьзден авай патаз тамашиз акъвазна.

-Гьуьрметлу стхаяр! Зун къе куьн хуьруьн мугьман я. Усманахъ галаз за са шумуд йисуз Баку шегьердин Гьабибейбатдин фаругъра фялевал авуна. Чи дуствал гьамишалугъдинди хьун патал, зун къе куьн хуьре ава. Квез Усман гьикI кIан ятIа, зун адан дуст хьайила, за куьнни жувакай рази яз тун лазим я. Адаз куьн вичин багърияр яз кIанзаватIа, зазни куьн гьакIа хуш я. Чун сад-садаз фадлай чизвайтIани, заз адан хизан ва адан жемятар чизвачир. Гила чир хьана заз, Усмана вич кIанарунин сирер гьина чуьнуьхнавайтIа, заз гила акуна. Куьн хьтин инсанар авай чкада. Заз куьн чина авай ракъинин нур ва чимивал квай шад хъвер аквазва. И жуьредин хъуьрез, анжах рикI къени, милаим къилих авай инсанрилай алакьда. Куьн вири сагърай! Къецин межлис за ачух авуртIа, бейкеф жедайбур ина авач! Сифте нубатда чна чи межлис кьиле тухунин тамада хкягъин. Гьар са кардиз кьил хьун буржи я. Къецин межлис кIватIунин фикир кьилиз гъайиди шейтIан тирвиляй, чна и шадвилин межлисдиз, «ШейтIандин ахварин» межлис лугьун. Къуй, шейтIанрини чи кьилиз чIурубур ваъ, къени ва шад фикирар гъурай, я Аллагь!

Тамада гьасятда хкяна. Ам и хуьруьн къене еке гьуьрмет авай кас-Ибагьимакай хкяйна. И кардал вири рази хьана. Ам межлисдин иштиракчийриз тамашна, ахпа ада сабурлувилелди вичихъ авай кьве келима лагьана, Усманан хизандизни гележегдин хъсанвилер хьун тIалабна. Ихтилатрин са пай, амайбуруни чешне къачун патал, Усмананни Уьзденан мягькем дуствилиз багъишна. Ахпа ада Уьзденавай, вичихъ авай келимаяр лагьайдалай гуьгъуьниз, хуш къведай хьтин са шумуд мани тамамарун тIалабна. Уьздена чуьнгуьр хурал эцигна, симерив ванер ийиз вугана. Межлисди яб гана.

Дагъдин гьава-жинжи гар туш,

Зун ашукь я, фендигар туш.

РикIяй фейи хиялар туш,

Дуьшуьш хьайи кар, дустар!

Эллер вири аламат я,

ТIуьнар-хъунар къиямат я.

Шуькуьр Аллагь, саламат я,

Зунни бейхабар я, дустар!

-Маншаллагь чи ашукьдиз,-лагьана тамадади.- ЦIудра ван жедалди садра жува яб акалун ва вилерал ам акун хъсан я лгьуда. Заз инал зи вилик акуначиртIа, Уьзденахъ ихьтин гьейбат аватIа, мумкин тир чирни тахьун. Эхь! Чи лезгийрихъ вири девирра чпин игитар, ашукьар, шаирар, манидарар ва маса пешекарар хьайиди я. Амма чун пайи-паяр авуна, чи кьил кьадай са камаллу Гьажи Дувуд бег хьтин регьбер къе чахъ авач лагьайтIа, захъ галаз рази тежедайбурни хьун мумкин я. Амма им гьакъикъат я. Закай нарази жемир. Чавай жуванбур хуьз жедач. А гафар чна а патахъ тан! Ша, чна мугьман яз атанвай ашукь стхалдихъ яб акалин!

ЧIулав бурма тиллерикай,

Чап килигдай вилерикай,

Жегьил-жаван рикIерикай,

Ашукьдиз хабар я, дустар!

Лугьуда хьи Ални Иблис,

Сад-садан вахар я, дустар.

Къенин и шадвилин межлис-

«ШейтIандин ахвар» я, дустар!

-Я гадаяр! Им халис ашукь я хьи! Кьуьчхуьр Саидаз ухшар авай кас я. Маншаллагь! Залум Мурсал ханди адан вилер акъудначиртIа, ам гилалди сагъ ва саламат яз амукьдайди тир. Низ чидай, ихьтин жегьил ашукьди вич эвез ийидай чIал чир хьанайтIа, ада гьихьтин шадвилер ийидайтIа?

-Ваъ я стхаяр! Зун Ярагърин хуьряй тир Уьзден я. Куьн тарифри зи кьил элкъуьрзава. Кьуьчхуьр Саидав къведай ашукь гьина ава? Адан дережадиз акъатнавай ашукь чахъ гьелелиг авач. Ам ялавлу манияр рикIе ргазвай кас тир. Мурсал хандинни Саидан арада кьиле фейи агьвалат квез залайни хъсан чизва. Сагърай чи лезги ватан! Гьахьтин бажарагълу ксар арадал гъанвай. Гьуьрметлу межлис!-Уьзденаз вичин ихтилат маса терефдихъ элкъуьриз кIан хьана,- гила зун и межлис къурмишнавай иесидихъ элкъвен:

Стха Усман, дувулар ви дерин хьуй.

Атана ваз ярар-дустар къалин хьуй.

Вирибуруз ви няметар ширин хьуй,

Дуьнья ачух, чандин сагъвал гурай ваз!

Мад сеферда жедай шадвал-мехъер хьуй.

Ви кIвалени эл-убадин тегьер хьуй.

Гьаятда ви хъсан гурлу демер хьуй,

Гьахьтин йикъар Сад Аллагьди гурай ваз!

Айвандик кIватI хьанвай ва кIвалин дакIардай тамашзавай сунайрини ашукьдин ширин сесинихъ ва кьетIен чIаларихъ сидкьидай яб акалзавай. Уьзденаз, са бязи вилерин чIуру гьейбат авай инсанрикай къурху тир. Ам са шумуд гьахьтин ксарал дуьшуьшни хьайиди тир. Ада абуруз талукь гафарни лагьана:

Зияратдиз фидай рекье,

Мердимазар дуьшуьш тахьуй.

Адан гафар гьатна рикIе,

Ви фикирар дегиш тахьуй!

Юлдаш тахьуй ахьтин лукьман,

Бейчарадиз тийир дарман.

Стха ятIан хайи жуван,

Адахъ галаз таниш тахьуй!

-Азиз дустар! Гила зи вил куьн тIалабунрал жеда.

-Я чан хва!-мад рахана Рагьман халу,- Ви гьа тIваруниз кьий! Икьван чIавал вакай чаз сад-вад касдиз тир малумвал авайди. Гила вун чи хуьруьнвийризни чир хьанва. Жегьилрин рикI алай манияр, чна тIалаб тавуртIани ваз абур чалайни хъсан чизва. Ачух ая жуван гьебе!

Гуьрчег пелен нур ава вахъ,

Ал ракъини гевгьер хьтин!

Такабурлу буй ава вахъ,

Лацу гардан сегьер хьтин.

Лугьумир на, са чун кьвед я,

Къацу серин багъдавайбур.

Гьарма сад са Зуьгьре гъед я,

Вири сад хьиз чагъдавайбур

-ГьакI ман, фад амаз! Валлагь-билллагь! Ашукь туш, рикIин хиял я!

Къала жуван суфат, абур,

Лацу гардан, чин такабур!

Нефес къачу хкажна хур,

Жегьилар сефил тахьурай!

Уьлчидин рехъ жерге-жерге,

Тараралди серин хьурай.

Садбур кIвале, садбур рекье,

Квез уьлчуьяр къалин хьурай!

Межлис яргъалди давам хьана, иштиракчийрин лагьайтIа, ерли рикIелай тефидайди. И йифни Усманан кIвале акъудай Уьзден, цIийиз жагъай дустаризни гъил яна, кIвализ рекье гьатна

Дустунихъ галаз чара хьун

Халисан дуст-стхадилайни играми я.

Мисал.

Къубадай шадвал кваз хтай Уьзден, хуьруьзни агакьдалди гьалтайбуру Малла Мегьаммедан кьилел атай дуьшуьшдикай жуьреба-жуьре ихтилатар авунай. Уьзден ни чIалахъ ягъадатIа течиз амукьна. Гьакъикъи жаваб адаз анжах дидедивай жагъун лазим тиртIани, гьадазни течир месэлаяр авай эхир. Пачагьдин чиновникринни чкадин ханларин арада жезвай мешвераяр, гьуьлуьн кIаняй физвай цин къатар хьиз, винелай чирни жедачир. Садбурун гафарихъ яб акалайла, гуя Аслан хандиз Къафкъаздин сердер Ермолова, Дагъустанда гъудгъула твазвай кас- Куьре Мегьамед кьуна, Тифлиздиз рекье тун буйругънавай. Амма и кар вучиз кьилиз акъудзавачтIа чирун лазим тир.

-А ванер са уьтера захъни галукьна, хва.-Лагьана Умуята.- РикIиз кьарай татана, зун Зайнаб вахан патав фенвай. Адазни вичин уьмуьрдин юлдаш Исмаилавай ван хьана лугьузвай. Гьам хандин векилриз, гьамни Урус пачагьдин чиновникриз, Мегьамедан кьилел буьгьтен вегьена, халкьди масакIа кьатIин тийидайвал, ам кьуна дустагъ ийиз кIанзавай. Халкьдик гъудгъула кутазвайди, хашпарайриз муьтIуьгъ тахьуниз эвер гузвайди, Мегьамедан буйругъар я лугьузва тестикьарзавай абуру.

И мукьвара, Малла Мегьаммеда, Кьасумхуьруьн жуьмя мискIинда капI ийизвай чкадал, Рагъ алай юкъуз цIавай цIайлапан ягъайди хьиз, гуьгъуьна са кьадар эфендиярни аваз Аслан хан атана акъатда. Са кIуз геж хьанвайтIани, Аслан хандин кIеретIди амайбурухъ агакьарна. Хутба кьиле фена. Аслан хан, мискIиндин са пата акъвазна, Малла Мегьямеда ийизвай вязерихъ яб акална. Ийизвай ихтилатрин ва диндин къайдаяр кьиле тухунин гьакъиндай, багьна кутаз жедай са гъалатIни квачир. Амма Аслан хан, сердер Ермола лагьайвал, Куьре Мегьамедак гьар гьи жуьреда кIандатIани са тахсир кутун ва ада тухузвай рехъ чIуруди ва хаталуди тирди успат авун тир.

-Малла Мегьамед! Халкь чIалал гъидай аламатар вахъ пара ава. Завай инал вун батIул ийиз жедач. Амма, мусурманриз Аллагьдилай алатайла, гьич саданни лукIвар хьун кутугнавач лугьудай гафариз вуна зи вилик ва залай гъейри атана хабар кьур маса касдиз гьихьтин жаваб гуда?!

-Жаваб за гана кIанзавани, хан квез?- Жузуна ада.

-Хутба кIелзавай еке алим вун хьайила, суални ваз талукь я!

-Дуьз я хан. За гьинал кIандатIани тестикьарда. Аллагь-Сад я, алей салам Мегьаммед гьахъ тир чи эхиримжи пайгъамбар я. Халисан мусурман-Аллагьдилай алатайла, гьич садан лукIни хьана кIанзавайди туш!

-Белки ваз, и ви бинесуз гафарихъ яб акалзавай авам лезгияр, гьатта зазни, зи далудихъ галай Урус пачагьдин векилризни муьтIуьгъ тахьана, уьзденар ийиз кIанзаватIа?!-Ам чекмедин кухуник гимишдин къирмажни кваз, Мегьамедаз мукьва хьана.

-Я диде, аламат хьана амукьна Уьзден дидеди ийизвай ихтилатдал.

-Я хва! Ханлариз хъел атайла, ви мискIинар аквазвайди яни? Раятриз аквадай чкадал абуру чпин кIуртарикайни кваз кьурандин чарар ийиз алахъзавайбур я. И патахъ капI авуна, кIвале чайданра цаз, чай ялугьуз буза хъвадай яхулар я абур! За ваз жуваз ван хьайивал ахъайин ман! Хъел атай Аслан ханди Мегьамедаз суал гана:

-Малла Мегьаммед! Мусурман диндин вири рекьерай вун гъавурда авай кас я. Илимдин рекьяйни вахъ галаз завай гьуьжет ийиз жедач. Амма сиясатдин рекьяй вун зи патав са акьван экуь гъед туш. Лагь кван заз, Дагъустан чIехи яни, я тахьайтIа Урусат?

-Са гьуьжетни алач, хан, сергьятриз Урусат чIехи я.

-Неинки са сергьятриз, ам гьакI къуватдизни чIехи я, Малла!

-Я жеди. За гьуьжетзавач.

МискIинда кIватI хьанвай са шумуд хуьруьн векилар кьве патазни яб гуз акъвазнавай. КIватI хьанвай кьванбур и мискIинда агакь тавуна, адан гьаятрани яб гуз ва тамашиз акъвазнавай. Аслан ханди са шумуд кам вилик къачуна:

-Урусат пачагь къуватдизни чIехиди яз чир хьайила вучиз и гъвечIи Дагъустан на адаз акси къарагъарзава?-ягьанатдин саягъда хъуьрена Аслан хан.

-Урусат пачаглугъ чIехи я, хан, амма Аллагь-виридалай чIехи я эхир!

Инал вич батIул хьайиди эхиз тахьай Аслан хандин вилериз иви хъичена. Адавай вичин раятрин вилик икI бейабурун эхиз тахьайла, ажугълувиляй, эркинивди вилик акъвазнавай Малла Мегьаммедан хъвехъ са капашди ягъун хьана. Белки ада и кар вич-вичив гвачиз, дили хьана авун хьана. Бейабур хьун-сад, вирида еке гьуьрмет ийизвай шейхдин хъвехъ ягъун-кьвед. Ам кьил кIарци ягъайди хьиз, мискIиндай экъечIна хъфеналда.

-Гьа иналди абурун къал куьтягь хьаналдани, диде?-Жузуна Уьздена.

-Куьтягь хьунар вуч лагьай гафар я?! На эхирдал кьван яб це ман! Малладин хъвехъ ягъай хандин гъил, мискIиндай экъечIуник кваз тIал гьатна, кая-кьея лугьуз, Кьурагьз хъфеналда. Адан патав татай жуьредин жерягьар хьанач. Садавайни чара ийиз тахьай Аслан хандин патав, Жамалудиназ эверналда. Ам Малла Мегьамедакай чпиз лазим делилар чирна, бейабур авун патал ханди рекье тунвай кас тир. Гьайиф хьи, вичи еке умудар кутазвай, пуд СтIалрин хуьрерилай къвезвай харжни багъиш авунвай Жамалудинакай, Мегьамедан сухта ва адан илим давам ийидай векил хьана хтанвай. И дерт Аслан хан патал зегьердилай туькьуьлди хьанвай. ЯтIани чара хьанач, тIалди кицIин мурдални кваз тез тазвай.

-Хан, вун сагърай!-Лагьана секинвилелди.-И тIал завай вахчуз жедайди хьанвач. Завай ваз чара жедач.

-Яъ! Вун вини дережадин илимар чирнавайни тарикатчи я. Валай вуч алакьда?

-За квез ачухдиз лугьун. Ви тIалдин дарман шейх Мегьамедав гва. Гьадаз минет ая.

-За малладиз?! ЭкъечI зи вилерикай кьванни!-Эвера а залумдин хциз!- Нуькверри Малла Кьурагьз хкана, дустагъда тунвайдакай хабар гана.

-Зун гила адан патав минетиз фидани?! Гьинай ягъун хьанай завай ам? Агь хашпараяр!

-Вун фин ва вуна минетун лазим туш, хан. Ам вичикай низ куьмек жезва лагьайтIа, гьаниз фидай мусурман кас я. Рекье тур жуван векилар. Ам атун буржи я. –Рахана са нуьквер.

-ТатайтIа, им зал мадни хъуьруьн жезвачни!?

-За лагьайди ая, хан. Аникай ваз писди жедач.

Хандин кIвале кьиле физвай ихтилатрин ван галукьай жегьил нуьквер, кIвалин рак ачухна, дегьлиздай рахана:

-Хан, вун сагъ хьурай! Адахъ къекъведай кар авач. Ам ина чна дустагънава!

-Мус?! Ни буйругъдалди?

-Кьасумхурьун мискIинда куьн къалар хьанва лагьана ван галукьай, Юсуф ханди, вичел сердер Ермолалай агакьай чарче, Куьре Мегьамед гъиле-гъил аваз кьуна, Тифлисдиз рекье тур лагьанвалдай. Ам ина ава.

-Алад, хъуьтуьлвилелди рахана, зи патав галаз хъша ам.

Са аран хьанач, Малла Мегьемедни галаз кьве нуьквер хтана. Салам-каламни жедалди, къаткай чкадилай хан рахана:

-Багъишламиш ая заз, малла. Ягъун хьана завай вун, гъил къачу.

-Квевай зун ягъиз жедайди тушир, хан, эгер чIехи Аллагьдин кьадар хьаначиртIа. Зун туькьуьл рикI авай инсан туш. Эгер вун гъалатI тирди куьне хиве кьазватIа, за квез багъишзава.-Чан бала, зунни чIалахъ жедачир,-лагьана Умуята,-и гафар сиве амаз, кая-кьея лугьузвай Аслан хандин гъилин тIвал чилериз фена. ЦIийи дуьньядал акьалтайди хьиз хьайи ханди Мегьамедавай тIалабна:

-Малла Мегьаммед. Заз чида, вун зурба алим тирди. Мумкин я на тухузвай тарикатдин рехъни дуьзди я. Амма, Аллагьдин хатур ваз аватIа, зун секиндиз тур! Ваз залайни хъсан чида, Урус пачагьдин векилриз вун инрай квадриз кIанзавайди. Ингье, вун кьуна, дустагъда туникай заз са хабарни авайди туш. Вун Тифлисдиз рекье тун буАмма заз вун абурун гъиле тун меслят аквазвач. За вун исятда дустагъ ийиз буругъ авунва заз А кIвалах за ийидач.

-Зун дустагъда тун патал Кьурагьиз эвернавайди тир ман на?

-Гьич ваъ! За а кардикай инал хтай жегьил нуькверди хабар гана. Ша, чна ихьтин икьрар ийин. Заз вакай са хабарни авач. Вун са ни ятIани кьурди я лугьуда за. Йифиз, дустагъдин дакIар хукудна, вун катнава лугьуда за. Ваз гьиниз кIандатIани алад! Анжах зун секиндиз тур! За вавай мад минетзава. Гьиниз кIандатIани алад, амма зи сергьятда ви илим райиж хъийимир.

-Аслан хан Мегьамед кIандайбурукай тир ман, диде?

-Ваъ, я хва! Аслан хандиз Аллагьдихъайни кичIе тир, пачагьдикайни. Ваз чурчул чидай затI яни?

-Чаз чурчул чидачни, диде? Валара, чIурара авай?!

-Гьам кIандатIа хьурай, чи хан ва беглер. Чурчулди, вич кIеве гьатайла, кIвачик квай тум атIана, вичин кьилиз чара ийида. Гьабурни гьакI я, хва!

-Мегьамед дайиди вуч авуна? Адан кьисмет гьихьтинди я?-Ам катналда лугьузва.

-Катун вуч лагьай гаф я? Душмандин гъиле гана, рикIе авай мурадар амаз, зинданда мур ийиз тун шартI яни? Кат вучизда? Табасаранар, аварар ва даргияр-са мусурман стхаяр тушни?

-За акI лугьузвач, диде. Амма катна лагьайла, зи рикIиз гьайиф хьанай.

Уьзден пака йикъан нянихъ хьиз, мулкунай хуькведайла, дуст Исмаилан патав фена. Ам дуьз кIвализ атана акур Исмаилаз шад хьана:

-Фадлай, дуст, на чал кьил чIугвазмачир. Чакай хьайи такIанвал аватIани чидач?

-Валлагь, Исмаил дуст, вун залай гъвечIиди ятIани, заз хиве кьаз регъуь жезва. Ара-бир мехъеррални тефейтIа, дуланажагъдин шартIарни са акьван хъсан жезвач. Зун Бакуда гъиле кепекар аваз вердиш хьанвай инсан я. Амма ина техил хьайитIани, жувал алай харж гудай пул авач. Къуба патакай рахайтIа, ярар-дустар а патара заз пара хьанва. Ашукьризни а пата хъсан ад ава. Къиметарни пис гузвач. Зун ара-бир чи патарани межлисрал жезва. Гьина хьайитIани-лезгияр тушни? Заз инрай къвезвай ванерни хъсанбур туш. Ибур вуч гафар я, Исмаил!? Вай-зай жезвани?

-Ана авай затI авач, Уьзден. Буба-эфенди я. Ам вичиз лайихлу къимет гузвай чка аватIа гьаниз фин герек я. Дагъустан-зурба я. Урусат пачагь-гегьенш!

-Исмаил. Зун ви гъавурда гьатзава. Аллагь куьн патал алаз хьурай. Айибмир, буба кьейидалай кьулухъ зи кIвач медресадихъай атIана. Куьн кIвалеризни къвез алакьзамач. Куьн са рекьяй физва, зун маса рекьяй. Заз Мегьамед-эфенди-жуван буба кьадар, куьн-стхаяр кьадар играми я. Бакудиз акъатначиртIа, зун ина Юсуф ханди санал секиндиз тадачир. Гила закай гъвечIиди ятIани ашукь ва шаир хьанва. За жувавай жедай къайдада халкьдиз къуллугъ ийида.

Исмаила Уьзден вири патарихъай секинарна. Адакай кIандай куьмек-анжах сагъвал я лагьана. Эхирдай, лазимвал хьайитIа, вичел са чар-хабар агакьарда лагьана, абур гьарда са истикIан чаярни хъвана, чара хьана.

Мегьамед-эфенди, хизан ва пара кьадар муьруьдарни галаз аваристандиз рекье гьатна. Уьзден, вичин амай дустарни галаз Вини Ярагъдал аламукьна. И вахтара Уьзденаз Шагьумагъади, Сад-садан гуьгъуналлаз Агьмед, Рамазан тIварар алай кьве гадани хана.

ГЬИКАЯЯР

ПЕХИЛ «ДУСТАР» СЕБЕБ ЯЗ

Са вахтара Сажидинан тIвар-ван акъатна: сада, «Сажидин муаллим», сада «Сажидин шаир» лугьуз. Эхиримжи вахтара лагьайтIа, Сажидинан тIварцIихъ мад са «имам» алава гаф хтана,. И кардин себеб вуч тир лагьайтIа, ада хуьруьн къене авай, тарихдин метлеб авай Жуьмяй мискIин аваз, ам кардик кухтун патал са кьадар зегьметар чIугуна. Адал, халкьдин арада са шумуд тIвар акьалтун, адалай тарифар авун эх тежедай инсанарни авачиз тушир. Ихьтин, винелай чеб хъсан, амма рикIера туькьуьл авайбуруз ада «пехил дустар» лугьузвай. Са гафуналди, адакай са бязибуруз жакьвадай кендирагъ хьанвай.
Пехил дустар санал кIватI хьана. Нерин тахта кьуртIа, чан акъатзавай Сажидинан кьадарсуз тарифрал эхир эцигун патал абуру, югъ-йиф талгьуз, Аллагьдивай ам чпин арадай акъудун патал тIалабунар ийиз хьана. Гьар гьикI ятIани са юкъуз абурун «ялвардин» ван Аллагьдал агакьна. Аллагдини, япара авай ван атIун патал, Азраил-малаикдиз Вичин патав эвер гуда.
-Азраил-малаик, юкъуз-Ракъиниз, йифиз-Вацраз икрам ийизвай гъетерин арада, Чил тIвар алай са затI ава. А чилел аламатдин инсанар яшамиш жезва. Садбур ава ана-гьалаллу зегьметдалди чпин кар-кеспи ийизвай; садбур ава ана-чпелай хъуьтIуьн йикьни алакь тийиз, кIвалахзавай инсанрал пехил яз, фитне-гъибетда авайбур. Эхиримжи вахтара зал къвезвай арзайрин кьадар артух жезва. Адан себебни ам я хьи, а Чилел Къафкъаз тIвар алай аламатдин са вилаят ава. И вилаятда «Лезгистан» лугьур дагъларинни дуьзенлухдин чка ава. Гьа ина, виридахъ галаз зегьмет чIугваз вердиш-Сажидин тIвар алай са муаллимни ава. Ам авай хуьре, гагь чилер зарзаз, гагь селлер акьалтиз, гагь-гагь маса туькьуьлвилер жезва лугьуз, арзачийри вири и бедбахтвилер гьа касдин хивез вегьезва. «Эгер,-лугьузва абуру,- Сажидин хьаначиртIа, чпин кьилел и гужар къведачир!» Заз авай кеспи абурун арзайрихъ яб акалун туш. Алад! А Сажидин лугьудай муаллим ава гьа, адан чан къачуна хъша!
-Башуьсте, Сад Аллагь!!!-лагьана, Азраил-малаик рекье гьатна са декьикьани хьанач, Чилел агакьна ва ада акур-хьайидавай «Сажидин муаллим гьинай жагъида?»-лугьуз жузунар авуна. Кьасухдай хьиз, Азраил-малаикдал гьалтайбур Сажидин муаллим дакIан ва адал пехил тир дустар хьана.
-Ахьтин муаллим чи вилаятдани кваз авайди туш эхир! Муаллимар чи хуьре пара ава. Абуру са шумуд муаллимдин тIварар кьуна, амма абурун арада «Сажидин»,-лугьудай тIвар авачир. Са гафуналди, Аллагьди гайи буйругъ кьилиз акъудиз тахьай Азраил, кур-пашман яз, Аллагьдин патав хтана.
-Я Сад тир Кас! Зун чилерал, цаварал пара кьадар чкайра къекъвена, амма «Сажидин муаллим» тIвар алай инсан заз жагъанач. Вуч ийида?
-Завай са тIимил тади къачун хьана, Азраил-малаик, Зазни гьикI хьанай «Сажидин-муаллим» хьиз. Белки ам «Сажидин шаир» ятIа? «Сажидин муаллимдин ваъ, Сажидин шаирдин чан къачуна хъша!»
-Жедай кIвалахар я, Аллагь Таала. Завайни арабир, ягъалмишвилер жез; нубат алайбур амаз, нубат алачирбурун чанар кьун хьайиди я. Чан алачирбурувай я гъалатIар тежедайди.-ИкI лагьана ам «Сажидин шаирдин» чан къачуз хъфида. Мад гьа таниш чкайра лув гана Азраил-малаикди. Акур-акурдавай «Сажидин шаир» хабарар кьуна, амма Сажидин тIвар алай шаир жагъанач. Шаирар пара авай, чебни гьар жуьредин дережаяр авайбур. Гьайиф хьи, Азраил-малаикдал, кьасусдай хьиз, гьа и сефердани гьалтайбур «пехил дустар» тир кьван!
СакIани Аллагьди гайи буйругъ кьилиз акъудиз тахьай Азраил-малаик, сефил яз кьулухъди хтана. Ада, «Сажидин-шаир» тIвар алай касни авачирди лагьайла, Аллагьни кваз кьве рикIин хьана:
-Аквадай гьалда, Азраил-малаик, вавай зи буйругъ тамамриз алакьнавач. Куьнни кьуьзуь хьанвай хьтинди я. Ял ягъиз рекье твадани за вун!?
-Я Азиз тир, я Играми тир, я Сад Аллагь!!! Зи тахсир вуч я? Шумудавай за хабарар кьуна? Сад кьванни гьалтнач зал "И кас я куьн къекъвезвай Сажидин муаллим, Сажидин шаир"-лугьудай.
-Белки зун ягъалмиш хьанватIа?-Сад Аллагь са декьикьада шагьид тIуб цIвелинин кьилел эцигна, веревирдер ийиз акъвазна. -Гьан!-гьарай акъатна Адай.-Гила хтана рикIел! «Сажидин муаллимни» ваъ, «Сажидин шаирни» ваъ! Вуна фена «Сажидин имам» ава гьа, адан чан яхъ!
-Фад амаз лугьудай ман, я сивиз зун кьейи Сад Аллагь. Адан дуван ийични за!
Пуд лугьудай сеферда, анжах Сажидин лугьудай касдин патахъай, Азраил гьа вичиз таниш чкадал хтана. Шумуд-садавай хабарар кьун хъувуна. Хабарар кьур кьван «пехил дустарив» гвайбур са жавабар тир: "Сажидин тIвар алай я муаллим, я шаир, я имам авач.
Чара чиликай-цавукай атIай Азраил-малаик, экъисдай кьил амачиз, Аллагь Тааладин патавни хъфиз тахьана, гила вичин кIвалах гьа виликдай хьиз, махсус «пландал» давам хъувуна.
И кардикай гьикI ятIани, ахварай аян хьайи Сажидина, вичин дустар акурла, са-садан гъилер кьаз, чухсагъулар лугьуз хьана. Ихьтин разивилин сирдай кьил акъат тавур "пехил дустар» муьгьтел хьана амукьна. Сажидинани вуч ийида? Вичиз аян хьайи кардикай кхьей макъала Лезги газетдиз чап ийиз вугана, «Пехил дустар себеб яз» макъала икI акьалтIарда:
"-Куьн чанар сагъ хьурай, чан «пехил дустар»! Азраил-малаикди хабарар кьур вахтунда, куьне муаллим, шаир ва я хьи имам яз хиве кьуна, къалурнайтIа, зун кьена, Агъа дуьньядиз фена, рагьметдин иеси тир. Куьн пехилвал сесеб яз, зал къецин йикъалди чан алама.
Муаллим, шаир, имам Сажидин».

АКВАЗ КЪВЕДАЙ АЗРАИЛАР

КIвализ бубадин рикI алай дустарикай сад кьурагьви Гьадис атанвай. Ам заз аял вахтарилай таниш кас тир. И сеферда адан чина гьатнвай биришар пара деринбур тир. Гьар сеферда зун акурла ийидай шадвилин хъуьруьн адан чинив гумачир. Жузун-качузунар авурдалай гуьгъуьниз, абур чи кIвалерин патав гвай за гъвечIи багъ аваз, гьаниз фена
-Саиджамал стха, ша чна кьведа ви багъда авай хатрутин таран кIаник, самоварда ргай чай хъван.
-Ви рикIиз гьикI кIандатIа, гьакI ийични, дуст?-лагьана бубади. Ахпа за самовар багъдиз тухвана, чай гьазуриз эгечIна. Хатрутин тарак экIяйнавай рухунал, хъуьтуьл хуьцуьганрал ацукьнавай дустарин арада жуьреба-жуьре ихтилатар физвай.
-Саиджамал!-лагьана, Гьадис халуди са квекай ятIани гуж авай саягъда,-гуж ава заз, гуж!!!
-Чида заз, Гьадис.
-Вуч чида ваз, Саиджамал?-Гьарайна Гьадис халуди.
-Ваз гуж жечни, авай са хва Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайи ?!
-Ам гуж туш хьи, Саиджамал. Ватандал вагьши душманди вегьейла, чи азадвал хуьн патал чанар гайи кьегьелар низ чида гьикьван аватIа? Зи кIваляй сад телеф хьанатIа, са бязибурун кIвалерай пуд, кьудар хтанач.
-Гьа а ан!- гила чир хьана заз ваз вуч гуж аватIа!
-Вуч чир хьана ваз, Саиджамал?
-Гуж тушни? Ви рагьмет хьайи къари вуч тир?-бубади вичин кIвачел алай сун гъаларикай хранвай гуьлуьтар къалурна.-Гъиляй яру зарар къведай ахьтин дишегьли кьейи ваз гуж дахьана низ жеда, Гьадис стха?
-Амни са акьван еке гуж туш, Саиджамал. Ваз залайни хъсан чида-и дуьньядилай гьихьтин бажарагълу дишегьлияр фенатIа.
Лугьудай гафунихъ къекъведай саягъда, бубади дустунивай хабар кьуна:
-Я Аллагь рази хьайи кас! За икьван гужар гьисабна,амма вуна абур садни еке гужар яз кьазвач. И заз тийижир ваз авай гуж вуч ятIа лагьайтI жедачни ?
-На ви гъиле авай истикIанда авай чай рекъидалди хъухъ, ахпа захъ хъсандаказ яб акал, Саиджамал.
Гьадис, са шумуд декьикьада вичин ихтилат гьикI ва квелай башламишдатIа акваз кисна, ахпа, адет тирвал, кIуфал кIвенкI авуна рахана:
-Саиджамал! Кьурагьар ваз хъсан чида. А магьалда сад лагьай заргар, пешекар харат устIар, сятер ва маса гъилин машинар дуьзар хъийидай пешекар вуж тир!?- Ам са къайдада дахдиз тамашна, адан жавабдал вил алаз акъваз тавур Гьадис халуди, вичин нерал тIуб эцигна.-Гьадис!!! Хуьруьз молотилка ва трактор хкайла, абур кардик кутуна, кIвалахар авур кас вуж тир!? Гьадис!!! Кьурагьа Гьадисаз хьтин кIвалин къене гьамам авай вуж авай!? са касни! Авай са хва телеф хьайила, зунни къари тир амайди. Чун амачирла, кIвалин кьил кьадайди амачир.
-Абур, дуст кас Гьадис, Аллагьдин кьадарар я. Эхна кIанда.
-Аллагьди авур кардал зун са чIавузни нарази хьайиди туш. Заз авай гуж масад я. Гила, дуст кас, зи патав гагь са мирес къвезва, гагь маса мирес. Гьар сада заз лугьузва:"- Гьадис, вун къе ама, пака амач. Жувал чан аламаз кIвалер зи кIвачиз ягъа. Зун хьтин хъсан мирес ваз жагъидач." Зун аку, зи миресар аку!. А Гьадис и йикъал къведа лагьана ни хиял ийидай?
-Абур, Гьадис дуст, миресар туш .
-Миресар тахьана, абур вужар я?!!!
-Абур, ви чан фадамаз кьун патал, «акваз къвезвай азраилар» я, дуст, Азраилар!!!

ШЕКЕРДИН НИ


Вахтар, гьар са куьникай дар, Ватанда ЧIехи дяве кьиле физвайбур тир. Вирибуруз дарвал авай. Хуьруьн контордин цлал «Вири къуват-фронтдиз!» лагьай лозунг алай. Хуьрери туьквенриз, кьвед ва я пуд вацралай хквезвай недай-хъвадай затIарихъ галаз шекер ва къенфетарни хкведай. Абур къачудай пулуникайни дарвал авай, вучиз лагьайтIа, колхозникри йисан кьиле садра къачузвай ризкьи тир, ам базарда гана, гъилиз хтай пулунал-налогар ада авуна, амай кIани-дакIанарни къачурла, ширинар патал бес жезвачир. И гафар Саидаз чпин дахдивай къвезвайбур тир. ГьакI ятIани, садрани ругун тавур яд хъун тавур бубади, кIвале шекер, къенфет кими ийидачир. Чаз авач лугьунивай гьамиша ширин затIар нез кIанзавай. Дахдизни бахдиз, кIвале ширинар чуьнуьхна эцигдай чка жагъизвачир.
Са сеферда, дапIарар алай гъвечIи сандухда шекерар авай чIал чир хьана, Саидаз куьлегар жагъанач. Гзаф декьикьайра ада вичин кьил тIа авуна. Эхир хьи, адаз сандухдин ахъайиз-акьалзавай кьилин петлияр, резбе квай михералди тIарамарнавайди чир хьана, ам ахъайиз, шекерар нез, агализ хьана. ТIимил шекер я, гьикьван гагьди чуьнуьхиз неда? Чара атIайла, дидеди шекер авай Турба са гьина ятIани кIевнавай. Саки югъ хьана къекъвез. Эхир жагъана. Саида ам кьенятдив незвай.
Чун чIехи дидедивай чараз яшамиш жезвай. Бах колхоздин кIвалахал алай. Са сеферда чи кIвализ чIехи дидени галаз хтана. ЧIехи дидедик гьамиша хъел квайди тир. Саида зам садрани хъуьрена акурди тушир. ГьикI хъуьреда? ГъвечIи хва фронтда авай. Чар-затI кьванни авачир. Мехъер авур са гьафтедилай армиядиз тухвана, кIвале субай свас амай къаридиз хъуьруьн къведани? Варцарилай садра къвезвай диде, вилик фу-чай гъана, шад ийиз кIанзавай бубадик теспачавал квай. Яргъалай тамашзавай Саид гъавурда акьурвал, суфрадал, шекер квачиз, вири алай. Пара кьадар къекъвена буба, амма кIевна эцигнавай шекер адаз жагъанач.
Заз шекер алай чка фадлай таниш тир. ЛагьайтIа, зи угъривиликай хабар жезва, талгьайтIа, мугьмандиз атай чIехи диде, чай тагана хъфизва. Са чара акун лазим тир.
-Буба, шекер жагъизвачни?-жузуна за кичIез-кичIез.
-Эхь, чан хва, ваз чидани алай чка?
-Алай чка чидач, амма чарасуз ятIа, жагъуриз жеда.
-Заз жагъин тийизвай вуна ам гьикI жагъурда?-Суал гана бубади.
-За ам ни чIугуна жагъурда1
-ЯтIа жагъура кван!-Ам зи чIалахъ югъунач.
-Вуна рак ахъаймир, за шекер гьинал алатIа чирда, рази яни?
-Заз маса чара авач. Жагъура!
Зун агъа кIвализ фена, рак акьална. Бубади ракIарихъ акъвазна яб гузвайди зи рикIиз чизвай. Жувалай шак алатун патал, за ракIарин куьлегар твазвай тIуьквендал акъвазна, са шумудра нерив чIуф ийиз туна. Бубадиз ни чIунин ван къвезвай хьтинди тир. Ахпа рак ачухна атай бубадиз за шекер алай чка тIуб туькIуьрна къалурна. Ам дидеди цвалар ийидай гъилин машиндин кIане эцигнаваз жагъана. Са шад бубадиз хьана. Жеч гьа! Диде кIваляй къулайвал жагъана хъфизвай.
Диде кIвализ рекье турдалай гуьгъуьниз, хциз шекердикай ни къвезвайдакай суьгьбет авурла, кимел алайбурукай сад-кьвед югъунач.
-Шекердикай ни атана?
-Ван хьайи кар туш, зун югъадач!
-Заз жуван япаралди ван хьана, ада ни чIугваз, шекер жагъурай къайда. Жедач гьикI лугьун?
Абурун акъажунар яргъалди фенач. Гьар са вичин фикирдал акъвазна, амма чидачир абуруз, заз шекер алай чка чидайди шак тефин патал авур кьуьруьк тирди.

ЗАЗ ВУН – СВАС ЯЗ ЧИДА



Са кьадар яшариз акъатнвай Диде-къизаз, гададиз гъайи эхиримжи свас себеб яз, яшамиш жедай цIийи хуьр кьисмет хьанвай. Ам, къуни-къуншийрин сусаризни тамашзава, вичин свас бикедизни. Гьич рази туш ам эхирдай жагъай сусал. Айгьамралди вердишриз алахъна ам, са гафар я. Вун рахазвани, къунши рахазвани кваз кьан тийизвай суса, вичин къайда дегишарзавачир.
Йикъар гатун лап чимибур тир. Яд хъвана ирарат рекьизвачир. Къаридин рикIе булахдин цикай ругур лимон квай чай акъатнавай.
- Вирибуруз гъайи сусари,-кIвалер-йикъар ийиз башламишзава,-асун-жугунар ва маса жуьрейрин михьивилерни ийизва. Чи сусаз «линкь-фуст» ийиз, са пад ягъиз къекъуьнилай гъейри маса кар кIандач. ИкI кьиле фидани? Амай кIвалахар авунни тавурай,-чIавал-чIавал чай хъваз вирдиш къаридиз, са стIал яд гъизни алакьдачни?!
И ванер япарихъ галукьай суса вич алай чка чирна:
-Цяй кварар ацанвайди вуч я?
-А ятар хваланбур я, зун чай ийидай булахдин цикай рахазва!
-Булахдин цикай вучзава, чайдандин кIан къванцив ацIудай? Чан хвалан яд!
-Хвалан цикай авур чай жуваз хъухъ, чан свас, заз булахдинди кIанзава.
-Я кьей къари, на зун гьикьван чандивай ийида? Ван хьайибурузни чи кIвале къал аваз аквада, вис ивин хцивал вуч я?.
-ДекьейтIа, зун ви фал-цел алач. Гьакьван вил алани зун кьинал?
-И кьадар яшариз акъатна, ваз ви ван къуншийриз хьуникай регъуь тушни? Ваз хъсан чизва-зун набут тирди. Кьве кIвачни сагъ савс гъидай ман жуван гададиз.
-На адав секинвал вуганани? Зун вав чай рагадай булахдин цикай рахазва.
-И кьецIи кIвач галай набут за, кьве версинин яргъа авай «ТIайибан» булахдилай яд гьикI гъана кIанзава?
-КьецIи-мецIи заз чидач! Заз вун зи кIвализ гъанвай свас яз чида!!!

АКI ЯТIА, ЗАЗ – КАЛ


Гила хьиз тушир. Вилик вахтара чилерикай дарвал авай. Хуьруьн къене кIвалер эцигиз кIан хьайила, гьар сад вичихъ авай мумкинвилериз тамашдай. Нетижа яз, гзаф агьалияр са кIвалин къене са шумуд стха ва абурун хзанар санал яшамиш жедай. Гьа ихьтин кIвалера яшамиш жезвайбурукай сад тир Межидан хзанда кьвед лагьай хцизни мехъерар авунваз, ацукьиз-къарагъзавай кIвал сад тир
Нянихъ,-хзан санал кIватI хьана, фу незвай. ГъвечIи кIвале суфрадихъ вири ацукьайла, гъвечIи свасал гьалтай чка лап тIимилди хьана. Хзандин чIехида «Бисми» авурдалай гуьгъуьниз, вири кардик акатна. Гьар гьикI ятIани цIийиз гъанвай гъвечIи сусан гъил галукьна, суфрадал эцигнавай,цуру нек авай гетIе экъична. Вири сусаз тамашайла,-свас чилиз килигиз амукьна. Жегьил кьелитI кIевяй акъудун патал, чIехи суса, патав гвай са тахсир квачир вичин аялдиз, явашди хьиз са лапIаш вегьена:
-Вавай и гетIедихъ гъил галукьар тавуна, фу нез жедачирни?!
ЧIехи суса гъвечIи кьелитIдиз рехъ акъудайи акур къужа Межида:
-Аферин зи акьуллу свас, ви камаллувиляй,- за ваз чун чара жедайла,-са дана артуханди гуда.
ЦIийи сусан кьил инай акъатнач. Нек вичивай экъична, артухан дана чIехи кьелитIдиз вучиз гузвайди я? Эхир ада лагьана:
-ГетIеда авай нек завай экъична,- чIехи кьелтIдиз артухан дана вучиз гузвайди я? Дана адаз гузватIа, кал-заз !!!
-Валлагь,-чан гъвечIи свас, вун лап саймаз я хьи! ЧIехи кьелитIди, вавай хьайи бегьемсузвал, вичин аялдин кьилиз вегьена, ви гъалат кIевириз алахъна. Амма вун гъавурда акьунач. Гьа и гафарин хъиляй,- за чIехи сусаз,- дана гун тIимил я,- кални галаз багъишда!

ХАЖАЛАТ АВАЧИР СА ЮГЪ ТИР

Къизхалум, кал нехирдиз ягъна,- теспачавал кваз кIвализ хтана. Ам къужа авай патаз, са вуч ятIани хьайи саягъда, терсина тамашна:
-Кьей тавур къужа,- ваз вуч хьанатIа чидач.
-Вуч хьана !!! - ЦIай акьурдан саягъа гьарай акъатна Къазидай.
-Ваз за вуч лугьун? Бигистан къаридин кали,- сенфиз тум галачир дана ханалда.
-Я залумдин руш!! Са къенин югъ тир зи япарихъ чIуру ван галукь тавурди. На заз напакди хьиз, ам вуч чIуру хабар гайид!? Аман зи рикIе тIал гьатна!
-Я Аллагь рази хьайи къужа! Тум галачир дана ханвайди Бигистан къаридин кал хьайила,- ви рикIе вучиз тIал гьатнавайди я?!
-ТIал гьатични, залумдин къари? А язух данадикай пак сенкеди жеда. Ам вири хьиз данайрик, ахпа чIехи хьайила, нехирдихъ галаз чуьлдиз фида. Ваз хъсан чида, чи патара гатуз чими хьайила, кIасдай гьихьтин тIветIер-бугъуяр лугьудай мердимазарар аватIа. А инсафсузри иви хъвадайла, а гьайванди-тум галачирла, абур гьикI чукурда? Гъавурда акьазвани вун,эй авам?!

КИЦIЯЙ КЬВАННИ КЬУНА КIАНДАЙ


Вичин гъиле вири ихтиярар авай вахтара,-маса кас саймиш тийиз девранар гьалай Селмидикай, гила кIвале авай сусани кваз саймиш тийиз,гьакIан алад-хъша хьанвай. И дерт сакIани эхи ийиз тахьай ам вичин гъуьлуьн чIехи мирес Али аваз, гьадан патав арзадиз фена:
-КIвачерик ракь вегьедайвал хьанва,-миресдин свас! Вун атурай, рагъ атурай!-Ам тадиз вичин юлдашдихъ элкъвена,- гъваш кван, къари, анра вахъ вуч аватIа ?
-Ваз салам алейк.
-Ва аллейка салам, ша атIа хуьцуьгандал ацукь. Ваз хвашкалди. Фадлай акъатнавачир вун чи кIвализ.
-Къведай мажалар авани, чан стха? Чи кIвалевайди свас туш-контурол я. Чавай адан гъиляй къуншидални физ жезмач.
Вилик суфра ва недай-хъвадай затIар атана. Ихтилатар пара хьана, амма Селми, вичин хажалат пайиз тир атанвайди.
-Валлагь чан стха,-лагьана ада вичин ихтилат акьалтIардайла,-зун къецелай кIвализ хтайла, залумдин руш-свас алай чкадилай,къарагъун гьич гьа,- са жизви кьванни виниз хкаж тежез, зун ада кицIяй кьванни кьазвач !
Яб акална Алиди,-ахпа чарадан гьалдикай хабар кьадай саягъда,- кьил галтадарна:
-Дуьз туш. дуьз туш сусанди! Вун а йикъал атанвай кас тушир хьи! Амай кIвалах хьанач, хьанач,- кицIяй кьванни кьуна кIандай!
-Зунни ваз гьакI лугьуз атанвайди тушни?-Суал гана жавабдин гъавурда гьат тавурда.

КАМАЛЛУ МАЙМУН ВА АХМАКЬ СЕВ


Рагъ агъадихъай экъечIиз,- винидихъ агакьайла акIизва. Им тIебиатдин кар я. Дуьньядал атанвай гьар са затI вичин уьмуьр дуьздаказ ва шадлудаказ кечирмишиз алахъзава. Са сеферда тама яшамиш жезвай гьайванрикай сад тир маймундиз,- аранда авай хуьрерикай сада цIай кьуна, ам куз акуна. Гьайванар ятIани маймунривайни чIуру кIвалах акурла акъвазиз жедач. Абурукай садай, язух къведай жуьреда гьараяр акъатна. И маймундин гьарайдин ванцел амай маймунарни къалабулухдик акатна. Абурун ванцел пара кьадар север, вакIар ва маса тамун ничхирар кIватIал хьана.
-ГьикI хьана, маймун? Вак гьарай- вургьай ква хьи?-жузуна кьуьзуьни хьана акьул татай севре.
-Квез аквазвачни? Аранда авай хуьрерикай са шумуда цIай кьунва. Эхир пуч хьанва гила чи!
-Агь абат хийир хьайи кас! За ина вуч хьанатIа лугьузвай гьа! ЦIай кьуна кузвайбур чун туш хьи, инсанар я, квез вучиз икьван хажалат хьанва?
-Я авам! Я авам! Ваз чидачни, кайи хирен дарман маймундин пи тирди? Гила абуру туфенгарни гваз къвез, чпин кайи хирериз дарман патал чун ягъиз, рекьиз хъфида.
-Гьан!-Геж гъавурда гьатнай сев.

БУРАНДИН ВАТАН – АРАН Я


Виридаз чизвайвал,- бурандин ватан-аран я. Бустандин шагь Бурандиз такур аламат авач. Вич авай чкада масабур акуна рикIи къачун тийидай Буран са сеферда суалдал атана:
-Эй! Са кIвачел къаравулвал ийизвай дурна хьтинди!-гьарайна ада Келемдиз.-Вун вуч кас я и бустанда авай !?
-Зун Келем-Шуьшекъелем я!-дамахдив жаваб гана лацу дереяр алайда.
-Вун гьинай? И чкаяр гьинай? Заз вун чи ерийра садрани акурди туш эхир?!
-Зун Арандиз дагъларай живедин цин ширинар, мекьи къаярин серинар гваз атанвайди я, дуст кас. Хабар кьунай айибармир, Куьн вуч кас я ?
-Зун вуж жеда кьван!? Буран-шагь-Арандин пачагь! Вири майвайрин Аллагь я!
-Ахьтин зурба дережаяр авай кас вун хьайила,-къизилрив савад авунвай са кьакьан тахтуна тахьана, и патахъ тара ви вуч мерг ава?-хабар кьуна са хилекай куьрс хьанвай Бурандивай.
-Зун Шагь я. Шагьдиз вичиз кутугай тахт герек я ва я герек туш, абур ваз чир хьун лазим къведач. Инал суалар гузвайди зун я! Вуна заз анжах тамам жавабар це! Заз жуван вилаятда вуж ава, вуж авач, ни вуч ийизва, вуж квел машгъул ятIа чир хьана кIанзавайди я.- Келем акуна муьгьтел хьана акъвазнавай и арада, Бурандиз вич авай бустанда мад са течир кас акуна.-Къе ина вуч хьана? Зи кьил чIур хьанвани? Ина заз жуван яшинда такурбур аквазва! -Эй! Бустандавайди!-ам гьа вичиз ухшар авай, ял тур жиринин туп хьтинддахъ элкъвена.–Вун вуж я?
-Вун зав рахазвани?
-Зун вав тахьана, жинеррив рахазвани? Вун вуж я, гьинай я?
-Ам зун я-Хали! Ван хьайиди яни ваз? Ви мукьва-кьили!
-Вуч лагьанай вуна?! Садра тикрар хъия кван!
-Хали-ви мукьва-кьили.
-А ви патав гвайди?!
-Зун, зун, гьуьрметлу Буран-шагь, Буран пачагь, Газар-Бедназар я. -
-Им вуч базар я!!! На лугьун заз запабар авунва. Заз кьисмет хьанвайди вуч азар я? ! А муькуьди вуж я? Им вуч гуж я!?- Кьве гъиливди Буранди вичин тIал авай кьил кьуна. Адаз яру хъуькъвер галай Помидор, къацу спелар авай ЧичIек,-нер яру Истивут,-дуьньяда авай кьван бустандин жуьреба-жуьре майваяр акурла, фир-тефир чка сал хьана амукьна. Кьил секин, яб архайин яз яшамиш жезвай Бурандин ийир-тийир хьана:
-Валлагь генди, ибур цавараллай Сад Аллагьди заз, жуван писвиляй къалурзавай аламатар я. Фагьумайла, жува авур пис кIвалахни авач эхир. Келем-Шуьшекъелем!!!-Гьарай-
на Буранди вичивай жезмай кьван руфуна ял туна. Ибур вири ви кIвачихъ галаз атанвайбур я. Абурни галаз ваз гьиниз кIандатIа, гьаниз квахь!!!
Келем, гьич вичиз са ванни тахьайди хьиз, лацу чадура алчударна, кисна. Келемди яб тагайла, Буран Халидихъ элкъвена:
-Яда, Хали! Я мукьва-кьили! Артух ван ийидалди ви кьили,- квахь кван вун атай калуз!
-Зун жуван ватандиз авахьиз-авахьизни хъфида, Буран! Садра вуна жуван адахли Келем-Шуьшекъелем дагъдиз рекье хутур, ахпа зав рахух! Вунни ваз, ви Аранни-ваз! На амайбур гьиниз рахкурда, я кесиб!? Заз ви язухни къвезва. На чун гьиниз рахкурзава?
-Ядаяр, Халиди вичин кьилиз чара тавуна, зи язухарни чIугвазва! Агь кьей хва, Хали- бег. Гьарма вичин байкъушдиз! Гьиниз хъфида кьван абур?!
-На жуваз, бустандин гьар са майва акъатай ери хъсандаказ чир ая, авам Буран, ахпа абуруз буйругъар це. Кьаркьулиф хьиз таракай са кIвачихъ куьрс хьана, ви кьилихъ иви агалтнавай хьтинди я. - Гижи хьанватIа, духтурханадиз, дили хьанватIа-дилиханадиз!
-Яъ, уюнбаздин хва Уюнбаз, кIвал жагъайди кIваляй акъудзавани!? Регъуь кьванни хьухь гьа.- И арада саларбан Балабег буба хтана акъатна.
- Куь арада авай къал вучтинди я? Квез чилерикай дарвал авани? Квез цаварикай дарвал авани?-ада, вири гъавурда гьатдай саягъда лагьана:
-Я баркаванар ! Я азиз тир дустар ! Куьнни са бязи чкайра авай ахмакьар хьиз, чуьруькра жемир? Зун я и чкадин агьали! Буран, ваз гьикI ава, тек са вун и бустандин чIехиди хьиз. Акьван къаних жемир. Чил гьи кьадар мублагь ятIа куьн цавуз тамаш. Вахт хьайила, вири туна, и дуьньядилай физвайбур я. АкI хьайила, чун и цавун кIаник, и ракъининни вацран ва гъетерин экуьник яшамиш жезвайбур я. Эгер рикIериз чкаяр хьайитIа, виридаз бахтлувилелди яшамиш жедай мумкинвал ава. Чил а кьадардин гегьенш затI я хьи, анжах куьне кьилел алай Худадивай квез ислягь уьмуьр тIалаб ая. Амайбур вири жеда. И мугьман дуьньяда сада-садан кефияр хун -еке гунагьдин кар я! Ислягьвал авай чкада Гьуьрметни жеда, Берекатни.
Гьадалай кьулухъ салара, бустанра, багълара, тамара авай вири жуьрейрин майваяр, набататар ва маса ризкьияр–ислягьвилелди яшамиш жезва. Гьикьван хъсан кар жедай, эгер абурулай чнани чешне къачуна,-акьуллувилелди яшамиш жез хьанайтIа.

ТАХЪВАДАЙДАЗ – МУГЬМАН ЛУГЬУДАНИ

- Яда, Къенфет, сенфиз куьн кIвале мугьман аваз, ана авайди са гьарай-вургьай тир хьи! Аллагь рази хьайи кас,- чазни буюрнайтIа пис жедайни ? -
-Ви вил кве аватIа заз чизва, къунши. Атанвай мугьман хъвадайди тушир. За вун инжикели авуначир. Бейкеф жемир.
-На зун са гафуналди бейкеф авуна.
-Вучиз?
-Я кIвал цурин къавал хьайиди, зунни бейкеф хьанвай гьа! Мегер тахъвадай касдиз «мугьман» лугьдани ?!

МУГЬМАН ТУШ – ДУШМАН Я

Са шумуд йикъалай къуншияр чеб-чпел дуьшуьш хъхьана.
-Гьар гьикI ятIани ЦIамидин кIвализ мугьман атана, саки са гьафтеда амукьайдакайни Къенфетаз хабар жеда. Ада къуншидиз суал гуда:
-Алатай гьафтедиз атай мугьман ава, къунши, югъ кьил-кьилел хтана, са гьафте жезва,- амма мугьмандин рикIел хъфин алач. -
-Мугьман низ лугьудани,- къунши? -
-Гьан? -
-Мугьман няниз атана, пакамаз хъфидайдаз.
-Бес, и са гьафтени жез, хъфин тийидайдаз вуж лугьуда?!
-Ахьтиндаз, мугьман ваъ, душман лугьуда, душман! И мишекъат девирда чарадан кIвале йифер, йикъар ийидайдаз вуч лугьуда!?

МИРЕСАР ТУШ – ХИТРЕСАР Я

-Я къадаш ЦIами,-суал гана Къенфета,- захъ пара кьадар миресар ава. Абуруз жувавай жедайла, за акьван куьмекар гайиди тир хьи. Гила жуваз герек атайла, вун зи чIалахъ ягъадач, я юкъуз- кIваля,- я йифиз мисикай жагъизвач. Ихьтин багъри миресар жедани? -
-Вунани лагьана. Миресар чахъни авайди я. - Мирес галачир я мел жедайди туш, я мехъер.
-Вирибурухъ ихьтин хъсан миресар хьайила, зун хьтин дугъри касдин миресриз вуч лугьуда?
-А суал вуна жуван миресриз це. Ахьтинбурузни чибуру, миресар ваъ-хитресар лугьуда,- хъуьрена ЦIами!