ЯРАГЪВИ АШУКЬ УЬЗДЕН

(Тарихдин повесть)

Рагьметлу буба Саиджамалан, диде

Къизилгуьлан руьгьериз бахшзава.

Иманди инсан - гужлу, имансузвили- шулу ийида!

Гъазаватда телеф хьайид гьисабмир на кьейидай,

Имансузар аматIани гьисаб жедач диридай.

Ярагъвияр, хуьруьнвияр, эркекар куьн ятIа эгер,

Къарагъ кIвачел, чIугу женгер, куьн азаддай жагъур рекьер.

Эгер Аллагьдихъ кIан ятIа ягъаз, са куьнихъай, садахъайни,

Зун атанва и дуьньядиз азадвилин шем куькIуьриз!

КичIе жемир ваз. Я кьена кIанда азадвал патал,

Ягъалиб хьана кIанда чун чун адал!

Мугьаммед Ал-Ярагъи.

Сифте гафунин чкадал

ХIХ асирди чи тарихда лезгийри кьетIен чка кьазва. И асирдин са паюна кьиле фейи кьван инкъилабар, дявеяр гьисаба кьуртIа, дагъви халкьар руьгьдин ва ахлакьдин жигьетдай азадвилин женгчияр яз экъечIна. Гьа и руьгьдинни ахлакьдин ивирар арадал гъайибурун ва ам саламат хвейибурун жергеда шейх ва муршид Мегьамед-эфендидин тIвар сифте чкадал ала. Ам гьакIан винел патан чIагурунар, вич къалуриз алахъунар чир хьайи кас туш. Ада халис дагъвиди хьиз, адетдин жуьреда вичин уьмуьр кечирмишна. Мал-девлетда вил тун тавун паталди, кутуг тавур пара кьадар краривай къерех хьана. Адетдин дагъви лежбердин хва яз, ада имандин философиядин кIеви инанмишвилерикай, эдебиятдин жигьетдай вичин бейнида тестикь хьанвай тайин фикиррикай, вичин халкьдин арада, мусурман вилаятра гьуьрметдин даях кьуна.

Вичиз Аллагьдин патай, чIехи Муршид ва шейх Мегьамед хайи хуьр тир, Куьре ханлухдин Вини Ярагъдал гележегдин ашукь ва шаир Уьзденазни дидедиз хун кьисмет хьана ва адаз Мегьамед эфендиди рагьбервал гузвай медресада са шумуд йисуз чирвилер къачудай мумкинвални хьана. Гележегда Уьзденан уьмуьр ва ашукьвилин кьисмет гьикI кьиле фенатIа, икьван чIавал чаз малум тирди лап тIимил делилар тир. Мегьамед Ярагъидикай гегьеншдаказ малуматар акъатиз башламишайдалай гуьгъуьниз, Уьзденан невейрикай тир, вилик вахтара чIагъанчи ва эхир кьилерай устIарвилер авур Гьажибала лугьудай касди вичи атабубадин уьмуьрдикай ва яратмишунрикай жагъур хъувунвай са кьадар делилар, шаирдин вичин чIалар авайдакай, ада зал хабар агакьарна. А кас алай вахтунда, Мегьарамдхуьруьн райондин Ярагъар тIвар алай хуьре яшамиш жезва. И тарихдин повесть арадал гъун патал куьмекар гайибурукай зун агъадихъ рахада.

Вуж тир чаз икьван чIавалди хъсан малум тушир ашукь Уьзден? Ам, авай малуматриз килигайла, 1801-йисуз, агьваллу лежбер Агьмедан хизанда дидедиз хьана. Саки виш йисалай артух уьмуьрдин иеси хьайи ашукь ва шаир, пара кьадар вакъиайрин шагьид ва ялавлу иштиракчини хьана. Уьздена медресада кIелдалдини, абурун бубайрин дуствилерин алакъаяр авай. Мегьамед Ярагъидин хизанрихъ галаз, иллаки адан хва Исмаил-эфендидихъ галаз Уьзден уьмуьрдин эхирдалди кIеви дуст амукьна. И дуствилин алакъаяр, Малла Мегьаед- эфенди аваристандиз куьч жедалди, адалай гуьгъуьниз, Малла Мегьаммед Согратлда кечмиш хьана, адан хизанар хайи хуьруьз хтайлани абурун хизанри арада мадни яргъалди амукьна.

Тарихдай чир жезвайвал, Мегьамед Ярагъидин хва Исмаил-эфендидин тIварни, 1877-йисан инкьилабдин бунтарин иштиракчийрикай сад яз гьисабна, и вакъиайрикай документар кIватIнавай са ктабда, Дербентдин Нарин къеледа тарагъачриз акъудна, асмишайбурун сиягьдик ква. (агъастIалви Абдул Гьамид-эфенди, винистIалви Гьажи Шихбуба, кьепIирви Гьажи Мурад, виниярагъви Исмаил-эфенди ва масабур). Кар алай месэла ам я хьи, ашукь ва шаир Уьздена, вичин яратмишунра и виш йисан къене кьиле фейи са кьадар вакъиайрикай шиирар яратмишнава, жуьреба-жуьре кьисаяр тунва. Ам, вич халкьдиз вафалу тир инсан къалурнавай пара кьадар делилар туна, ахпа рагьметдиз фенва. Адан къамат лезги халкьдин рикIера гьамишалиг яз амукьунин мураддалди, за жуваз жагъун хъувунвай матераларни санал кIватI хъувуна, агъадихъ тир тарихдин повесть куьн фикирдиз гъизва.

Ашукь Уьзден ва адан девирдин делилар жагъуриз сифте куьмекар гайибурукай сад лагьай кас, за винидихъ тIвар кьунвай, ашукь Уьзденан вафалу путул Гьажагьмедан хва Гьажибала я. Уьзденан уьмуьрдин ва яратмишунин делилар ва пара кьадар маса эсерар Гьажибалади вичизни чпин чIехи буба Рамазанавай ( ам 1935-йисуз кьена), чIехи диде Сунахалумавай, буба Гьажагьмедавай (ам 1942-йисуз кьена), Уьзденан хтулар тир Къурбанмегьамедавай, Бичедивай, Мегьамедавай ( амни 1942-йисуз кьена) ва хуьруьн яшлу итимривай жагъана ва абур кIватIна.

Жуван нубатдай, Гьажибалади ва адан гъвечIи стха Сейдилагьди (амни 2001-йисуз кьена), гайи малуматрилай алава яз, Уьзденан хутул Къазимегьамедавай, вичиз вилералди акур, Уьзден лап мукьувай чидай, алай вахтундани сагъ ва саламат яз Ярагъдал яшамиш жезвай, вичинни вишелайни артух яшар хьанвай, Малла Мегьаммед эфендидин сихилдикай тир Абусядан руш Абидатавай, муаллимар тир Нежведилов Юнусавай, Абдулгьамидов Абдулгьамидавай, вич Малла Мегьаммедан невейрикай яз, кьадар–кьисмет Юсуф хандин неведиз уьмуьрдин юлдаш хьайи Аминова Эсминадивай, адан апай Мирзежанавайни адан уьмуьрдин юлдашдивай, гиливи ТIелгьятавай ва тIварар кьаз тахьанвай пара кьадар масабурувай са шумуд йисан вахтунда гзаф материалар ва делилар жагъур хъувуна. Заз и карда куьмекар гайи вири юлдашриз, рикIин сидкьидай чухсагъул лугьуз кIанзава.

Абурухъ галаз сад хьиз, завай и тарихдин повесть, са кьадар материалар архиврай жагъур хъийиз пара вахтар фена. Гьа ихьтин себеб аваз, повестдин текст журналда сад-садан гуьгъуьналлаз акъудиз алакьнач. Нетижа яз, и повестдин сад лагьай пай «Самур» журналдин 1999-йисан 3-4, кьвед лагьай пай–2000-йисан 1-2, пуд лагьай пайни 2002-йисан 5-6-нумрайра ганва. «Самур» журнадиз и повесть акъудиз мумкинвал гайи, редактор Жамидиназни (амни 2003-йисуз рагьметдиз фена), Зульфикъар Къафлановаз, адакай куьруь малумат ва са шумуд шиир гуз куьмек гайи, Лезги газетдин къуллугъчийриз жуван патай ва Уьзденан путул Гьажибаладин хизанрин патай аферин лугьуз кIанзава.

Гьа са вахтунда, и материалар кIватI хъийидайла, Мегьамед Ярагъи хьтин шейх багъишай Вини Ярагърин (и хуьр арандиз куьч хьанва) бинедал фена, куьгьне хуьруьн тIебиатдихъ ва анрин булахрихъ, са кьадар булахрих галаз мукьувай таниш жез куьмек гайи ксаризни чухсагъул. Мегьамед Ярагъидин куьгьне кIвалерин, (гьайиф хьи, ам чкIанва, аламай цлариз, мукьув зияратдин пIипI хьанвай, аскIан са кIвализ чун тамашна. Сифте сефер чун аниз, Мегьарамдхуьруьн райондин лесхоздин старший лесничий Мегьамед, виниярагъви Абдулгьамид, кьвед лагьай сефердани «Ихрек» предприятиядин сагьиб Мехтиев Магьмуд, адан уьмуьрдин юлдаш Бикеханум, анин къуллугъчияр тир Мелик, адан уьмуьрдин юлдаш Сайибат, чи рикI алай манидар Къазиев Даниял ва маса ксар галаз фена, анин хуьр алай чкадилай ашукь Уьзденан ва масабурун дараматар алай чкаяр чирна, хуьруьн уьруьшра авай булахрал фена, анрай ятар хъвана. Алай вахтунда, виликдай Вини Ярагърин къазмаяр тир мулкунал ивичIна, шегьердин саягъда бине кутунвай, вири жуьредин къулайвилер авай «Ярагъар» тIвар алай гуьрчег хуьр арадал атанва. Нетижа яз, и хуьруькай заз агъадихъ галай шиир арадал атана:

ДИДЕВИЛИН БАХТ

Уьмуьр-бахтлувал, кьиникь-бедбахтвал я.
(Халкьдин камалдай.)

Вини Ярагъдал далдамдинни зуьрнедин ван алай. Хуьре мехъер авай. Шад макьамрин сесери хуьрел абур гъизвай. Экуьнин сегьерар тамамарзавай зуьрнечияр, гьам хуьруьнвийри, гьамни патан мугьманри хушвилелди къаршиламишзавай. Мехъерин иеси Рамазан ва адан хва-стха мугьманрин къуллугъда са кIвачел акъвазнавай. Демерин гьайбат масад тир. Кьуьлер кIандай жегьилар гьарма вичин нубат атунал вил алаз акъвазнавай.

Техилар кIатIариз хтана, мал-къара алафривди таъминарна, рикI секин хьанвай зулун макъам тир. Эвленмиш жезвай жегьилар лагьайтIа, фадлай сад-садал ашукь, гуьрчегбур тир. Абурун гуьрчегвилерикай мукьвал тир хуьрерани ван-сес гьатнавай. Эгер, са жуьредин кьванни рикI сефилардай вакъиа тахьана, кутугайвал кьилиз акъатайтIа, ихьтин бахтлу мехъер и патара кьериз жезвай кар яз гьисабзавай. Вучиз лагьайтIа, Умуят хьтин гуьрчегвилиз-гуьзел, акьулдиз тамам рушар, беглеринни девлетлуйрин рухвайрин гъиляй кIанибурал агакьзавачир. Абуру, чпиз бегенмиш хьайи рушарикай кьвед ва я пуд лагьай паб язни вахчудай.

Аллагьдиз шукур хьурай, мехъер иесийриз кIандай саягъда кьиле фена. Свас кIвализ хтана, мугьманар разивилелди чкIана. Сад-вад юкъуз свасвилин парталар аламукьай Умуятакай кIвалин-йикъан паб хьана. КIвале жуьреба-жуьре кеспияр авун, патал экъечIна кIвалахун адаз адет хьана. Адан свасвилин дирибашвиликай хуьре ихтилатар тIимил гьатнач.

Хуьре, Юсуф ханди вичин кIвализ Билбилахуьрелай гъайи булахдин целай гъейри (гьа ядни хандин хизанди ва адан малкъаради ишлемишун патал, элкъвена къеледал хьиз кьакьан пару чIугунвай гьаятда авай) масад авачиз, ярагърин дишегьлийри хуьруьн кIама авай жуьреба-жуьре чешмейрай яд гъизвай. Булахдин рекье гьамиша рушарин, сусарин кIеретIар жедай. И рехъ абур патал ихтилат-суьгьбетни тир, са квар ядни. Ихьтин кIеретIрикай сада, кIула къеледи нур гузвай цурун цIийи квар авай, буй-бухахдиз тамам Умуят свасни авай. Ам акур дишегьлийри чпин ихтилат цIийи терефдихъ элкъуьрна.

-Квез вуч аватIа чидани, кьей вахар?-жузуна са кьадар яшар хьана, амма гилалди гъуьлуьз тухун тавуна амукьнавай Пержена. Вич са вилихъ вини магьледихъай къвезвай Умуятаз килигна.

-Лагьайла чир жеда ман,-гаф атIана къвалав гвай Эсмера.

-Умуятаз аял авалда!

-Жеч!!

-Валлагь, авалда! Куьн адан къекъуьнриз, хкаж хьанвай руфуниз тамаш. Аял авай дишегьлияр заз яргъалай акунмаз чир жеда.

-Кьей бахтикъара!-лагьана вичин кIаниди гъиляй акъатай Гуьлуьсима,-кIани ярни кьисмет хьайила, ракIарин куьрцелдал кIвач аламаз аялдин дидени жезва. Шукур хьурай Худадиз. Вири адан гъиле ава!

-Дидевилин бахт авай кас я ам. Ахьтин бахтлу марф нин хьайитIани никIел къвадач. Аллагьди Вичи гудай ксарикай хьурай!

Гатфарин варцарикай гуьзел са береда, Умуятан къужахдиз акур касди вили ягъдай хьтин хва атана. Им, яшлу инсанри тестикьарзавайвал, 1801 ва я 1802-йисарикай сад тир. Агьмедан кIвале куркурдин таза аялдин сесер гьатна. Амле-мирес кIватIна, хьанвай хцел тIвар эцигуниз талукьарнавай шад межлис туькIуьрна. И кIватIалдик хуьруьн къена ва пата къерехрани еке гьуьрмет авай виниярагъви Малла Исмаил–эфенди, миресар ва маса ярар-дустарни авай. Виридан разивал аваз, цIийиз хьанвай аялдал, Куьре пата силли, са касдинни кIиринай тефидай, чарадалай аслу тушиз вичин кьилелди фу нез вердиш, уьткем ксари ва я тухумри рикI алаз кьазвай Уьзден тIвар эцигна.

Варцар-йикъар, абурухъ галаз йисарни алатна. Уьзденакай хъсан амалрин, лагьай гафунихъ яб акалдай гада хьана. Таярин арадани ам хкатна чир жедай. Адаз дустар кьаз чидай. Бязи вахтара, вич саймиш тавуна, са бязибуру чпин сивел вуч атай гафар лагьайла, Уьзден туьнт жедай. Амма ада вичин туьнтвал, масадан рикIиз тIарвал тагана, секинардай. И кардал ам виридаз хуш тир.

МАЛА МЕГЬАМЕДАН СУХТА

Туьхуьн тийидай чирагъ – илим я.
(Имам Ярагъ Мегьамед эфенди.)

Мусурман алимарин арадани, жуьреба-жуьре хилера кIвалахзавай инсанар авай. Гьар жуьредин алимар мусурман диндин гъавурдани чпин жуьреда акьазвай. Малла Мегьаммеда вичиз чирвилер сифте кьилерай бубадивай къачунвайтIани, патарал физ, махсус илимар, вичелай са кьадар яшариз чIехи, Куьре ханлухда чIехи алим яз машгьур хьанвай агъастIалви, вичин халадин хва АтIлухан-эфендидивай къачуна. Ахпа ада са кьадар маса алимривай гьар жуьредин илимар ва диндин рекьяй чирвилер къачуз, эхирдай маса инсанри вичивай чирвилер къачудай дережадиз хкажна.

Мегьамед-эфендиди икI лагьанай: «Инсан са квехъ ятIани Садахъ, анжах Садахъ инанмиш хьана кIанда и Сад тирдини, надирдини, чаз виридалай истеклудини ам чи бубайрин ИМАН я. Имандин бинедани мусурман дин авай. И дин ада гьеле лап аял чIавалай диде-бубадин таъсирдик кваз кьабулнавай. Дин - адан руьгьдин рагъ тир. Мусурман диндикай адаз вичин уьмуьрдин рехъ ва рикIе авай мурадар кьилиз акъуддай шегьре хьана. Имандин тарсар Мегьамед-эфендиди Пак тир ктаб Къуръандай къачуна. «Аллагь-Сад я, Аллагьдилай гъейри маса аллагьар авач, я Адаз диде авайди туш, я буба. Аллагьдиз я вах авач, я стха авач». Къуръандал руьгьламиш хьайи Малла Мегьаммеда, вичин буба Гьажи Исмаил-эфендиди тарсар гайи сад лагьай дережадин медресадикай, иранбуба Мегьарам-эфендидин куьмекни галаз кьвед лагьай дережадин медреса авуна. Им, гьелбетда са акьван регьят кIвалах тушир. Медресаяр са кьадар хуьрера авай. Амма гьар са медреса, кIелзавайбуруз диндин тарсарилай алава яз, маса илимрайни чирвилер гудай муаллимррилай-мударисрилай пара кьарар аслу тир.

Буба Гьажи-Исмаилан, иранбуба Мегьарам-эфендидин куьмекдалди, Малла Мегьаммеда Вини Ярагърин мектеб медресадиз элкъуьрун себеб яз, и медреса амай мусурман мектебрилай пара кьадар тафаватлу хьана. Вучиз лагьайтIа, кIелзавай илимрин кьадар гзаф хьана. Сухтаяр диндин, Мегьаммед пайгъамбардин руьгьдин къаматдин рекьерай гъавурдик кутазвай ва маса жуьреба-жуьре илимрай абурун чирвилер хкажзавай.

Медреса сифте тешкилай йисар тир им. Авай са хциз тамашзавай Агьмедни Умуят, чпин хцикай хъсан инсан хьун патал, адаз чирвилер ва тербия гудай цIийи рекьер-хуьлерихъ къекъвезвай. Дугъриз лагьайтIа, Умуятаз Уьзденалай гуьгъуьниз мад аялар-са шумуд руш хьун хъувунай. Амма, а аялар, чарабурун вилери атIайбур хьиз, батин галукьайбур хьиз, сад-кьве варцарилай рекьиз хьана. Диде-бубади, чпиз хъижезвай аялар са-сад рекьиз авай хажалатдикай, авай са хциз малумвал гузвачир. Уьзден лагьайтIа, вичин таяр-туьшерин арада, кьир-кьирдин ванцел хъуьрез, виридакай хкатна чир жедай аял хьана. Гьар гьикI ятIани ам са юкъуз куьчедай пашман яз хтана. Хцин чиник квай серин акур дидеди адаз суал гана:

-ГьикI хьана, хва? Ви чиник серин ква хьи? Къал-къул хьанани?

-ГьикI жеда кьван? Зи таяр вири къе-пака медресадиз кIелиз физва. Зун куьчейра кьилди нихъ галаз къугъвада?!

-Вири вужар я?-хабар кьуна дидеди-виридахъ чпизни недайди хьайила, кIелун ва кхьин чирзавайбурузни гудай харжияр жеч эхир!

-Вуч къал я, Умуят? Дидединни хцин арада пайиз тежезвайди вуч я?

-Я итим! Чи хциз фекьи жез кIанзава.

-КIелай кьванбуруз фекьияр лугьуз жедайди туш, Умуят. Авам лежбердилай кIел-кхьин авай кас хьун пис туш. Ашкъи аватIа, за ам жуван чIехи дуст Малла Мегьаммедал тапшурмишда.

Пакад юкъуз Агьмед Уьзденни галаз мискIиндихъ рекье гьатна. Им жемятди капI-тIеат ийидай жуьмя мискIиндин дарамат тир. Адан кIаник, сухтайри чирвилер къачудай медресани квай. Уьзден къецел аламаз, къене патаз фейи Агьмед, са шумуд декьикьадилай Малла Мегьаммедни галаз къецел экъечIна. Уьзден абуруз мукьва хьана.

-Ви тIвар вуж я, кьегьял?

-Уьзден я, фекьи буба.

-Малла Мегьаммед буба лагь,-гъавурдик кутуна Агьмеда хва.

-Машаллагь. КIелиз ашкъи авани? ТахьайтIа, дахди мажбур ийизвайди яни?-Малла Мегьаммед адаз дикъетдив килигна.

-Зи ашкъи ава, Малла Мегьаммед буба.

-АкI ятIа, ша захъ галаз. Жув ахлад, Агьмед.-ам Уьзденан гъилни кьуна, медресадиз рекье гьатна.- Хцикай архаин хьухь!

-КIарабар – зибур я, чIехи дуст, як -види. Адакай итим хкуд!

Малла Мегьаммед Уьзденни галаз медресадиз гьахьна. Агьмед, рикIяй гьар жуьредин хиялар физ, Умуятаз муштулух гудай саягъда, вичин кIвализ хтана. Хцикай кIел авур инсан жеда лагьана умуд акатай Умуят, Уьзденан кIел-кхьинрал мукъаят акъвазна.

МЕДРЕСАДИН УЬМУЬР

Чирвилерин тар–туькьуьлди ятIани,

Амма адал жедай емишар верцIибур я.
(Мисал.)

Медресадин уьмуьр са акьван регьятди тушир. Гьар са муаллимди сухтайрин фагьум-фикир анжах вичиз тухузвай тарсуниз гун тIалабзавай. Садрани гъиле кхьидай затI такьур аялар, тахтайрал цIивинралди цIархар ийиз таз, абурув -алиф, -бей, -тей, -сей, -жум,-лугьуз таз, таниш тушир араб чIалан алфавит чириз таз алахъзавай. Вири аялрихъ сад хьтин зигьин, сад хьтин кьатIунар авачир ва гьа кар себеб яз, вири сад хьиз тарсарайни агакьзавачир. Уьзден хьтин сад-кьведакай, дерин кьатIунар авай сухтайрикай муаллимриз, масадкъуруз къалурдай чешнеяр хьанвай. Уьзденан тIвар, тарсара мукьвал-мукьвал кьунихъ мад са кьетIенвал авай. Адахъ Аллагьдин патай ганвай багъиш тир сесинин ширинвал авай. Къилихдал гьалтайлани, ам авай са хва я лагьана, кстах вердишарнавачир. Агьмеданни Умуятан арада садрани кефи хадай гаф-чIал тахьай и хизанда, Уьзденаз жагъай тербияни чешнелуди хьана.

Уьзденаз вири илимар хуш тир. Дуьз хиве кьуртIа, муаллимри эдебиятдин тарсар гудайла, Уьзденан рикIелай маса тарсара гайи азиятарни кваз алатдай. Сад лагьай йис, гатфарин марф хьиз, са кIус яргъал чIугуна акъатна. Адаз кIелиз-кхьиз, куьруь суьрейрин дуьаярни чир хьана. Кьвед лагьай йис са акьван пайгардиз башламиш хьанач. Уьзденаз икьван чIавалди чпин патара авачир урус аскерар акваз, медресадин уьмуьрда, са жуьредин дегишвилер гьатна. Ара-бир урусрин векилри тарсарай муаллимар акъудиз, хабарар кьаз, аялар чеб-чпин ихтиярда гьатзавай. Бязи аялриз и кар хуш тир, ина физвай вакъиайрай гьелелигда я медресада кIелзавайбурун, я абуруз тарсар гузвай муаллимрин кьил акъатзавачир.

Малла Мегьмед медресадиз кьериз къвезвай. Адахъ патарилай къведай мугьманар, ярар-дустар пара хьанвай. Ам медресадиз атай вахтара, адет яз, са бубат чирвилер авай аял я лугьуз, Уьзден доскадал акъуддай. Адав дуьаяр хуралай лугьуз тадай. Аялдин ширин сесини, гъалатI квачиз четин гьарфар дуьз лугьуни, течир араб чIалан гафари, дуьайрин суьрейри виридак шадвал ва дамах кутадай. И кар адаз вичизни хуш тир. Пуд лагьай йисни акваз-такваз акъатна. Уьзденвай галкIун тавуна, Къуръандин рикI яз гьисабзавай «Йасин» сурани хуралай лугьуз алакьзавай. Пуд лагьай йисан эхирдин мукьва жезвай са тарсуна, кIелзавай аялрин чирвилерин нетижаяр кьадайла, медресадиз абурун диде-бубайризни буюрна, Малла Мегьаммед вич ва маса фекьиярни яб акализ, сухтайрин чирвилер ахтармишиз атанвай. Уьзденан агалкьунар акур Агьмедан вилериз нвагъ хъиткьинна. Вучиз лагьатIа, ам вичин вилериз такур экв хциз акунал пара кьадар шад тир. Эхиримжи бигердай мекьи хьана хтайдалай гуьгъуьниз адан сагъламвални са акьван хъсанзавачир. Гьар са шадвили ва я пашманвили, адан рикIи зарб кIвалах ийиз, бедендиз къайи гьекь акъатзавай, ахпа акваз-акваз адаз вичин далудин дамарар кьурди хьиз жез, кьагьур къвезвай. Вичин гьалсузвиликай я ада папаз чир тийиз, аялдиз кьванни малумвал тагуз, вичин гуьнуькъарадик фейи уьмуьрдин эхирдин йикъар кIвачерал алаз ва кимерал са кьил чIугваз акъудзавай.

-Гележегда кIел хъувуртIа,-лагьана Малла Мегьаммед-эфендиди,-Уьзденакай еке кас жеда. А дережадиз экъечIун патал адахъ вири патарихъай тамамвилер ава. Гьикьван вахъ мумкинвал авачтIани, адав кIелиз гице, Агьмед. Им зи патай тIалабунни я, буйругъ яз гьисабайтIани жеда!

-Башуьсте, чIехи дуст Малла Мегьаед-эфенди, за гьамиша ви меслятрал амал ийизвайди я. Адакай за жуван нубатда чан алай инсан авуна, гила адакай камаллу кас авун ви хиве ава. Де мад сагъ хьурай. Зун рикI архайин яз хъфида,-лагьана абур чара хьана. Веревирдерик квай Агьмед яваш-яваш кIвализ хъфена.

КЕФЕРДИХЪАЙ АТАЙ ЗАВАЛ

Чна дагъвияр зулумдик кутун патал абурун гьакимриз куьмекар ганай.
(А. Руновский.)

Урусатди Къафкъаз секиндиз тазвачир. Урусатдин кьушунри Дагъустандин мулкариз кьуьл гузвай. Генерал Ермолован муг Къубада авай. Ада, садазни муьтIуьгъ тежедай лезгияр, халис лукIариз элкъуьрунин мурад аваз, мукьвал-мукьвал Урус пачагьдик къурхуяр кутазвай. Вич Къубада бинелу хьана, Куьредин хан Асланавай ада вичин гъилик квай раятривай кьадардилай артух харж кIватIун буйругъ гузвай. Мегьамед-эфендиди, и мукьвал Кьурагьай хтай са фекьидихъ галаз хьайи суьгьбет, вичин иран стха гьажи Селим-эфендидиз ва маса мударисриз ахъайдайла, медресадин дакIар ахъазмаз, а пата тарсарал мащгъул Уьзденаз ва масабуруз, абурун ихтилатрин ванер къвезвай:

-И мукьвара Кьурагьа еке сувар авай,-суьгьбет авуна заз фекьи Къарабега. Халкьар патарив гвай хуьрерайни пара кьадар кIватI хьанвай чкадал, иниз еке муштулух гваз атанвай генерал Хутунцева, пачагьдин патай еке гьуьрмет ва ихтибарвал авунин лишан яз, Асланаз бегдиз Куьредин ханвиле тайинар авунин шагьадатнама ва багьа къашаривди чIагурнавай шуьшкани багъиш ганалда. Анал Аслан ханди, вич пачагьдиз вафалу тирдан гьакъиндай кьин кьуна. И вакъиадилай гуьгъуьниз, пачагьдин векиларни галаз, Аслан хандин гъилибанри еке тир межлис къурмишналда. Ада гила еке ихтияррин иеси хьайила, са патахъай вичин вафалувал къалуриз, муькуь патахъай, далудихъ Урус пачагь хьтин кьудратлу гьукумдар галайла, гужа-гуж чпин хизанар хуьзвай кесиб дагъви халкь алажиз башламишнава. И кардикай пачагьдизни хийир авай ва хандиз вичин хийирдиз серф ийидай такьатар жезвай. Суьгьбет сад лагьана акъваз хьана. Уьзденаз къецел урус пачагьдин кьушунрикай са шумуд кас атанвайди акуна. Мегьамед-эфендидин патав гвай гьажи Селим-эфенди Уьзденабурун патав хтана. Ада вичин тарс давам хъувуна.

Анал атайбуруз вуч герек ятIа, аялрин кьил акъатнач. Абур атайди хьиз, теспача кваз хъфинни авуна. Гьажи Селим-эфендиди вичин тарсунин эхир, Уьзденаз икьван чIавалди ван тахьай шиирдалди акьалтIарна:

Авайвилиз хьурай лянет, кур байкъуш,

Ви а мурдар суфат низ хьуй бес къе хуш?

Гъилер, беден ивид курут, келле буш,

Бес мус жеда са гьакь-дуван, къарагуьн?

Яхул бармак чIулав рекьел пIир хьана,

Чи хуьр, уба вирана, уф, чIур хьана.

Ругун чIугур рат рушарин хур хьана,

Бес гьикьван хьуй и хар, тIурфан, къарагуьн?

-Ибур чи лезги халкьдин рикI алай Кьуьчхуьр Саидан чIалар я.-лагьана гьажи Селим- эфендиди. Уьзденаз абур акьван хуш хьанай хьи, кIвализ хтайлани ада а цIарар хуралай тикрар хъийиз хьанай.

Гаф амаз гаф къведа. Малла Мегьаммед-эендидин медреса кардик акатна, адан тIвар-ван яргъариз акъатайла, Ермоловак мадни гзаф къурху акатнавай. Ада пачагьдивай Къафкъазда секинвал хуьн патал цIийи къуватар рекье тун тIалабзавай. Вичин са чарче ада пачагьдиз ихьтин гафарни кхьена: «Пара кьадар девлетар авай Къуба чи гъиляй акъатунин къурхулувал ава. Сад тир иман, садвиликай фикирар гвайбур пайда хьанва. Ярагъар сад тир имандин патахъай женгиниз эвер гудай бине хьанва».

Гьа са вахтунда, Ермолова Куьредин Аслан хандиз чарчин гуьгъуьнал алаз чарар рекье твазвай. Чарарин метлеб анжах сад тир - Малла Мегьаммедан медресдин кIвалах акъвазарун, Мегьамед вич кьуна дустагъ авун ва вичел агакьарун. Аслан ханди вичин нубатда, Ярагъдал Юсуф-бегдиз гуьзчивал тухун ва а хуьре гьар вуч кин квай кIвалах хьайитIани тадиз вичел хабар агакьарун буйругъ гана.

ЕТИМВАЛ

Буба кьиникь –са етимвал я, диде кьиникь – къанни сад.
(Мисал.)

ЦIикьвед, цIипуд йисаз кам вегьенавай Уьзденаз вичикай диде-бубадиз куьмекар гудай гада хьанвайди хьиз авай. Икьван чIавалди бубади вичин кар вичи ийизвай. Уьздена ара-бир малариз алафар вегьедайла, яд гудайла, бубадихъ галаз уртах кIвалахар ийиз хьана. Гьикьван лагьайтIани ам къугъунрал, куьчейриз, чIурариз финал рикI аламай аял тир. Бубадиз адавай аялвални къакъудиз кIанзавачир. Вичиз ашкъи атайла гузвай куьмекдизни ваъ, герек туш лугьузни жезвачир, тагудайла ам мажбурни ийизни кIанзавачир.

Вичин таярихъ галаз къугъунрилай кимерал жедай хабарар хуш акур ам, мукьвал-мукьвал яшдиз чIехи итимар алай чкайрал аквадай. И кар гафбуруз хушни тушир. Са бязи кьуьзуьбур рахазни хьана:

-Я чан хва, инал ви таяр садни алач. Фена жуван таярихъ галаз къугъугъ!

-Я Агьмад! Ваз а аялдикай вуч азаб-азият ава? Ам эркек я. Яб акалрай чи ихтилатрихъ!

-Кимерал гьар жуьредин ихтилатар жедайди я!-Хъел атана Агьмадаз.

-ЯтIа жуван сивиз харчивал гумир, Агьмад. Ийидай ихтилат Уьзден хьтинбуруз тарс жедайбур ая. Ам къе вири кIвалахар кьатIизвай гада я. Чун паталди са патахъ буюрмишизни лазим къведа,-рахана Мансур. Ам рахай гафарал кимеллай масабуруни, кьилер юзуриз, разивилин кьул чIугуна. Адалай гуьгъуьниз, Уьзден авай патаз фикирни тагуз, абуру кимел аватзавай шумудни са месэлайрикай суьгьбетар авунай. Сад бигеррикай рахазвай, сада эхиримжи вахтара лезги хуьрериз пайда хьанвай Урусатдин кьушунрикай, ва абуру инра чеб тухузвай кутуг тавур къайдайрикай, гьатта диндин рекьерайни къазанмишзавай гунагьрикай, чинни кьун тавуна, суьгьбетар ийидай. Уьзденан кьил вири месэлайрай акъатзавачир гьакI ятIани, гадайрин арада жедай къугъунрилай, кимерал жедай къариб хабарри адан рикI гзаф шад ийизвай, ам машгъулни жезвай.

Бубадин гьал къвердавай зайиф жезвайди хуьруь-кIвалини кьатIизвай. Фахрайрин гафарихъ агъан тийидай Агьмед, сад-кьве жерягьдин патаривни фенай. На лугьун ам бедназар хьанва. Садакайни чара хьанач. Къуват амчирла, Агьмед месиз аватна. Буба къаткайдалай кьулухъ Уьзденан кIвач кимерикай, аялрихъ галаз къугъунрикай атIана. Дидедиз куьмекар гана, амай вахтара ам хуькез бубадин месин патав ацукьдай. Лампадин экуьнал алчуд жезвай чепелукьди хьиз шадвал ийизвай Уьзден, къвердавай сефил хьана. Бубадин кьилив ярар-дустар, мукьвабур ва хуьруьнбурни къвез-хъфизвай. Са пакамаз, гьеле эквни малум жедалди, диде Умуятан «Гьарай гуж!» лагьай гуьлле акьур хьтин ванци Уьзден ахварай авудна. Са куьнайни кьил акъат тавур гада, гагь вилер акьална суст хьанвай бубадиз, гагь кIвализ къвезвай-хъфизвай итимриз, папариз тамашиз, садавайни жаваб жагъин тийиз, серсер хьана амукьна.

Умуятаз туькьуьлвилер вичин уьмуьрда пара акунай. Вич эвленмишдалди буба кьена, Агьмедаз гъайидалай кьулухъ, Уьзденалай гуьгъуьниз хьайи аялар пуд руш, сад-кьве варз жез, кьена. Аялдин кIвачи чил кьуна, адакай кьванни са югъ аквада жал лугьуз вил алай арада, Агьмед азарлу хьана месиз аватна. ИкI, уьмуьрдикай са шадвал ийидай вахт тахьана кьилеллай итим рекьидалди, Умуятаз аялдин буба лаш хьанани амукьна кIандай. Кар-кеспидикай, ката-галтугуникай кичIе тушиз, вичин кIвал рекье тухузвай дишегьлидин лувар, гила азраилдин хци мукIратIди атIана ахъайна.

Агьмед, патарив гвай хуьрерин агьалиярни кIватI хьана, эл-адетдив чпин тухумдин сурара секинарна. Садакьа-мафакьани гана. Фитедин пипIериз кьамал тIвал яна, Умуят вичин паталай ва рагьметдиз фейи Агьмедан паталай яшамиш жез эгечIна. Кьейиди – кьена, чан аламайда са тике фу тIуьна кIанда. Авай тек са хциз, гьич са куьникайни дарвал ва хажалат тагана, тербия гун герек я. Вири и дердияр рикIин къене веревирд авуна, вичи-вичиз сабурар гуз алахъзавайтIани, Умуятаз я вилер, я хуравай рикI муьтIуьгъдиз амачир. Вилерикай кар авазни авачиз накъвар авахьдай кьван, кьелен цин булахар хьанвай. Сес винелди акъуд тийиз ийизвай шелри ам, дувул атIай къелем хьиз шутIумарна. Дидедихъ хьайи дегишвилери, Уьзденан ийир-тийир авуна. Хажалат кьведазни авай, амма дидедин хажалат алцумиз тежедайди чир хьайи гададиз кIвализни кваз хуьквез кIамачир. Вичин патай рикI-дуркIун гуни дидедиз кар гузвачир. Уьзден, вичиз маса патай хкаждай са гъилихъ, къалурдай са дуьз меслятдихъ къекъвена. ЮкIар-чипIер ягъайла, эхир къад къуншидаллай яшлу итим Керим бубадал атана.

Ада къуншидиз чпин кIвализ буюр авуна. Уьздена, Керим бубадиз, чеб авай гьалдикай, дидедин ара датIана ийизвай шел-хвалдикай хабар гана:

-Керим буба, чи хуьре вил экъуьрайла, валай гъейри маса мукьва ва чи хийир кIандай кас чахъ авач. Буба рагьметдиз фена. Чи гьал къвердавай пис жезва. Чна вуч авуна кIандатIа, са дуьз рехъ-хвал къалура.

-Вири Аллагьдин кьадарар я, чан хва. Ада авур кардал садни нарази хьана кIандач. Шукур хьурай Вичиз.-Керима чурудилай кап алтадна.

-Дидедин шелар акьалтIзавач. КIвализ мус хтайтIани заз ам шехьиз жагъизва. Зи лугьуни, зи минетуни адаз таъсирзавач. Ам акваз зи ийир-тийирни жезва. Чаз са дуьз тир рехъ, са меслят къалурун кIанзава квевай.

-Умуят, чан руш. Ваз хьайи гуж екеди я. Зун ви гъавурда акьазва. Лагь кван заз, шехьуналди вавай Агьмедал чан хкиз жезвани? Ваъ, гьелбетда! Артухлама жувни зайифарзава, аялдин рикIни незва. И кардал эхир эцигна кIанда.

-Керим дах, кIаник эвичIайла, винел кIвализ хтайла, зи вилерикай Агьмед карагзава. Гьаятда авай адан араба, куьтен ва маса затIари, цана кIандай никIи, цура гьарайзавай гамишри зи зегьле ракъурзава. Лагь кван, зун ишехь тавуна вуж ишехьда? Лагь гила заз, за кьил квел эцигда?

-Чида. Чида заз.-Ам са кIус чин атIумарна Уьзденаз тамашна: -Зун сифте вахъ галаз рахазва, Уьзден. Лежбервилин пеше давамардай къаст вахъ авани?

-Ваъ!-Лагьана Уьздна, фадлай и суалдиз жаваб гьазурнавайда хьиз.

-Вучиз? Вун лежбердин хва тушни?

-Хва зун лежбердинди я, амма лежбервал авун заз кIанзамач, Керим буба. Вун закай бейкеф жемир. Заз лежбервал- зи буба яна кьейи душман хьанва.

-Тирла, ваъ лугьунихъ вуч себеб ава? Дуланмиш жедай квехъ маса рехъ авани? Заз чидай гьал, лежбервиликай къерех хьана веже къвезвач. Фу тIуьна кIанзава. Фу гьинай къведай затI ятIа, вун аял туш, ваз хъсан чизва. Авани?

-Керим буба, заз дах кьейи лежбервал душман хьанва!-Тикрар хъувуна Уьздена. Керима адан сифте сефердин и гафариз са акьван фикир ганвачир.

-Им са цIийи ван! Лежбервили итимар рекьиз хьанайтIа, чи хуьре садни амукьдачир хьи! Чун вири лежберар тушни, Уьзден? Чун сагъ ама кьван!

-Лежберар вири я, Керим буба. Дахди вичин чандиз инсаф авунач. Эгер ам лежбер туширтIа, адахъ дуланмиш жедай маса рехъ авайтIа, ам икьван жегьилзамаз рекьидачир.

-Пара ягъалмиш я вун, зи азиз хва! На бубадихъ яб акал. И чуруда авай гьар са чIарчIиз зегьмет вуч затI ятIа хъсан чида. Зегьмет чIугуна кьейи са касни авайди туш. РекьизватIа, зегьмет чIугваз чин тийиз рекьизва. Вун жагъай бубадиз за са шумудра лагьайди я. Агьмед, чан хва, майишат кьиле тухун патал ваз куьмек герек я. Вахъ я стха авач, я агакьай хва. На вал, арабадик квай яцрал хьиз тах илитIнава. Цан цадайла, ник гуьдайла, са уртах жагъура. Къе на ялзава. Вун хандини мукьвал-мукьвал бигерриз рекье твазва. Вучиз? Зегьмет чIугвадай кас я лугьуз. Адаз зи ван хьанач. Бигерда мекьи хьана хтай ви буба са юкъуз кьванни акъвазна ял тияна, кIвачин кьилел вич кьена. Адахъ агакьзамач. Чна гьар са кардилай тарс къачуна кIанда. На лугьузвайвал, ваз лежбервал ийиз кIанзавач. АкI ятIа, за куьн вилик ихьтин са месэла эцигзава. Гамишар, араба, куьтендин алатар куьне маса гуда. Ник куь екеди я. Ам зурана (кирида) вугуда. Са пай квез, са пай адал зегьмет чIугурдаз. Рази яни куь?!- Керим сифте нубатда Уьзденаз тамашна. Гьикьван лагьайтIани, ам гила кIвале бармак алай кас тир, ахпа, кьил хуруда гьатнавай Умуятан патаз тамашна. Абурун патай манийвал авачир.

-Чахъ маса чара авач.-Къул чIугуна Умуята.

-Калер, лапагар – амукьда. Нек, як пул гана къачудач кьван! Кьве кас я куьн. Дуланмиш хьана фида. И за лагьайвал авуртIа, куь хизанда пашманвал амукьдач, я гьарай-вургьайни. Иеси амачирла, адан лежбервилин алатар акун са цIай я! Эгер за лагьай меслят квез дуьз аквазвачтIа, хуьре залайни акьуллу, залайни чидай инсанар пара ава. Квевай масабурални меслят хъийиз жеда.

-Аллагь валай рази хьурай, Керим дах, Вуна чи рикIиз сабур гана. Вун кьиле аваз, чна гьа вуна лагьайвал ийида.

-Уьзден, бубаяр, гьатта дидеярни кьилелай алатай аялар чи хуьре пара ава. Къе вунни аял туш. Лежбервал ийиз алакьзавачтIа, ва я хуш авачтIа, са жедай кар-кеспи вунани авун лазим я.

Керим буба хъфейдалай кьулухъ са тIимил вахт алатна. Ада лагьайвал авур Умуятан рикIни чкадал ацукьна. Мад адан вилериз я араба, я гамишар, я маса алатар ахкун хъувунач.. Агьмедан сурал алай нвакьни ацукьна, Умуятан рикIе авай хажалатни.

Кьуьд алукьна. Живери чил-цав лацу авуна. Гагь кIвалин кIвалах, гагь кимел физ-хуьквез кьуьд, югъ-йикъан, варз-вацран гуьгъуьна аваз акъатзвай. Гурмагъдал къалин гум алай ярагъвийрин кIвалер звал къвезвай мехъеррин, мелерин къажгъанар хьиз аквазвай.

ДАНАРБАНВАЛ

Зегьметдал рикI алайдаз – вири пешеяр хъсан я.
(Мисал.)

ХъуьтIуь вичин кьуьдвал авуна. Инсанрин муьхцера я нагъвар тунач, я кIунтIара векьер. Сам-кьални акадриз, ярагъвийри чпин малкъарадиз авай алафар са гьал мадара авуна ва абур са гьалада хъуьтIяй сагъ-саламатдиз акъудна. Са патахъай ракъар къвез, муькуь патахъай чилин цифер къвез, чилерал есир хьана аламай живерин маргъалрив секинвал гузвачир. Къузайрик, далдайрик чпин кьилиз чара авур живер квачиз, рагъ акьадай ва маса дуьздал алай чкайрилай живедикай азад хьайи ламу чиляй экъечIзавай зайиф къацу цIирери инсанрин рикIерик шадвал кутазвай. Кьве жуьредин партал алай чил йифиз хъукъваз, юкъуз авагъ хъийизвай. Ара-бир мекьивилер хьайитIани гатфари вичин кар ийизвай.

Ракъинин гьава кватунивай кимерал малкъара чуьллериз акъудуникай ихтилат-суьгьбет кватиз хьана. Нехирбанарни авай, данарбанарни. Чарасуз лазимди, меслят гъана, нехир ва данаяр чуьлдиз акъуддай йикъал тIвар эцигун тир. Кимеллайбуру, тайин са югъ тестикьарунин меслятар ийидайла, и гафарик кумаз атай Алиди, данарбан Мусадивай, азарлувал себеб яз, алай йисуз данайрив физ тежезвайдакай хабар гана. Садбурай гьарай акъатна: «Мад цIийи данарбан!» Сада Садудин, сада Махсудан тIварар кьуна. Кимел, цIийиз кьун герек тир данарбандин патахъай яргъалди чIугур гьуьжетунар арадал атана. Гьуьжетар гьахълубур тир. Гьар садаз вичин мал-дана, саламат хвена ва хъсандаказ динжарна хкана кIанзавай. Ихьтин данарбан жагъурун-са акьван регьят кIвалах тушир.

-Инал данарбанвал патал тIварар кьурбур,-лагьана сес хкажна, Керима шагьид тIуб галтадарунивди,-садни и кардиз лайихлубур туш!

-ГьикI!

-Вучиз?-сесер акъатна гьарнилай.

-Зав жуван фикир эхирдалди лугьуз тур. Ахпа куьне лагь! Сад лугьудайди, Саду къачун чна. Ам чаз виридаз хъсан чидай угъри я.Адан пеше чарабурун мукарай какаяр чуьнуьхиз, тIуьн я. Ахьтинди данайрив ракъурна, лагь кван садра, нин рикI архаин жеда!?

-Дуьз.

-Лап дуьз лугьузва Керима!

-Чун Махсудакай рахан. Вичихъ тумунал цак алай гьайван авачирда, куь данаяр рикI гутуна хуьда лагьана ни умуд ийида? Садани! Эгер куьне захъ яб акалзаватIа, куь фикирдиз за Уьзден гъизва. ГьикI я?!

-Уьзден!?

-Уьздена данарбанвалдани?-мягьтел сесер акъатна.

-Эхь, Уьзден! Чна генани вич акван. Меслятдал атайтIа, кIубанвилиз-кIубанди, акьулдал гьалтайла, ам инал тIварар кьурбурун саданни тай туш, пуд лагьайди, адахъ вичихъни дана ава!-И гафарик кумаз кимел Уьзден гъвезвай.- Ажеб кар хьаначни? Ам вични, инал эверайди хьиз къвезва. Куьн рахамир. Адав зун рахада. Меслят яни?-Салам гана, кимел агакьай Уьзден, чIехи итимривай са кIус яргъа ва сефилдиз акъвазна. Кимеллайбур адаз садрани такурдаз хьиз тамашзавай. И карди Уьзденни хияллу авуна.

-Уьзден! Са кIус мукьув ша кван. Чна инал, чан хва, цIийи данарбан кьуникай меслятар авуна. ТIварар кьурбур пара ава. Ви тIвар занни кьуна. Зи меслят, чидач и кар ваз гьикI аквадатIа, инал алай кьуьзуьбурузни хъсан акунва. Чидач вуна вуч лугьудатIа?

-Керим буба, куьне ийизвай меслят – зи хийирдиз тушни?

-Эхь, чан хва! Неинки са ви хийирдиз, ам чна сифте нубатда чи хийирдиз я, гьв са вахтунда-куьн хийирдизни! Хъуьрез-къугъваз акъатдай вахт я. Гьахъни жеда ваз, жемятдин патай аферинни!

-Тахьана, диде-хицел, хва-дидедал элкъвез жеч хьи,-кьатIана Алиди.

-КIвалин дерди-бала хьайитIа, чна ваз сад-вад югъ муьгьлетни гуда. Ахьтин вахтунда данайрив ракъурдай са кас жагъун тавуна амукьдач,-куьтягьна Керима.

-Дидедизни шад жен белки! АкI ятIа зун мус гьазур хьун лазим я?

-Алакьдай кIвалах ятIа, чаз пака цIийи варзни тир, йикъарни алахьайбур я, пака!

-Башуьсте! Куь гафунал завай гаф эцигиз жедач,-лагьана, Уьзден дидедиз муштулух гуз, лувар акатна цавай хъфена:

-Диде! Шад хабар – ваз, муштулух – заз!-гьарайна ада гурара амаз.

-Яраб вуч хабар ятIа?-Хияллу хьана Умуят. Адавай, гъуьл кьейидалай гуьгъуьниз, бейхабар муштулухни кваз, рикIин секинвилелди кьабулиз жезмачир.

-Жемятдин данайрив цIийи данарбан кьадайла, Керим бубади вичи зи тIварни кьуналда. Заз гила са тике фу къазанмишдай рехъ жагъана, диде! На гьикI лугьуда? Хъсан кIвалах яни!?-ам пара шадзавай. Амма дидедик, данарбанвилин тIвар кьурла, шел акатна. Фадлай, рикIин цIай рекьидайвал шехьдай са багьна жегъизвачир Умуятаз. Гила жагъана.-Адан чин чIур хьана. И гьал Уьзденани кьатIана.

-Ви рикIяй физвай хиялрикай заз хабар я, диде. Буба кьена, етим хьаначиртIа, Уьздена, Малла Мегьаммедан медреса акьалтIардай. Хцикай эфенди жедай. Адакай – авай са хцикай, жемятдин данаяр хуьдайди хьана лугьуз хажалат хьана ваз. Тушни? На са фикирни ийимир, диде. Виридалай артух яшамиш жеда чун! Кимеллайбуруз, Аллагьди гайитIа, пака нехир ва адахъ галаз – данаярни акъудиз кIанзава. Ви разивал аватIа, за абурал жаваб агакьарда. Вуна заз гьазурвал акваз куьмек це, -лагьана, дидедин патай наразивал тахьай Уьзден, кимел экъечI хъувуна.

Аламай йикъан вахтни, йифен са пай, дидедини хци цIийи пешекарвилиз гьазурвал акваз акъудна. Данарбанвилиз герек алатар: чанта, яд хъвадай гъвечIи гичин,, кьел твадай пикI, чкIул. Кьилел алай бахдин бармак, кIвачел алукIдай кьве жуьт къапар: садбур чIимел, садбурни кьурай вахтунда алукIдай шаламар, шалар, цIийи кьветIелар гьазурна. Ахпа Уьзден къаткана. Пакагьан йикъал вил алай адаз, йиф заландиз акъатна. Ахварай кьванни буба акунайтIа, адан фикирни чириз темягь авай Уьзденаз, экуьнин кIекери югъ жезвайдакай хабар гана.

КIусни теспачавал квачиз, гьамиша вердиш кIвалахдив хьиз, рикI гваз, къуьне-чанта,гъиле-лаш, вилик вичин ва са шумуд маса къуншийрини данаярни кваз, ам данаяр кIватIзавай кундал атана, вирибуру гъидалди вил алаз, рекьин хиве акъвазна.

Нехир фенвай. Данаярни кIватI хьана. Сифте сеферда чуьлдиз акъудзавай данайрин иесийрин куьмекни галаз, Уьздена абур ПIирен гуьнедиз гьална.

СИФТЕ ЮГЪ

Вердиш жедалди-гьар са кIвалах четин аквада.
(Мисал.)



Сифте сеферда чуьл аквазвай данаяр чукIур тавуна хуьн регьят кар тушир. И кардин гьакъиндай пакамаз таъкимардайбурни хьана. ЧIехибуру лагьайвал, данайрилай элкъвез, Уьздена хамбуруз кьил къкъаждай мумкинвал ганач. Ара-бир лаш къалуриз, «гуч гьа»!–лугьуз, ам нисини жедалди данайрал мукъаят хьана. Нисинихъди чими хьайи данайриз, тIветIер тумуналди ягъиз, цIингавар хкадардай мажал амукьнач.

Чуьлдин гьава михьи ва нефес къачуз хъуьтуьл яз жагъай гада, вичин пешедилай рази яз амукьна. Къузайрик живер кумай. Данаяр патал недай векь-хъач кIамай кьван авай. Лазим кIвалах данаяр секинвилелди хуьн тир. Хуьруьвай яргъа хьайила, кьакьан ва аскIан кIвалер пара кьадар гуьрчег аквазвай. Чуьллерикай рахадай кIвалах авачир. Тамун гапIалра экIяй хьанвай никIер, живер цIрана, чIахар хьиз куьлуь хьанвай руквадай хкис хьанвай къацар, махпурдин парча хьиз акъвазнавай. Уьздена данаяр, къурухривай яргъаз акъуднавай. Гишинвал ва каш вуч затI ятIа гьелелиг чир тахьанвай Уьзденаз, ризкьидин къадир авай. Вучиз лагьайтIа, буба кьилел аламаз, адан хиялдиз ихьтин фикирар ерли къведайди тушир. Гила, гьикьван лагьайтIани, Уьзденакай кIвалин чIехиди хьанвай. Гьардаз вичин никIе цанвай мух-кIах багьа тир. Абурун арада Уьзденазни бубадилай ирс атанвай са шумуд репедин никни авай эхир. ЦIи, артух куьмекни авачиз акурди, ам уртах цанвай. Адаз яргъалай хьиз, вирибурун мулкарин арадай чпин ник алай чка аквазвай.

Цавал инлай-анлай цифер акьалтиз башламишна. Данаяр яргъалди ацукьнач. Я Уьзденазни абур ацукьун кIанзавачир. Сифтегьан йикъалай аслу тир гележегдин кьимет. Ада данаяр, гагь винелди, гагь агъадалди гьализ, вич кьван цIийи уьруьшра гваз къекъвена. Югъ рагъдандихъ элкъвена. Яргъай нехир мукьва жезвайди чир хьайи Уьздена, данайрин кьил хуьруьхъди элкъуьрна. Данайрин вилик атанвай иесийрин гъилера фан кIус-затI аваз, гьарда вичин гьайвандин иесивал ийизвай. Данайрал къвал алаз акурбуру шадвални ийизвай:

-Вахтунда тухвана, вахтунда хкунни авуна. Данайри хъсан тIуьнни авунва. Аферин Уьзденаз! Ам хкяюнал чун ягъалмиш хьанач!-лугьудай ванер галукьзавайтIани, къецел патай чир жедайвал дамах авун къалур тавур ам, вичин данани вилик кутуна, кIвалихъди хъфена.

-ГьикI хьана, хва! Инжикили хьанани?-лугьуз вилик экъечIай дидедиз хци шадвал хуьз тахьана, лагьана:

-Югъни, диде, зи бахтунай хьиз алахьайди хьана. Кимеллайбуруни, вахтунда тухунни авуна, вахтунда хкунни. Аферин Уьзденаз, данаяр динжарни авунва лугьузвай. Галатун вуч я? Югъ гьинай атана, гьинай акъатна чирни хьанач. Са арада куьчеяр рикIелни акьалтнай, амма чуьлдин ничхиррин ванер хьайила, вири рикIелай алатна. Ваз къветери, ачкарри, туртурри къакъраяр ядай саягъ акурла, абурун жуьреба-жуьре гьараюнри ви хиялар гар галукьай цифер хьиз чкIурда. Сифте акъатай цуькверив гвай дамах вуч тир?! Заз кIунчI кьаз кIанзавай. Гьайиф атана. Абурални, чал хьиз чан алачни? Къуй экъечIуй. Абуру чи гьава атирлу ийизва, диде!

Ц!ИЙИ МАШГЪУЛАТ

Гьар са затI вичин саягъда гуьрчег я.
(Мисал.)


Сад лагьай гьафтеда Уьзденаз, данайризни фикир гана, чуьлдин гуьрчегвилел ашукь хьана, маса патара вил экъуьрдай хияларни авачир, я мажални. Гагь ЧкIарин синел, гагь Агъа-кIамариз, гагь-гагь Вини-кIамариз тухвай данаяр, нисинихъ элкъвейла хьиз, Уьздена ПIирен гуьнейрихъ гьалдай.

Гьамиша аквазвай чуьлди, гадни алукьайла, векьер-кьаларни кьураз, са гьихьтин жуьредин ятIани куьгьнез акваз, адан вилер яргъал дагълари чпел желб ийиз башламишна. Вири чкайрал ракъинин нур аватиз, цIай акъатдай чIавуз, дагъларин кукIушрал циферин булутар кIватI жедай. Гьич садазни муьтIуьгъ тушиз аквазвай дагъларин кукIварни кваз, уф гайила гару тухудай циферин есирдани гьатзавай. ТIебиат-кьил акъат тийир дуьнья тир. Уьзденаз пара кIвалахар сирер яз амукьзавай. Данаяр секин хьайи, ял ядай мажал хьайи ада вичин вахт медресада къачур чирвилер рикIел хкиз, дуьаяр эзбердай, вахт-вахтунда капI-тIеат ийидай. Фу-затI сивел элягъайдалай кьулухъ адан гъил мишин чантада авай гичиндал фена. Ада авай яд са кIус чими хьанвайтIани, Уьздена ам хъвана. Булах са кIус яргъа авай. Адаз булахдал физвай рушарин са кIеретI акуна. Жегьилвилин яшариз акъатнавай рушариз, сифте нубатда кIанзавайди-дамахдин парталарни, рикIерин шадвилер тир. Кьвед лагьай шейъ тир шадвал абурухъ кIамани-кIамачни лугьудай кьванди авай. Амма а шадвилер са нихъ галаз ятIани паюн лазим тир. Рушарин адет чидачирни квез? Гьар сада вичин рикIе авайди чуьнуьхиз, муькуьбурун сирер чириз алахъда. Гьа ихьтин сирер ачухдай чка булахдин рехъ тир. И шадвилин ванери Уьзденан рикIе ашкъидин муг ийиз башламишна. Садбур хъфейла, муькуь кIеретI булахдин рекье жедай. Вичиз абурукай бегенмиш хьайи руш галай кIеретI мад мус аквада жал лугьуз, Уьзденаз и кардикай хиялар авун адет хьана.

Ам яваш-яваш рушар булахдал къвез-хъфидай рекьериз мукьвал жез эгечIна. Ахпа ада, булахдал физвайбурув, са багьнадивди авайди ичIириз, таза яд гъун патал гъвечIи гичин гуз хьана. Садбуру гичин къачуз, адаз яд гъиз хьайитIани, маса рушари, Уьзденан гъиляй гичин къачурдан терефдиз къаб алай ихтилатарни ийиз жедай. Бязибуру чпин зарафатар Уьзденаз ван жедайвални лугьуз, хъуьрез акурла, ам сабурлувилихъ гелкъвез хьана. Рушарин гафар-чIалар зарафатдинбур яз, чуьруьк авун адан хиялдизни къвезвачир. Амма са бязибурун гафар-чIалар лап рикIе эцяйдай рипер хьтинбур тир. Ихьтин гафар-чIалариз жавабар тагана Уьзденавайни акъвазиз хьанач.

Вичиз фадлай чидай, амма са акьван хъсан хесетар квачир къуншидин руша, Уьзденан кьил акур кьван, сивел вуч атайтIани лугьуз хьана. Са юкъуз адаз Уьздена ихьтин жаваб гьазурна. Ада вичикай пис рахазвай руш галай кIеретI къаншардиз агакьайла икI лагьана:

Зун гуьнеда данаяр хуьз,

Вун айвандик хараяр куьз.

Харадикай перем хьана,

Вун акваз зун верем хьана.

Гьелбетда, и шиирдин цIарарин ван, Уьзденан терефдиз къайи гафар лугьузвай рушаз хьанвачир. Абур са кIус яргъаз акъатнавай. Адалайни алава, Уьзденаз хъел атайлани, хъилелди рахаз ва я сеперар гуз чидачир. Муькуь патахъай лагьайтIа, адавай вердиш тушиз, ван хкажна, рикIе авай гьиссер лугьузни жезвачир. И бейтни ада, вичиз кутугайвал, пIузаррикай лагьанай. И ван вичелай гъейри маса касдиз хьаначтIани, Уьзденаз атай хъел яваш жезвай. Сифте рикIел атай шиирдин цIарар, абур алат тавун патал, ада са шумудра тикрар хъувуна. Ахпа маса цIарарни рикIел къвезвай. Адаз цIийи машгъулат жагъана.

Гьа икI са кьадар йикъар къвез алатна. Бейтер туькIуьруникай лезет атай Уьзден цIийибурун къайгъуйра хьана. Адаз жуьреба-жуьре манияр чидайтIани, гьар са макъамдиз, гьар са кутугай вакъиадиз герек затIар туькIуьр ийиз алакьун герек тир. Ам ингье, квез аквазва хьи, Уьзденаз жагъанва. КIанзавайди, гьар юкъуз жувал кIвалах авун тир. Ам алахъиз хьана. Са вахтара рикIел акьалтзавай келимаяр хуш къведайбур жезвай, бязибур къешенг тешпигь тахьайла, адаз абур тикраризни хуш къвезвачир. ЯтIани, илгьамдин епинин кьил гъиляй акъатна, мад кьаз тежез кичI квай Уьздена, вичин пешекарвал давамарна. Адалайни къецелай, хъсан келимаяр ва цIалцIамдиз рикIел атай бейтер, ада, чпиз дуьаяр кIелиз чирай саягъда, везиндал лугьуз башламишна. Аллагьдин патай ширин сесни ганвай Уьзденан сивяй акъатзавай келимайри, ван хьайи кас гьейран ийидай:

За манияр лугьуналди,

Ваз абурун ван жедани?

Яргъарилай акуналди,

Къуншидин руш кIан жедани?

И мани талукьарнавайди къуншидаллай са маса руш тир. Ихьтин манидин ван япарихъ галукьай рушари ам къуншидин рушал са кIус чIагурунарни кутун хъувуна агакьарна. Данарбанди адакай вичиз адахли кьунва лагьана, рушар хъуьрейла, къуншидин руша, вич хьтин гачал данарбандиз къведай кIамай руш алач лагьана хабар агакьарна. Уьзденаз и кар залан акъвазна. Къенивилихъ лагьанвай гафар, терсина авур суалдиз жаваб авай затI я. Ихьтин жаваб къуншидин руша вичи тIалабна:

Ви фикирдик кин акатуй,

Дамахар гваз къекъведай руш.

Ви гьа чандик кичI акатуй,

СакIан рекьив текъведай руш.

Рушариз булахдин рехъ куьруь жез эгечIна. И бейтни къуншидин рушал лап чимизмаз агакьарна. Къуншидин руша ахьтин къаргъишар рекье хутуна хьи, ван хьайбур мягьел амукьда. Дугъривилелди башламишай Уьзденан фикирар, къуншидин руша михьиз чIурна. Кьулухъ чIугун хиялда авачир гадади, вичел агакьай келимайриз ихьтин цIийи бейтер къилав гана рекье хутуна:

Таярикай хкатуй вун,

Я хуруда хар авай руш.

Харбендедик акатуй вун,

Хуьре чIуру тIвар авай руш!

Уьздена веревирд авуна. Жагъанвай машгъулат чIехи яракь я, амма а яракь дуьз ишлемишизни чир хьана кIанда. Манияр, бейтер, чIалар рушариз хуш къведай, абурук ашкъи-гьевес кутадайбур хьун лазим тир. Рушар тахьайтIа, Уьзденан душманар тушир кьван. Абур адан кIани дустар я. Дустар хьайила, къайи келимаяр квез я? Вичин гъалатIрин гъавурда фад гьатай гада гуьзел келимайрин, кутугай гекъигунрин суракьда гьатна. Амма гьакъикъатда ахьтин келимаяр лугьуниз лайих, бегенмиш хьайи рушни хьун чарасуз я. ГьакIан кутугунри са нетижани гудач. Халисан келимаяр сивяй ваъ, абур кана рикIяй атун лазим тир. РикIиз таъсирдай бахтавар экуь рагъ хьиз, мукьвал сергьятра аватIани циферин далдайрикай Уьзденаз гьелелигда аквазвачир. И карди адан рикIик са жуьредин кичIни кутазвай.

СИФТЕ МУЬГЬУЬББАТ

Къизилгуьллер экъечIналд
Билбилрин шад ван хьайила.
(Мани.)

Жегьилвили цуьк гъайила, рушари булахдин рехъ руг ийидалда. Уьзден патал и рехъ цIийи бейтер, цIийи дердер жагъурдай ва ван акъудна абур хуралай, я туш хьи, назик сесиналди лугьудай ачух сегьне хьана. Кас-масдин кьил такуртIа, ада вичин чIалар манидални лугьуз, вахтар кечирмишзавай.

Уьзденан са бязи бейтер хуш текъведайбур авайтIани, парабуруз абур хуш атун анихъ амукьрай, бейтерин иесин кваз играми тир. ЯтIани, садлагьана, са багьна авачиз, рикIин сирерал савда авун – айиб тир. Рушарикай рахаз ашкъи ва чарасузвал авай сада, хъуьруьнрив гутуна, ихтилат башламишна:

-Ви гъиляй чи рушаривай булахдал къвез-хъфиз жезмач. Гьар са кардихъ вичин кутугай сергьятар авайди тийижирбур аялар я. Вун зи гъавурда, зун квекай рахазватIа, дуьз акьазва.-ИкI лагьай рушаз Уьзденай вуч гаф-чIал акъатдатIа акваз авунвайди тир. Рахайдан къвалав гвай Шагьнабат лугьудай руша, Уьзденан сивяй гаф акъатдалди сабур техвена, айгьамдин хъвер кваз лагьана:

-Яда, данарбан! Вун рушар акурла, кIарарай акъатзава гьа! Ахьтин гафар акъатдай кIуфун дарман гъуд тирди чидани ваз?!

-А кIуфун дарман гъуд туш, бике! Адаз кIани затI за ваз бейтералди лугьун:

Таран хилел ацукьай къуш,

Ви кIвачерал къармах ала.

Кьин тавуна амукьай руш,

Ви пIузаррал къаймах ала!

-Къачуна ацукь, гайи вах, -лагьана сифте рахай Шийихалума,-и мани ада ваз талукьарнавайди я. Къачуна ацукь! – Вири ван хкажна хъуьрена. Уьздена давамарна:

Гимишдин квар къуьневай руш,

Булахдал физ-хквез жедан?

ЦIару къвед хьиз къекъведай руш,

Данарбандиз текъвез жедан?

Рушарик мадни ачух хъуьруьн, Уьзденак гурлу шадвал акатна:

Лацу рушан лацу гардан,

Кагьрабайрив ацIанвалда.

Экеч вилик, гьала майдан,

Ваз илчияр атанвалда!

Шагьнабатаз бейтерихъ яб акалунивай, чина са регъуьвални авачиз, вичиз талукьарнавай келимайриз яб акализ хушзавай. Уьзденани чин кьуна регъуьвилер ийизвачир. Адан сиви лугьузвай келимайрин ихтияр рикIив гвай. РикI – вич вичин иеси тир. Ада садазни яб тагана, вичин къапуйрин варар кьве патахъди ачухнавай.

КЬВЕД ЛАГЬАЙ ЙИС

Цуьквер дигиз физвайди хьиз булахар,
Гьар са йисахъ ава вичин кIвалахар.
(Автор.)

Кьвед лагьай йисни данаяр хуьз акъудзавай Уьзденакай хабар кьадай касни авачир. Са патахъай данарбанвилин дердер, са патахъай ашукьвилин бейтер юлдашар хьанвай гадади югъ-йикъан, варз-вацран гуьгъуьналлаз вахт кечирмишзавай. МасакIа хьунни мумкин тушир. КIвалах авурла я са тике фу жагъизвайди. Уьзденар хьтин цIудралди етимар, чарада гудай са тике фуал, куьмекдал вил алаз, куьчейра кицIер гатаз гьатнавай.

Уьзден, гьелилигда а йикъал атанвачир. Аллагьдиз шукур, мал-мулкни ава, кьилел дидени алама. Гьикьван лагьайтIани адан хайи хуьр амайбурув гекъигайла, девлетлуйрин ва алимрин макан тир. Данарбандини хъсан гьахъ къачузвай, нехирбанрини. Уьздена вичин кIвалах михьивилелди ийизвай. И кардин шагьидар хуьруьн вири жемят тир.

Булахдин рекьер мад рушарив ацIанвай. Шагьнабат авай кIеретI мукьув хьунивай, Уьзден абурув мукьва жедай багьнайрин гуьгьуьна яргъалди къекъвенач. Ада рушарив вичин чантада авай гичин гудай. Рушарикни ашкъи акатун патал, ада ихьтин са шумуд бейтни лагьана:

Харад шалдин пад чиликай,

Хабар яхъ на зи рикIикай.

Я булахдал къвезавай руш!

Сиве ширин мез авай руш!

Эвленмишдай яшдиз атанвай Шагьнабатазни са акьван дерт авачир. Уьзденан сивяй акъатдай пис келимани кваз, ада вучиз ятIани хушдиз кьабулзавай. Инихъ са гьихьтин ятIани метлеб авай жеди, амма я Шагьнабатан кIеретIда авай рушариз, я гьа Уьздена вичиз и кардин сир чир жезвачир. Манияр кьванни лагьана, адаз вичин четин гьалдикай Уьзденаз хабар хьана кIанзавай. Амма вак уламдал атайла яна кIанда лугьур бубайрин мисалди, чун вилик амаз веревирдер авунал мукъаят акъвазун тIалабзава. Уьзден я вичиз, югъни акъатуй, рикIни алахьуй лугьузвай, ам вичин бейтерив къугъвазвай. Шагьнабатавай акъвазиз тахьана, вичихъни рикIин сирер авайди ва вичивайни Уьзденавай хьиз, садакайни регъуьвал тавуна, абур ачухдиз лугьуз алакьдайди къалурна. Шагьнабата манидалди лагьана:

За пенжерар ахъаз туна,

Чубарукар атуй лугьуз.

Зун дидеди патал гузва,

Вун чи кIвализ татуй лугьуз.

Булахдал физвай рушар, и кьве жегьилрив гвай гафар ван хьайи са шумуд декьикьада, мукьнатIусди вичелди чIугур ракьун куьлуь михер хьиз акъвазарна. Рушар кисна акурди Уьздена Шагьнабатахъ элкъвена, кIусни регъуьвал авачиз лагьана:

ЧIулав вилер завди рахаз,

Лацу чина нур авайди.

Ви мецелай жаваб це заз,

ШуькIуь беден-хур авайди.

-Я рушар!!-лагьана кьарай кьаз тахьай Эсмера.-Чаз акур, ван хьайибуру вуч лугьуда? Данарбандихъ галаз баядар ягъиз атанвайбур туш хьи чун! Квез гьакьван ашкъи аватIа, яб акализ акъваз, зун фена.

-Чунни къведа! Чунни къведа!-ИкI лагьана, рушарикай кьведа Эсмеран гуьгъуьниз гьерекатна. Шагьнабат чкадал аламай. Са акьван яргъалди тушир декьикьайра, кьведни кисна, амма абурун вилер вилерив рахаз башламишна. Уьзденаз вичи вуч авун лазим ятIа чизвачир. Ам Шагьнабаталай, буй атанватIани, са шумуд йисан гъвечIи тир. Адалайни къецелай, Уьзденан рикIе кIанивилин гьиссер уях хьанвачир. Инал лугьузвай келимаяр, рикIе чка кьазвай шаирвилин ва гележегдин ашукьвилин ялавлу келимайрин таъсирлувал тир.

-Кьей тавур Эсмер, абурун кIанивилер вуч тир?-Лагьана са руша.-Гьикьван иер гафар тир? Зи рикIел алама абур:

Инсаф ая са кIус мегер,

Зун вав рахаз, куз эгечIда.

Са вун хьтин назлу дилбер,

Чи гьаятдай мус экъечIда?

-Данарбан Уьзден я ман вичиз,-гьяз авачиз рахана Эсмер,-кар квахьайла, цIалцIам чинар галай рушар акурла, чарабурун чIаларал рахазвай.

-Вув! Ихьтин чIалар заз сад лагьай сефер я ван жез,-нарази яз рахана Ракъуят. Ихьтин келимаяр заз сифте яз Уьзденавай ван къвезвайбур я. Адакай хъсан ашукь жедай хьтинди я.

-Данарбанрикайни кваз ашукьар хьайила, амайбуру вуч авурай?-лагьана Эсмера. Рушарихъ агакьарай Шагьнабат аквазмай кьван гагьди, рушарин гуьгъуьниз килигиз амукьай Уьзден, яд гъун паталди чантадай акъудай ичIи гичин гваз амукьна. Адак хъуьруьнни акатна, са гьихьтин ятIани гъамлувални. Сад лагьана рикIел данаяр хтай ам къудгъун хьана. Данаяр къурухриз мукьва жезвай. Гичин кьванни чантада хутаз хиялдай акъатай Уьздена, данайриз гуч лугьуз, гагь ланш авай гъил хкажиз, гагь гичин авай гъил хкажиз, чукурна.

АТ!АЙ ЧАРА

Гьич бендедин датIуй чара,
Етимвилин тIвар акьалтна.
(Мани.)

Гафунин кьилиз «данарбан», «данарбан»-лугьуз, кIусни бегенмиш тушир цIийи тIвар акьалтзавай жегьил гададиз, тек-бир инсанри Уьзден лугьузмай. И кар адаз дерт хьанвай. Рекьидалди алат тийизмай тIвар я лугьуз, ам хажалатдикни акатнавай. Вичелай маса кIвалахар авуртIани алакьдайди чир хьайи Уьздена, жемятдикай са шумудаз, данарбанвилиз цIийи кас жагъурун малумарнавай.

-Чи еке умудар квайди тир вак, Уьзден. Са йисуз кьванни зегьмет чIугун хъия, ахпа мехъерар авурдалай гуьгъуьниз, ихтияр види я,- лагьана кимел атай Алиди.-Кьве йис, гатуз авур са вил ахвар хиз гьикI акъатнатIани чир тахьана акъатна. Акура ваз, пуд лагьай йисни гьакI аквазни-такваз акъатда.

-Лугьуз гьар са кар регьят я, Али дах. Амма вахтарни физва. Зун тахьайтIа, уьмуьрлух яз квез данарбанвилиз кьунвайди туш кьван!

-Гьуьжетдалди са карни кьилиз акъатдайди туш,-рахана къвалалай Мирзефер,-сад лагьана жемятни данарбан авачиз тамир. Чунни са цIийи касдин суракьра жеда. На гьелелиг жуван гъиле авай лаш гадармир!

Данайрив хъфидай вахтар мукьва хьунвай Уьзденан чиник серинвал акатиз башламишна. И кар дидедини кьатIизвай. Хцин вилерай дуьнья аквазвай Умуятаз сефилвилин себеб чизвайтIани, ам гьар гьалда, гададив гвай дерт хъуьтуьлриз, адак са гьихьтин ятIани шадвал кутаз алахъзавай:

-Серин илифнава хьи, хва, ви чина?

-Я диде! Сиве тIеквен авай кьванда «данарбан» лугьуз цIийи тIвар акьалтнава зал. Яшарни жезва. Зун гила, ни вичин сивел вуч лагьайтIани лугьуз, а гафар кваз такьадай аял туш кьван.

-Ваъ! Ваъ! Чан хва, вакай акьван гада хьанвач! Вун хьтин етимар чи хуьре шумуд аватIа чидани? ХкажайтIа, кьуькуьнин хилер хада. Данарбан жагъун тавуна, жемят амукьдач. Туьтуьхдик твар акатайла, дамах къачуна Уьздена, гила чеб саймишнач лугьуда халкьари. Вун рикIел гъайи Керим халуди вуч лугьуда? Са йисан зегьмет чIугун хъия. НикIяй уртах цана хкай техилдикай, чаз недайди жезва, на къазанмишайдахъ дидеди рух хьурай, пек хьурай лагьана, къачуз чамран кIвал туькIуьрзава. Сусаз тIвар яна са булушкани къачунва дидеди. Зи гьуьрмет ва жемятдин гьуьрмет аватIа, са цIинин йисан зегьмет чIугун хъия. Ахпа ваз рехъ гьяркьуь я.

Дидедин гаф чилел эцигиз тахьай Уьзден вичин кьисметдал рази хьана. Пака мад вичиз хас партал алаз, гъиле лашни кьуна, данайрин кундал фин лазим тир. РикIяй, гатфарин теспача гарар хьиз физвай хиялри адаз яргъалди ахвар ганач. Адан мецел ихьтин жуьредин шиирдин цIарар атана:

Буба кьена етим хьана,

Азиятар даим хьана.

Аквада жал итим хьана?

Метлебар самбар ава захъ!

Физвач йифиз ахваралди,

Эхир текъвез гафаралди.

Хиялар физ яргъаралди,

Метлебар самбар ава захъ!

РикIи тухун тийиз разу,

Бахт акунихъ я тамарзу.

Амач мад зи чанда арзу,

Метлебар самбар ама захъ!

Ша, экуьнахъ фад къарагъин,

Эхир авач и кIвалахин.

Я Аллагь, за низ гьарагъин?!

Метлебар самбар ама захъ!

И жуьредин бейтер лугьуз-лугьуз, дидеди кьепIинин кьилихъ лай-лай ядай саягъда, Уьзден ахварин хиялдиз фена. И йифиз адаз ахварай такур затI хьанач. Абур акьван къатма-къаришбур тир хьи, кьил-тум алаз садни рикIел хквезвачир. Уьзден мад экуьнин кIекери уяхар хъувуна. «И кIекерни хьаначиртIа, сятер авачир лежберар ни ахварай авуддайтIа?»-лугьуз ам къарагъна, чиниз яд яна, дидеди къулан руьхъверик, цIай хуьн патал кутунвай кIанчIарал чимиз хвенвай чивиндай, фу метик кягъиз, чайни хъвана.

Уьзден, лашни гваз, чина шад хъверни аваз данайрал атайла, данаяр гваз атанвайбурун чинрик шадвал акатна, рази яз амукьна. Уьзденаз шиндакьар авун хас тушир. Къуй, са цIинин йиса кьванни зегьмет чIугун хъувурай касди, ахпа, къведай йис паталди белки сад жагъин,-лугьуз умуд ийизвайбурни кими тушир.

Данаяр вилик кутуна, сиви са чуькьни тийиз, ам чуьл галай патахъ рекье гьатна. Вичиз гьинал вуч алатIа хуралай чир хьанвай Уьздена, данайрин кьил къурухрикай архаин патахъди элкъуьрна, вич Шалбуз дагъдин ценеривай винелди хкаж жез, цIаразвай чилин цифериз тамашна. Цав нисиналди циферикай азад хьана. Чими жез башламишайла, динж хьайи данаяр, рагъ галай патахъ суьрсет авай къвалар элкъуьриз, инал-анал ацукьиз башламишна.

БУЛАХДАЛ

ЦIийи-цIийи дуьшуьшар -
Я гьар жуьре емишар!
(Мисал.)

Гьикьван дердер авайтIани Уьзден вичин кIвалахдив вердиш хьанвай. Гагь са чIура, гагь маса чIура данаяр динжриз, булахрал са кьил чIугваз, хквезвай ам кьакьан дагълариз, цава куькIуьнна кунин тIем алачир ракъиниз тамашна. Къати уькуьни адав вичиз тамашиз тунач. Ам данаяр авай патаз тамаш хъувуна. Уьзденаз-данайрин, данайризни Уьзденан чIал чир хьанвай. И кардикай кьве патазни хийир авай. Уьзденни инжикили жезвачир, данаярни динж акъвазна, къацу чIурарикай менфят къачуз, абур куькни жезвай.

Са шумуд югъ акъатна. Гьайиф хьи, Уьзденал Шагьнабат хатадай кьванни дуьшуьш жезвачир. Вучиз ятIани, Уьзденаз ам такурла, са затI квахьайди хьиз кьарайни къвезвачир. Хуьре-кIвале лагьайтIа, гьелелигда чпизни бегьемвилелди гьисс авуна арадал къвезвай абурун кIанивилерикай жуьреба-жуьре къундармаярни арадал гъидайбурни авачиз тушир. Сад авайди хьайитIа, гафар гваз къекъведайбуруз жакьвадай кандурагъ хьана, къад-яхцIур чпини кутаз ахъайдай мах хьанвай.

И югъни са дегишвал авачиз акъатна. Динж хьайи данайрин кьил, рагъданди хьайила, Уьздена хуьруьхъди элкъуьрна, ам вич абурун вилик кваз хквезвай. Адаз, са кьадар рекьизхтайла, вичин вилик кваз хъфизвай инсанар акуна. Абур сад-диде, кьвед лагьайдини буба хьтинди тир. Абурулай вилик кваз, кам кикяйна хъфизвай руш, сад лагьана чапла пата авай булахдихъ фена. Диде-буба рехъ тирвал хъфена. Уьзденаз, са хупI ядни хъун хьурай лагьана, руш фейи булахдал илифна. Руша вичин чин-гъил чуьхвена, хуькведай декьикьайра, булахдал Уьзденни агакьна. Данарбан акур руша, адаз са уьтера ван къведайвал, мур-мурар авуна. Рушан чин чIуру яз акур Уьзденавай, жузун тавуна акъвазиз хьанач. Адет паталди адаз суал гана:

-Я руш! Хъел диде-бубадикай атайла, на заз вучиз агьарар ийизва?

-Вув!- муьгьтел хьана ам.- Ваз за агьарар авур чIал гьикI чир хьана? На лугьун идаз зи рикIяй фейи хиялар чизва.- Са кIус хъвер кваз,- на квелди успат ийида?

-Вуна зун агакьайла авур мур-мурар вучтинбур тир? Масадбурукай атай хъилер залай аладариз кIанзавани? - Им са чIавуз булахдал яд тухуз атай рушарин кIеретIдик квай Эсмер тир.

-Гьа гафаралди ваз вуч лугьуз кIанзава?! - Сес хкажна руша.

-Вун садра жуван буй-бухахдиз тамаш! Некьидин пIузарар галай сивяй и жуьредин туькьуьл гафар акъудиз регъуь кьванни тушни ваз?

-Акъуда кван, Уьзден жуван рикIе авай кьван гафар. Им булах я. За яб акалзава вахъ! Ваз захъ галаз кьилди ихтилатар ийидай хавлат чка жагъанвай хьтинди туш. Лагь! За яб гузва.

-Вак квай хъел акурла, завай мад са гафни лугьуз хъижезвач. Бубайрин са мисал авайди я, хъел квайдаз яд хъухъ лугьудай. Вуна, Аллагьдиз шукур, ядни хъванва, амма квай хъел хкатзавач. Низ чида а хъел шумуд йикъанди ятIа? Ам гьелелиг хкатнавач. Хъел явашар кьванни авун патал за ваз вуч лугьун?

-Ваз за яд хъванатIа вуч чида?!

-Заз акуначни?

-Ви вилер вилик квай данайрал тахьана, булахдал алай зал вучиз алай?

-Гъавурда гьикI тван? - лагьана Уьздена.- Вун акурла, вилер жуванбур ятIани, абуру заз яб ягъ хъувунач. Къуьнерилай авазнавай чIулав бурма чIарар, кагъазар хьтин лацу гъилер авай вун хьтин дилбер акур вилери, зун булахдихъ чIугуна.- Эсмер инихъ-анихъ килигна, муьгьуьббатдин сят хьиз къурмиш жезавай Уьзденай, рикIе гьатдай хьтин гафар-келимаяр акъатдалди, ам хъфиз кIвачин хьана.

-Вун хъфейтIани, чан цIару билбил!-Лагьана Уьздена гъиле авай лаш чуьнгуьрдин саягъда хурал кьуна. – Ви шикил, гуьзел суфат, чIулав вилер зи рикIе амукьда. Рехъди хъфин тавуна, на зи рикIе ашкъидин эсер туна хьи, залум!

-Куьн эркекрин къайдаяр заз чизвайди я. Гьар акурдаз рак ахъайдай. Ваз и йикъара Шагьнабатни акунвач. Гила ваз ви вилерай зун ви кIини руш хьиз аквазвани?

Уьзденавай и гафарин ванер хьайидалай гуьгъуьниз, хура ргазвай бейтер дуьздал акъуд тавуна акъвазиз хьанач. Ада лагьана:

Алачир кар жуван рикIел,

Дуьшуьш хьана вун зи рекьел.

Атай гафар вири сивел

Лугьудай тегьер ава вахъ!

Чантадавай чкIана цуькI,

КIанивилиз давамда гьикI?

Алмасди хьиз атIудай рикI,

Гафарин кесер ава вахъ!

Акур инсан ашукьардай,

Гафаралди ацукьардай,

Ялаври хьиз алугардай,

Ашкъидин эсер ава вахъ!

Гаф лагьайла, текъвез чIалав,

Ширин чанда гьатна ялав,

Чиляй фидай яргъи, чIулав

ЧIарарин кифер ава вахъ!

Сиви са гафни лугьун тавур Эсмер, гвай хажалатдин пар кьве сеферда заланхьана, хуьруьз, Уьзден - данаярни гваз, адан гуьгъуьна аваз, рикIе арадал хуьквезвай цIарариз, фикирни тагуз хъфена. Югъни сад лагьана мичIи хьана. Юргъунни хьанвай Уьзден, дидеди вилик гъайи хуьрек, са артух аштагь авачиз тIуьна, ксуз гьерекатна. Хцихъ жезвай дегишвилерикай дидедиз хъсан чизвай. Вири кIвалахар рикIиз кIандайвал ханларин ва беглеринни кваз кьилиз акъат тийизвала, Уьзден вичин кьиметдал нарази хьун кIусни гьахъ тушир. Гьар са заланвилин къаршидиз викIегьвилелди фин лазим тир. Ихьтин хиялри тухвай Умуят, гъиле авай кIвалахар са-садахъ авуна, а патал алай кIвализ хъфена, лампадин экв хкадарна, секин хьана.

ТАМУН ИТИМ

Инсанар гьар жуьре я гьар чкада,
Са бязибур вагьшияр хьиз аквада..
(Мисал.)

Пуд лагьай йисни акъатзавай. Данайрив фейидалай кьулухъ Уьзденан уьмуьрда пара кьадар дегишвилер, танишвилер хьанвай. Са гафуналди, медресадикай хкатна лагьана, адаз рикIин дарихвал жагъанач. Пара крарин шагьид хьана ам. Яргъалди рикIел аламукьдай крарин иеси хьанвай Уьзденаз и пуд йис алатна фена лагьана, кIусни гьайиф къвезвачир. Вичелай кар алакьдайдини чир хьана, рушарихъ галаз рахадай чIалар ва амаларни чир хьана, кIанивилерикайни хабар-тегьер хьана. И крарилай алава яз, чуьлда рагъ ва я марф хьана лагьана кичIе тушиз, дурум гузни вердиш хьана.

Къе ам мад данаяр гваз ПIирен гуьнедиз хтана акъатна. Белки Шагьнабат акван,-хияларзавай ада. Фадлай ада вичин кьил къалурзамач. Ам яд гъиз маса булахдал физватIа? Ам вичел мад дуьшуьш тахьурай лугьуз, Уьзден чуьлда амачир вахтуна яд гъиз физватIа? Вири къвезвай булахдал атайла, Уьзденахъ галаз баядар лугьуз, жемятдин гафарикай кичIе рушан кьилел дидеди хар къурнаватIа? Вилер данайрал алай, кIвачери ярагърин чуьллер тIушунзавай, гададин рикIиз хура акъваздай чка амачир. Са-са вахтара, Уьзден вич-вичикни хъуьредай. Шагьнабат це лагьанвай лишанлу руш туш кьван. Булахдал фидай рекье кьве келима лагьана лугьуз, ихьтин ашукьвилер жедайди яни? АкI адаз булахдал Эсмерни акунай кьван. Гьадазни бейтер лагьанай ада. ЗатI такур буьндуьгуьрдин амалрал рази тушиз, Уьзден, вичин рикIел гагь рагьметдиз фенвай буба хкиз, гагь никIериз акъатнавай яру бубуйриз тамашиз алахъзавай.

Гьар вуч рикIел гъиз башламишайтIани, адан рикIел, сивел мили хъвер алаз, виляй-вил экъисна, тамашиз вичив ачух суьгьбетар авур Шагьнабат хквезвай. Адан тIварни ажайибди тир – Шагьни хьайила, Набатни. Яни, набат шекеррин шагь лагьай чIал я. Ширинрин ширин! Адан патав Эсмер са затIни тушир.

Нисини хьайила ам, данайрини яд хъурай лагьана, Агъа-КIамун булахдин ценерив ивичIна. Вичин чин-гъил чуьхвена, чантада авай гичинни таза цяй ацIурна. Ахпа булахдин чешмедай мек ацIуриз, пуд сеферда яд хъвана. Бедендин серинвал кьейи Уьзден, данаярни гваз винералди хтана. Яд хъвайи данайри, кьилер чиле туна векь-кьал незвай. Абурукай са бязибуру, ацукьна гирнагъ ийизвай.

Булахдин рекье рушар, сусар пайда хьана. Абурукай са пуд Уьзденаз мукьва хьана. Уьзден авай патаз, салам гудай къайдада са вил яна, рушар булахдихъ рекье гьатна. Дишегьлияр, чуьлдин ва я кIвалин кIвалахар куьтягьайдалай кьулухъ фидай адет тир. Гъайи са кварцевай целди са затIни жезвачир. Са кварцевай цикай чай-хуьрек ийидани, къаб-тIур чуьхуьдани? Яд гьикьван хьайитIани артух жедай затI туш. Ихьтин себебар аваз, кIвалахар авуна лагьана. галатна лагьна, акъвазиз жезвачир. Са шумуд квар яд кIвале хьун чарасуз тир. Гьа и крар себеб яз, цивди ацIай кварар гваз хквезвай дишегьлийри, Къансава хуьруьхъ фидай рекьин винел пата са гъвечIи рат хьтин чка аваз, акъвазна ялар язавай. Абурай са затI акурди хьиз гьарай акъатна:

-Я чан Уьзден! И рехъ кьуна хквезвайдаз тамаш! Ам инсан яни?!

-Кьей вах, ам тамун инсан ятIа?!

Уьзден рекьиз тамашна. Дугъриданни, рехъди хквезвай кас са аламатдинди тир. ЭрчIи гъиликай ракъиниз далда кьуна, ам таниш тушир касдиз тамашна.

-Валлагь, залумдин хва, халис аждагьан хьтинди я.

-Вуч эйбежер кас я ам?! -гьарай хъувуна рушарикай сада.

Икьван чIавалди и патара такур кас дишегьлийриз мукьва жедалди, Уьден винелди, рекьиз мукьвал хквез алахъна. Акурла кичIе жедай касдал алай парталарни кваз аламатдинбур тир. Адан кьилел яргъи тилерин, вичелайни ранг фейи шиш бапIах, ракъини кана яру хьанвай яргъи сун чухва, кIвачерални кукIвар хьайи кемерар алай. Гьяркьуь къуьнера цIару гьебеярни хьайила, зурба жендек авай кас, яргъалай тамашайдаз, кIвачер квай векьин кIунтI хьиз аквазвай. Еке, яру чин алай ам гагь дишегьлийриз, гагь Уьзденан патаз килигиз, са квехъ ятIани къекъвезвай хьтинди тир. Ам акур Уьзденан рикIел къемеда гафар-чIалар атана:

Я хванаха, рекьевайди!

ЦIару гьебе къуьневайди!

Гьебедавай мурсар аку,

Вичив гвай кьван фурсар аку!

Кьилел алай бапIах аку,

Вичив гвай кьван дамах аку!

Къемедаллай сахнах аку,

ЧIуру мегъуьн чIуьл хьтинди!!

Хванаха, сифте нубатда вичиз тамашзавай рушариз вил яна, гьич ьзден авай патазни тамаш тавуна, вичин рехъ давамриз алахънавай. Уьздена лагьай гафар-чIаларикай, са бязибурун ванер япарихъ галукьна бейкеф хьанватIани, халис семе хьиз кис хьанвай. Салам-затIни тагана хъфиз акурди, Уьздена адан гуьгъуьниз мад са шумуд бейт рекье хутуна:

На чIурайди вуч адеб я?

Къуза патан куьл хьтинди!

Салам тагун вуч себеб я?

Хендедадин гъуьл хьтинди!

Дишегьлийрин къаншардиз агакьай хванахадиз, са себебни авачиз ихьтин риперал хьиз кIенкIвер алай гафар лугьуникди регъуь хьана. На лугьуда, дишегьлийрин гуьрчегвилерни акур кесибдин рикIелай экв-дуьньяни кваз фенвай. Вил дишегьлийриз ягъиз хъфизвай хванахадин япар, Уьзденан гафарин есирда гьатнавай. ЧIалар лагьайдалай гуьгъуьниз кьванни, багъишламиш ая лагьана, салам тагана хъфиз гьерекатзавай касдиз Уьздена мадни хъел гъана:

МичIи тамун сев яни вун?

Дагъдин сару дев яни вун?

Агъу алай бев яни вун?

Лепе алай гьуьл хьтинди!!!

И гафар сиве амаз, цIайлапанди ягъай хъархъун тар хьтиз, хванахва рекьин юкьвалайтIуз, чин пад кIаникди аваз ярхар хьана. Къуьне къулайсуз галтад жезвай гьебедин хел, мурсарни чкIана, кьилелай хтана хьиз, вилик гадар хьана. Тентес алукьай касдин яргъи нерай чиле акьурла, кьве хиляйни иви къвез башламишна. Вичи авур зарафатар кьилиз хьайи хванаха акур Уьздена ам са патахъай язухни атана. Мукьув фена, рекьин къерехдай чухвай векьеривди, иви къвезвай нер михьун патал вугай, Уьздена лагьана:

-Хванаха! Аквар гьаларай вун шургуьз хьтинди я. Ярагърин дишегьлияр акурла, ви вилер алахьна. Ваз чил-цав, рехъни ахкун хъувунач. Ша, за ваз куьмек кьванни гун. Багъишламиш ая. Зи гафарикай хъел къвемир. За абур ваз, чунни саймиш тавуна физвай кимяй лагьайбур тир.- ИкI лагьана, Уьздена адаз ярх хьайи чкадилай метIерал кьванни акъвазиз куьмек гана.

-Я гада! Фад! Адан кьилел кьванни алукI! Адан кьил вуч я? Ам гачалди я жал?

-Квез ам гачал хьана вуч я, гачал тахьана?-Хъел атана Уьзденаз.-Квез чIар фейи кьил акурди тушни?! Куьнни са такур затI акурбур хьиз ава!

-Ваъ, я Аллагь рази хьайиди! Гьа вув!!! Ам вуч я? Адан кьил кIев кьванни ая!

Уьздена хванахадин кьил, чилел аватна, рукварай хьанвай бапIахдал кIевна. Са гуж-баладалди кIвачел ахкьалдарай хванаха, чкIай мурсарни гьебеда хутуна, сиве мез аватIани чир тавуна, Къансавар галай патахъ рекье гьат хъувуна. Уьзденаз ам пара кьадар язух атанвайтIани, дишегьлияр патал са гъвечIи тамаша ва тух жедалди ийидай хъуьруьнар хьанай.

Гьа икI, гьар юкъуз тахьайтIани, гьафтеда са вакъиа жез, са квелди ятIани рикIел аламукьдай кар дуьшуьш тахьана амукь тийиз, Уьздена данарбанвилин эхиримжи йисни акьалтIарна. Данайрив фидай цIийи касни жагъана, жемятар Уьзденакай ва Узден жемятрикай рази яз амукьна.мун итим

Рушарин шиндакьар

Аллагьди хуьй фигъилрикай рушарин!
(Мисал.)

Данарбанвилин везифайрикай азад хьайи Уьзденаз вичин винелай залан пар алатайди хьиз хьана. Пуд йисан къене, я дана-затI квахьна, я данадин кIвач кьеци авуна, я туш хьи, Уьзден вичин везифадив рикI гвачиз эгечIна лагьай ван адан япарихъ галукьначир. Аллагьдиз агъзур сеферда шукур хьурай, кьве падни рази яз, ислягьвилелди акъатайди. И йикъара адан япарихъ, СтIалдилай хтай къуншиди авур ихтилат галукьнавай. Жемятдикай сада хуьруьн кавхадиз, нехирбанди малар Кьулан паласадиз тухуз, кьве кIамун шакъада ацукьарзавайдакай, абур бегьемвилелди векь нез туна динжар тийиз хквезвайдакай хабар ганалда. Кавхади арза кьабулна. Нехирдин рекьел экъечIай инсанрин арада кавхани авай. Ада нехирбандиз, «Малар вучиз динжарзавач, угъраш!»-лагьана, са шумуд къамчи чIугуна, туьмбуьгь авуналда. Им лап бейабурчивал тир. Вичин везифадив рикI гвачиз эгечIай касдин дарман гьам тирди чизватIани, Уьзденаз кавхади нехирбан жемятдин вилик икI гатун кутуг тавур кар яз акуна. Мад вучда? Хьайи кар кьулухъди элкъуьриз жедач. Ада мад сеферда Аллагьдиз шукур хъувуна. Гила кьванни данайрив физвай кас, вичелай халкь рази жедайди хьун-Уьзденан мурад тир. А данайрик гила Уьзденан сад ваъ кьве дана квай.

КIвале амукьай юкъуз, ам гьи кIвалах авуртIа хъсан я жал лугьуз, гьаятда къекъвез башламишна. Дидеди адаз са гафни лугьузвачир. Уьзден авачирла хьиз, ада вичин кар вичи ийизвай. Яваш-яваш кIвалин кIвалахар ийиз, зулни акъатна. ХъуьтIуьн майишатарни авуна. Гатфари мад инсанрин рикIерик шадвилерин гьиссер кухтуна. Гатфар-уьмуьрдал цIийи кьилелай чан акьалт хъийизвай саягъда дегиш жезвай. И чIавуз инсанри, гьар са кIвалах, Аллагьдик умуд кутаз, рикIера еке къастар аваз башламишдай адет тир. Ихьтин гуьзел умудар, гьелбетда, Уьзденан рикIени авай.

Таму-тара цуьк ахъайиз башламишна. Ярагърин дере мадни гуьрчег ва успагьи аквазвай. ЦIийи дуьньядал акьалтзавай амай затIариз хьиз, тIебиатдин векьер-кьалариз гелкъуьн герек тир. Абур кьурай пешерикай, хайи хел-путуникай михьи авун патал, гьарма вичин векьиз, мулкуниз физвай. Куьмекар авайбур санал кIватI хьана михьивилер ийизвай, мулкар пара авайбуру мел авуна. Уьзден хьтинбур тек яз фена чпин кIвалахар ийизвай.

Чуьлда, багъда, векьер язавай кьалара, чпин мезреяр михьзавайбурукай, сесер авайбуру шад манийрални илигдай:

Сейрдиз атай тек сунаяр,

Арада сердер авани?

Ви чандани залай, чан яр,

Артухан дердер авани?

Виридахъ галаз Уьзденни вичин векьин чкада авай. Фадлай иесидин гъил такунвай векьин са кьадар чкаяр, кул-кусри кьунвай. Абур гьар йисуз Уьздена михьи ийизвайтIани, садра-кьведра атIуналди терг жезвачир. Дувулрилай мад цIийи хилер къарагъ хъийизвай. Нетижада, и кьалай жезвай векьерин кьадарни йис-йисандавай тIимил жезвай. Пакамалай акъваз тавуна авур кIвалах Уьзденаз залан акъваздай. РикIиз таъсир ийидай рушарин манийри адав кIвалахин четинвиликай фикирни ийиз тазвачир. Ара физ ам хъсан сес авай ва метлеблу бейтер лугьудайла, кIвалахни акъвазарна, манийрихъ яб акализ секин жедай.

На манияр лугьуналди,

Руш, вун ярдиз кIан жедани?

Йикъа садра акуналди,

Тух тежедай чан жедани?

Югъ нисини хьунивди, инлай-анлай манийрин сесер артух жезвай. Гьар са манидиз къаншар мани лагьай рушариз муькуьбуру цIийибуралди жаваб вахкузвай.

На а гафар низ ийизва?

Агъадалди чилиз килиг!

За дамахар чиз ийида,

Вун жув физвай гъуьлуьз килиг!

Рагъдандихъ элкъвейла, маниярни акьалтIна, манийрихъ галаз кIвалахарни. Рушарин кIеретIар хуьруьз хъфиз башламишна. Уьзденабурун векьин патарив гвай мулкара эркекрикай Уьзденалай гъейри тек са кьуьзуь Мегьамед буба тир. Ам, вичин векьин чкада марф-затI къвайитIа, са далда хьурай лагьана гъвечIи кумадал алахънавай. КIвалах куьтягьай Уьзден кIусни къалабулух квачиз, аста камралди рехъ кьуна, кIвализ хъфизвай. Винелди хъифей рушарин са кIеретI, адаз чими хьана кун ядай лапагар хьиз, гуьнедин юкьвал акъвазнавай акуна. Мукьув агакьайла, абуруз са артухан фикир тагана, ам вичин рехъ давамриз алахъна. Рушарикай Пержен лугьудай сада Уьзден суал гана акъвазарна:

-Я Уьзден! Вун акьван тади кваз гьиниз хъфизва? На чи патахъ са вил кьванни янач. Ихьтин саймиш тавун заз пара агъур хьана!

-Амайбуруз за лугьудач, амма ваз зун гьиниз хъфизватIа лап хъсан чизва, Пержен.

-Чахъ са вил кьванни ягъични?

-Дишегьлийриз чпиз килигна кIандатIа чидани? Зи вилер хъфизвай рекьел ала. Заз кIвале чаразуз ийидай карни авай. Зи килигун квез герек атанва?

-И кесиб фугъара бес инал туна хъфидани?

-Адахъ вуч хьанва?-жузуна ада сад лагьана акъваз хьана.

-Вакай са чара! КIвачик къван акатна, алукьнава. ТIар хьанвани, ханвачтIни чидач. Сивяй гаф акъуд тийиз ярх хьанва кесиб. Чаз вун килиг кьванни авунайтIа кIанзавай. Хтана инал агакьайла, дуьшуьш атана.

-Адаз завай вуч чара акваз жеда? Зун жерягь туш кьван!- Ам тIар хьанвайдаз мукьва хьана. Ярхар хьанвайда, язух къведайвал цIур ийизвай.

-Квез за вуч авуна кIанзаватIа лагь кван?!

-Хутах кьванни авуна кIандачни? Инал туна хъфин айиб тушни?-лагьана аскIан Селема. Ам Уьзденаз сивин пата хъвер аваз тамашна.

-Гьаяман, шайтIан рушар, квез ам за кIула кьуна хутахна кIанзавачтIа?-Ам са-са рушан чиниз дикъетдалди тамашна. Рушарин чинра зарафатрин лишанар кьванни аваз аквазвачир. Уьзден абуруз лап язух къведай саягъда тамашна:

-Бес вуч ийида? Куьмек гун айиб авай кIвалах туш кьван?

-А кIвалах залай алакьдач,-икI лагьана ам хъфиз гьазур хьана.

Пержен Уьзденан хура цаз хьиз акъвазна:

-Я чан стха! вун эркек я! Адаз вуч хьанватIа кьванни килигна ахлад!

-Зун дишегьлидин гьиниз килигна кIанзава квез?

-ТIар кIвачиз хьанвай хьтинди я кьван. Куьн садра килига кван!

-Дишегьлидин килигиз лайихлу чкаярни авайди я, лайихсуз чкаярни…

-За ваз вуч лугьун?-лагьана кисна акъвазнавай Пержена.-ЯцIу чкаяр я лугьузва.

-Икьванбур алаз завай адан яцIу чкайриз тамашиз алакьдач, шуькIуь чкаяр тиртIа килигни ийидай,-ам Перженаз тамашна, ахпа ада кьил галтадарна.- Ваъ, ваъ! Заз анриз тамашиз са кIус утанмиш я!

-АкI хьанач хьи!-Давам хъувуна ада,-чун алачирдай кьуна жуван кIвалах ая. Фена тамаш! Кесибдин язух я!

Чара атIай Уьзден, Перженан гьаясузвили мум хьиз муьтIуьгъарна. Ам ацукь хьанвай рушан патав фена. Булушкадин цен кьве тупIу кичIедаказ кьуна, са кIус винелди авуна кIвачиз тамашиз кIанзавай декьикьада рушай гьарай акъатна.

-Гьа вув!!! Гьаясуз кас аку! – Руш, чIар кьадайла, кIвачер ахъа хьайи бацIи хьиз цавуз акъатна. – Регъуь тахьана тамашни ийиз кIанзавай гьа!!! Ваз зи кIвачин яцIу чкадиз тамашиз кIанзавайни Уьзденбег? Ингье ваз аквадайди!-ИкI лагьана, кIвачел акьатнавай руша адаз, вил тупIувди акъажна, бизитI авуна.-Ам кIвачел къарайна.

Рушарик виридак шадвилин хъуьруьнин сел акатна. Уьзденаз вич ламралай аватай кьван рехъуь хьана, адан пелез къайи гьекьер акъатна. ИкI ам садрани ягъалмиш хьайиди тушир. Ам хияллу хьана. Икьван гагьди ада вич дуьз къайдада тухузвай. Амма са бязи рушариз, Уьзденакай ягьанатар авунивди, чпин гаф винел акьалдариз кIан хьана. Ваъ лагьана Уьздена вичин рикI са тIимил кьван хьайитIани, эркекдаз ухшар саягъда са кIус векъи авун чарасуз тирди кьатIана.

Рушар, кьиркьирдал ацалтна, кам кекяйни вилик, абурун гуьгъуьна аваз вич-вичикай кумукьай Уьзден, яваш камаралди кIвализ хъфена. И кардикай эсер хьайи Уьзден дишегьли лугьудай менсебдихъ галаз жезвай алакъайра мукъаятвал хуьз алахънай.

Перис диде

Салам алейк, Пенкер хала,
Чаз чи ярдин кIвалер къала!

(Мани).


Пакадин юкъуз векьин чкада ийидай са тIимил кIвалахар амаз, Уьзден мад вичин мулкуниз фенвай. Абур ада са куьруь вахтунда авуна акьалтIарна. Йикъакай пара вахт амаз кIвализ хквезвай адаз, гуьнедин кIане, вичелайни зурба кулерин шеле кIулал аламаз, ял ягъун патал ацукьнавай Перис диде акуна. Кьуьзуь кьиляй тежедай крарин гуьгъуьна авай ихьтин дишегьлияр акурла, Уьзденаз хъелни атана, са кIус язухни. Эсер хьун патал, агакьзамазди салам гана, ам Перис дидедихъ чIаларалди рахана:

Салам алейк, Перис диде,

Ви юлдашар садни амач.

Гадарна вун гуьнед кIане,

Рахуникай дадни амач.

Хура авай гуьл яни вун?

Къацу чIуран къев хьтинди!

Таравай билбил яни вун,

ЦIийи сусан кьев хьтинди?

Вун са кьуьзуь керекул я,

Кьуьд акъатун тевекул я.

Гуьнедавай къвед яни вун?

Кьулан вацIун гъед яни вун?

-Вув!!! Я чан хва Уьзден! Вуна инал закай тавурди хьанач!

-Эсер кьванни жез хьанайтIа, заз къайгъу авачир! Къе и рекье, ихьтин залан шеле гваз ви яшарихъ кутугнавай крар яни им, я Перис диде?!

-Магьледаллай папар, рушар физ акурла, атун хьана, ахмакьда хьиз авур и кIвалахдал зунни шад туш, Уьзден. Галайбур жегьилар яз, за рахкурна. Абубрухъ галаз завай камуна-кам аваз хъфиз тежедай чIал чир хьайила, зун чан балаяр, са кIус ял яна хкведа лагьана. Гила зун и чкадал, шеле хкажиз тахьана, зур сят я аламаз.

-Гила за ваз вуч ийин, Перис диде?

-Са затIни, хва! Жувни ахлад. За абур кьве патал пайна, кура-кура хкида.

-Ам зи намусди кьабулдай кIвалах туш. Вун инал туна хъфейла, заз дидеди вуч лугьуда? Шеледин еперикай жуван гъилер хкуда кван!

Шеле кIулалай алатай Перис диде, чилиз са мет яна, кIвачел къарагъна. Адаз вич цIийи дуьньядал акьалт хъувурди хьиз хьана. Уьздена шеле кьиллихди акъвазарна, вичив гвай кьуькуьнин тум юкьваз асухна, шеле са гужалди вичин къуьнелди хкажна. Къулайсуз тиртIани, ада шеле, пара кьадар рекьиз-Перис дидедин варцел кьван хкана. Уьзденан инсанвал акуна ва инал авур хатурдин шадвилин кьадар авачир Перис диде, хийирдин дуьаяр ийиз эгечIна:

-Чан хва,-гъил хурудал эцигна ва вилер цавал туькIуьрна,-заз авур и инсанвиляй са хъсан свас кьисмет хьурай ваз! Я Аллагь! Вуна кьабул ая зи дуьа. Эй хъсан ксар купIунал алай вахт! Зун цаварик хукIуна, бала! Ви чан сагърай!

-Я Перис диде! АкI хьанач хьи мад! За умуднай гила вуна заз и хъсанвиляй, вечрен ругур са вад кака гуда вуна, я туш хьи, са кварцелай алатай таза дуьдгъвер гуда. На башламишна дуьаяр ийиз. Дуьайралди руфун тух тежедайди ваз хъсан чизва. Им вуч къайда я?- ИкI лагьана ам хъуьрена.

-Я чан дидедин! Гьа затIарни гуз алакьда залай. Буюр, кIвализ хъша! Шихнесирни хкведа. Куьн рикIиз вуч кIандатIа, дидеди гьам ийида! Зун а вуна лугьудай мутIлакь къарийрикай туш! Захъ мергьеметлу рикIни ава, туп хьиз ацIай кIвални. Хъша!!! Дидедиз куьн хьтин жегьилар акьван кIанда хьи!

-Пара сагърай Перис диде! За авурбур зарафатар я. Валай Аллагь рази хьурай!

-Аллагь валайни рази хьурай, дидедин. Хъсан сусан патахъай ийизвай дуьа ам галукьдай дуьа хьурай. Сусан сандухдай недай няметрихъ гьихьтин ширин дад жедатIа чидани ваз? Свас акьуллу, куьн сад-садал рази хьун - им ек тир бахт я. Ахьтин сусар жагъайбурни - Аллагьди гайи ксар я!

-Свас гъайила за вун, Перис диде, чамран сандухдин кьилихъ ацукьарда!

-РикIе авай хъсан мурадрихъ агакьаррай куьн, Уьзден, зи Шихнесирни галаз!

-Геже хийирар.-Уьзден са хейлин рекьиз хъфидалди Перис дидедин дуьаяр яваш хьанвачир.

Шагьнабат

Вун Шагь-Дагъдин гуьзел гуьрчег
са вацI ятIа, зи Шагьнабат?
(Мани.)

Вири акъвазайтIани вахт акъваззавачир. Яшарини чпин кIвалах ийизвай. Таяр-туьшерин арада хкатна чир жезвай жегьилрал ашукь рушарни авачиз тушир. Лацу чинал циф хьиз акьалтзавай чуру-спелди, рушарин къаш-къаматди Уьзденав кIанивилин гьиссерикай хиялар ийиз тазвай. Ара-бир дидеди мехъеррикай, сусарикай суьгьбетар ийиз, арадал затI татуни, адан рикIиз етимвилин хажалат гузвай.

Мехъерар-мехъерар я. Амма муьгьуьббат ам маса затI я. Вири рушарин арадай вич экуь гъед хьиз къалурзавай Шагьнабат рикIел акьалтай Уьздена, адан буй-бухах, ширин мез, муьгьуьббатдив ацIанвай чIулав вилер, эркекриз бегенмиш жедай маса лишанарни квайди хиялдиз гъизвай. И хиялар, абур гьелелиг чпин кIвачерик кIеви чил квачир, гадавилин макьамар язни гьисабайтIани жезвай. Вучиз лагьайтIа, рушар пара авай. Уьздена вичин рикIин эхиримжи гаф лагьанвачир. Адаз рушарикай гьим акуртIани гуьрчегди яз аквазвай. Гьа са вахтунда, Шагьнабатан кIанивал рикIел хтайвалди, Уьзденаз акур гуьрчег рушарин шикилар, гьуьмедик акатай цуькверин тарар хьиз, хуш акьалтна, са уьтера кьатIиз жедайвал аквазвай.

Кьуьдни мукьвал жезвай. Кудай кIарасрин къайгъуйрикай хцинни дидедин ихтилатарни хьанвай. Саласа йикъан пакамаз, гьавадик къайивал кумаз, фу-затI ва хци нажахни къачуна, Уьзден тамуз физ рекьин хьана. Хуьруьвай къакъатайла, кIула ацIурнавай кварни гваз, гуьнедин шуькIуь рекьяй къвез, Уьзденал, Аллагьдивай вичи тIалабай мурад хьиз, Шагьнабат дуьшуьш хьана. Кьве касдинни шадвилерин а кьил авачир. Гьар сада вичихъ хьайи шадвал чуьнуьхиз алахънавайтIани, ара физ вилерин кIанерикай ийизвай тамашунри абур ашкара ийизвай. Бейхабар дуьшуьшди кьве жегьилдин рикIерикни шадвилин теспачавал кутуна. Абур сад-садаз мукьва хьана:

-АцIай кварни гваз акъатна зун ви вилик!-лагьана Шагьнабата,-къе ви кIвалахар ваз кIандайвал туькIуьда, Уьзден!

-Им гьи вахт я вун булахдин рекье авайди?! ЦIай кьуна кузвай затI авайни, Шагьнабат?- Ам кIанидаз кIвачерилай кьилелди шикилчи хьиз тамашна.

-ЦIай кьуна кузвай затI-ам зи хура ава!–Хъуьрена хьиз давамарна руша,-Билбилахуьрел фидай са чарасуз дерди авай. Чуьхуьнар авуна, кIвале ядни амачир.

-Им, вуч ятIани, Перис дидеди авур агь я захъ галукьайди.-Лагьана Уьздена.

-Кьуьзуь къарийрин агьаррикай Аллагьди Вичи хуьрай! Вуна адаз агь ийидай кьван вуч пис кIвалах авуна, чан Уьзден?-сефил хьана Шагьнабатан чин.

-Перис дидеди, Шагьнабат, авурди пис агь туш, ам хийирдин дуьа тир. Вичиз за авур хъсанвиляй, ада заз са хъсан свас хьурай лагьана Аллагьдивай тIалабнай. Ингье! Вун зи вилик акъатна! Валай гуьрчег свас эквер гваз юкъуз къекъвейтIани жагъидани заз?- Уьзден вичин сивяй хатадай акъатай свас лугьудай гафунал муьгьтелни хьана.

Са хейлин гагьди абур сиви са куьтIни тийиз, сада-садан чинай шикил акъудзавайбур хьиз, тамашиз акъвазна. Ярни лаз акахьнавай адан элкъвейвал алай чини, теспачавал кваз кIвалахзавай рикI авай патан хурун булушкадин читдин парчадин зурзуни, Уьзден суьгьуьрда тунвай. Къелем хьиз хкаж хьанвай таза жендек авай гуьрчег рушак, эркекдиз кIан тежедай са чкани квачир. Шагьнабат эвленмишунин чагъинда авай, дигмиш руш тир. Уьзденакай рахамир. Адан успагьивал, къаш-къамат акур хейлин рушар, кIанивилин азарда гьатнавай. Тавазивилелди вилер вилера туна тамашуни жегьилрик сабурсузвал кутуна. Уьзденан рикIе муьгьуьббатдин цуьквери цIирер ийиз башламишна. Секинвилин атIа кьил бушди хьана, чпивай чеб кьаз тахьай жегьилар, гарданра гьатна, къужахламиш хьуникайни къурхулувал авай. И арада Уьзденан мецел пара хуш къведай келимаяр атана:

Кьулан вацIун селлералди,

Дуьзен чуьллер дигизвалда.

Шагьнабат на, кифералди,

Булахдин рехъ жигизвалда.

Шагьнабатаз Уьзденан гафар гьикьван хуш аквазвайтIани, ада вичихъ ягь, намус авайди чирун патал минетиз башламишна:

-Уьзден! Ваз минет хьурай, ша, вуна зун кумир! Акур-хьайида чаз айибарда. Чи кьведан тIварар гьакIани пехилбурун сивера ава. Дад я, зун хъфин!-Къене ацIай квар авай Шагьнабатан вилик акъвазнавай Уьзденан рикIел вичин чIаларилай гъейри са затIни аламачир. Адан вилерай Шагьнабат цIийиз акьалтнавай некьидин кIал хьиз аквазвай. Ам хъуьрез-хъуьрез адан хуруз фена. Руша кьулухъди кам къачуна.

Сегьер-сегьер рикIяй фидай,

Хиялриз ухшар ава вун.

Шалбуз-Дагъдин рагал алай,

Маралдиз ухшар ава вун!

-Уьзден. И крарал эхир эцигна кIанда. Лугьудай гафар-чIалар захъни пара ава. Абур лугьуналди я ви рикIиз, я зи кайи рикIиз жезвай са регьятвал авач:

Къуьнел алай хци дергес,

Ваз векь авай дере кIандай.

Чухва алай гада чергес,

Чун кьвед катдай бере кIандай!

-Я Шагьнабат, вунни ашукь я хьи!?- Тажуб хьана амукьна Уьзден.

-Вахъ галаз вердиш хьана, Уьзден. Абур рикI кайила акъатзавай ялавар я. Зун цIал алай цIукI хьиз кузвайдакай ваз хабар кьванни аватIа? Эй бахтавар!

Шагьнабатаз винидихъай инсанринванер-сесер къвезвайиди хьиз хьана. Ам кварни гваз хуьруьхъди хъфена, амма хъуьчIуьк нажахни кваз акъвазнавай Уьзден хияллу хьана, вич вучиз инал акъвазнавайди тиртIа, кьил акъат тийиз амукьна. Нажахда вил акьурла, адак хъуьруьнни акатна. Вич кIарасар гьазуриз тамуз физвайди аннамишай ам, куьлуь-куьлуь камаралди, там галай патахъди фена.

И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз са кьадар вахтар алатна. Уьздена кимерал физ-хтайла, вичин кар-кеспи авуна, ял ягъиз ацукьайла, Шагьнабат рикIел хквез, кисна веривердер ийиз жедай. Муьгьуьббатдин ялаври цIийи бейтер, цIийи манийрин авазар арадал гъизвай.

Шагьнабат

Вун Шагь-Дагъдин гуьзел гуьрчег
са вацI ятIа, зи Шагьнабат?
(Мани.)

Вири акъвазайтIани вахт акъваззавачир. Яшарини чпин кIвалах ийизвай. Таяр-туьшерин арада хкатна чир жезвай жегьилрал ашукь рушарни авачиз тушир. Лацу чинал циф хьиз акьалтзавай чуру-спелди, рушарин къаш-къаматди Уьзденав кIанивилин гьиссерикай хиялар ийиз тазвай. Ара-бир дидеди мехъеррикай, сусарикай суьгьбетар ийиз, арадал затI татуни, адан рикIиз етимвилин хажалат гузвай.

Мехъерар-мехъерар я. Амма муьгьуьббат ам маса затI я. Вири рушарин арадай вич экуь гъед хьиз къалурзавай Шагьнабат рикIел акьалтай Уьздена, адан буй-бухах, ширин мез, муьгьуьббатдив ацIанвай чIулав вилер, эркекриз бегенмиш жедай маса лишанарни квайди хиялдиз гъизвай. И хиялар, абур гьелелиг чпин кIвачерик кIеви чил квачир, гадавилин макьамар язни гьисабайтIани жезвай. Вучиз лагьайтIа, рушар пара авай. Уьздена вичин рикIин эхиримжи гаф лагьанвачир. Адаз рушарикай гьим акуртIани гуьрчегди яз аквазвай. Гьа са вахтунда, Шагьнабатан кIанивал рикIел хтайвалди, Уьзденаз акур гуьрчег рушарин шикилар, гьуьмедик акатай цуькверин тарар хьиз, хуш акьалтна, са уьтера кьатIиз жедайвал аквазвай.

Кьуьдни мукьвал жезвай. Кудай кIарасрин къайгъуйрикай хцинни дидедин ихтилатарни хьанвай. Саласа йикъан пакамаз, гьавадик къайивал кумаз, фу-затI ва хци нажахни къачуна, Уьзден тамуз физ рекьин хьана. Хуьруьвай къакъатайла, кIула ацIурнавай кварни гваз, гуьнедин шуькIуь рекьяй къвез, Уьзденал, Аллагьдивай вичи тIалабай мурад хьиз, Шагьнабат дуьшуьш хьана. Кьве касдинни шадвилерин а кьил авачир. Гьар сада вичихъ хьайи шадвал чуьнуьхиз алахънавайтIани, ара физ вилерин кIанерикай ийизвай тамашунри абур ашкара ийизвай. Бейхабар дуьшуьшди кьве жегьилдин рикIерикни шадвилин теспачавал кутуна. Абур сад-садаз мукьва хьана:

-АцIай кварни гваз акъатна зун ви вилик!-лагьана Шагьнабата,-къе ви кIвалахар ваз кIандайвал туькIуьда, Уьзден!

-Им гьи вахт я вун булахдин рекье авайди?! ЦIай кьуна кузвай затI авайни, Шагьнабат?- Ам кIанидаз кIвачерилай кьилелди шикилчи хьиз тамашна.

-ЦIай кьуна кузвай затI-ам зи хура ава!–Хъуьрена хьиз давамарна руша,-Билбилахуьрел фидай са чарасуз дерди авай. Чуьхуьнар авуна, кIвале ядни амачир.

-Им, вуч ятIани, Перис дидеди авур агь я захъ галукьайди.-Лагьана Уьздена.

-Кьуьзуь къарийрин агьаррикай Аллагьди Вичи хуьрай! Вуна адаз агь ийидай кьван вуч пис кIвалах авуна, чан Уьзден?-сефил хьана Шагьнабатан чин.

-Перис дидеди, Шагьнабат, авурди пис агь туш, ам хийирдин дуьа тир. Вичиз за авур хъсанвиляй, ада заз са хъсан свас хьурай лагьана Аллагьдивай тIалабнай. Ингье! Вун зи вилик акъатна! Валай гуьрчег свас эквер гваз юкъуз къекъвейтIани жагъидани заз?- Уьзден вичин сивяй хатадай акъатай свас лугьудай гафунал муьгьтелни хьана.

Са хейлин гагьди абур сиви са куьтIни тийиз, сада-садан чинай шикил акъудзавайбур хьиз, тамашиз акъвазна. Ярни лаз акахьнавай адан элкъвейвал алай чини, теспачавал кваз кIвалахзавай рикI авай патан хурун булушкадин читдин парчадин зурзуни, Уьзден суьгьуьрда тунвай. Къелем хьиз хкаж хьанвай таза жендек авай гуьрчег рушак, эркекдиз кIан тежедай са чкани квачир. Шагьнабат эвленмишунин чагъинда авай, дигмиш руш тир. Уьзденакай рахамир. Адан успагьивал, къаш-къамат акур хейлин рушар, кIанивилин азарда гьатнавай. Тавазивилелди вилер вилера туна тамашуни жегьилрик сабурсузвал кутуна. Уьзденан рикIе муьгьуьббатдин цуьквери цIирер ийиз башламишна. Секинвилин атIа кьил бушди хьана, чпивай чеб кьаз тахьай жегьилар, гарданра гьатна, къужахламиш хьуникайни къурхулувал авай. И арада Уьзденан мецел пара хуш къведай келимаяр атана:

Кьулан вацIун селлералди,

Дуьзен чуьллер дигизвалда.

Шагьнабат на, кифералди,

Булахдин рехъ жигизвалда.

Шагьнабатаз Уьзденан гафар гьикьван хуш аквазвайтIани, ада вичихъ ягь, намус авайди чирун патал минетиз башламишна:

-Уьзден! Ваз минет хьурай, ша, вуна зун кумир! Акур-хьайида чаз айибарда. Чи кьведан тIварар гьакIани пехилбурун сивера ава. Дад я, зун хъфин!-Къене ацIай квар авай Шагьнабатан вилик акъвазнавай Уьзденан рикIел вичин чIаларилай гъейри са затIни аламачир. Адан вилерай Шагьнабат цIийиз акьалтнавай некьидин кIал хьиз аквазвай. Ам хъуьрез-хъуьрез адан хуруз фена. Руша кьулухъди кам къачуна.

Сегьер-сегьер рикIяй фидай,

Хиялриз ухшар ава вун.

Шалбуз-Дагъдин рагал алай,

Маралдиз ухшар ава вун!

-Уьзден. И крарал эхир эцигна кIанда. Лугьудай гафар-чIалар захъни пара ава. Абур лугьуналди я ви рикIиз, я зи кайи рикIиз жезвай са регьятвал авач:

Къуьнел алай хци дергес,

Ваз векь авай дере кIандай.

Чухва алай гада чергес,

Чун кьвед катдай бере кIандай!

-Я Шагьнабат, вунни ашукь я хьи!?- Тажуб хьана амукьна Уьзден.

-Вахъ галаз вердиш хьана, Уьзден. Абур рикI кайила акъатзавай ялавар я. Зун цIал алай цIукI хьиз кузвайдакай ваз хабар кьванни аватIа? Эй бахтавар!

Шагьнабатаз винидихъай инсанринванер-сесер къвезвайиди хьиз хьана. Ам кварни гваз хуьруьхъди хъфена, амма хъуьчIуьк нажахни кваз акъвазнавай Уьзден хияллу хьана, вич вучиз инал акъвазнавайди тиртIа, кьил акъат тийиз амукьна. Нажахда вил акьурла, адак хъуьруьнни акатна. Вич кIарасар гьазуриз тамуз физвайди аннамишай ам, куьлуь-куьлуь камаралди, там галай патахъди фена.

И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз са кьадар вахтар алатна. Уьздена кимерал физ-хтайла, вичин кар-кеспи авуна, ял ягъиз ацукьайла, Шагьнабат рикIел хквез, кисна веривердер ийиз жедай. Муьгьуьббатдин ялаври цIийи бейтер, цIийи манийрин авазар арадал гъизвай.

Хандин тапшуругъ

Цаварал-Аллагь, чилерал-хан я чIехиди!
(Мисал.)

Эхиримжи вахтара Вини Ярагърин хуьруьз патарилайни инсанар къвез-хъфизвайди акур Уьзден хияллу хьанвай. Вини Ярагъ-Куьре хан Юсуфбеган дарамат авай хуьр тир. Вин Ярагърин хуьруьн тIвар мад са касдалди силли хьанвай. Ина Малла Мегьаммед хьтин машгьур алим авай ва адан медресадин ад вири мусурман уьлквейриз райиж хьанвай. Алай чIаван медресани, вичи са чIавуз кIелайдав гекъигайла, вини дережайриз акъатнавайдакай, Уьзденаз гьеле хабар авачир. Айиб авач. Инсандин кьилел текъведай дуьшуьшар авайди туш. Буба рагьметдиз фена лагьана, аял кIелнихъай галудмир, Умуят вах, лагьай Мегьаммедан гафар Уьзденен дидедин япариз фенайтIани, вичивай гьахъ къачун тавуна, аялдиз тарсар гузвай муаллимрин зегьмет – вичин вилера акъвазда лугьуз, вичин авай са аял ада мад медресадиз рахкур хъувуначир. Адалай гуьгъуьниз, пуд йисан къене, Уьзденан сиве гьатай гафар «гуч!». «ма гужи.» хьана. Уьздена кIелдай чIавуз, адахъ галаз чирвилер къачурбурун жергейра са кьадар яшар хьанвайбурни авай. Уьзденан темягь мад медресадиз хъфин тир. Гьайиф хьи, медресада кIелай йисар ахварар хьиз хьайи гададин вилериз чирвилерин гуьгъуьна къекъведай я вахт, я бахт амукь хъувунач. Вичин майишатдал машгъул Уьзден, ара-бир кимерални вуч хабарар аватIа акваз экъечIдай.

Хандин векилар югъ атана хуьрера къекъвез жедай. Абуруз хабар авачиз, тамун и патай муькуь патаз гьатта ничхирривайни кваз лув гуз жезмачир. Эгер са тара муг авур пехъре, къведай йисуз вичин муг дегишарзаватIа, анихъ са гьихьтин ятIани себеб авайди ва я хандиз аксиз кIвалах ийизвайди хьиз жезвай абуруз. Гьар са дегишвиликай абуру гьасятда хандиз муштулухр гузвайди хьиз хабар агакьарзавай.

Хандин нуькверри, чпихъ хъсан ихтибар авурай лугьуз, гьар сада вичиз хьайи ван, акур кар, жизвидикайни куьллуь авуна, хандиз жасус гузвай. Ни гьинихъ кам вегьезва, вуж квел машгъул я, акьалтзавай жегьилар гьикьван ава, абур, гьар гьи жуьреда хьайитIани ханди вичин хийирдиз элкъуьрун патал вуч авун герек ятIа чирзавай? Вири и месэлаяр хандиз чир хьун лазим ва чарасуз тир. Куьредин чIехи сагьиб Аслан-хан ятIани, Юсуф бегди вични и гуьне патарин хандай кьуна, хуьрерин агъавал ийизвай.

Са юкъуз Умуятан япарихъ, Юсуф ханди Уьзденаз вичин патав атун патал буюр авунвайдакай ван галукьна. «Яраб, кIвал чIур хьайи кас, ваз гила завай Уьзденни къакъудиз кIанзава жал?»-лагьана ада вичин рикIяй суал авуна. Ийични? Лагьай кар рикIин хиялди хьиз тамамардайди я лугьуз, адан уьмуьрдин юлдаш Агьмедаз ял ядай мажал гайиди тушир. Агьмед сталжем хьана кьиникьин гунагьни Юсуф бегдин хиве авачирни? Гила адаз Уьзденавай вуч кIанзаватIа? Ам са геренда кисна, ахпа яваш-яваш камаралди кIвализ хъфена. Уьзден, акван хандив вуч хабар гватIа акваз фена. Уьзден акурвалди Юсуф бег варцяй шадвал кваз экъечIна.

-Тамаш садра! Зи дустуниз гьихьтин хва агакьнаватIа?! Рагьметлу Агьмед заз виридалай кIандай ряятрикай сад тир. Вун акурла зи рикIизни кваз чими хьана ман, чан хва Уьзден.- Хъуьрез-хъуьрез Юсуф бег адан къаншардиз фена.

-Эвернавалдай заз! Салам алейкум, хан!

-Ва алейна, алейкума салам! Эхь! Эвернавай. Вун зи дуст Агьмедан хва Уьзден тушни?

-Белли, хан! Гьа ваз хъсан чидай Агьмедан хва я.-ИкI лагьана, Уьзден акъвазна.

-Пара акьуллу, лагьай гьи тапшуругъ хьайитIани, рикIин хиялди хьиз тамамардай кас тир, ви рагьметлу буба. Ам амачтIа, вун сагъ хьурай. Ваз ихьтин са тапшуругъ гузва за. Пакамаз фад къарагъна, Къуйсундал, Гилидал, Крказ ва Муьгъвергандал фена, а хуьрерин кавхайриз лагь, базардин юкъуз Юсуф-хандин векьер ядай мел ава. Чпин хуьрерай, чебни гъилера звер авай хьтин, жегьилар дергесарни гваз, чи патай жасус къведалди вил акъвазрай. Чпин патарив, ни гьина ва гьикьван векьер ягъун лазим ятIа тапшуругъар гваз зи векилар къведа. Гъавурда акьунани, хва?!

-Белли, хан! Зун пакамаз фад рекье гьатда.-Уьзден кIвалихъ элкъвена.

-Маншаллагь! Маншаллагь! Вири вун хьтинбур хьанайтIа, за Аслан-хан пепейрайни кьадачир хьи!-Ам вилерин кIаникай Уьзденан къаматдиз пехилвилелди тамашиз акъвазна. «Хъсан гада тир, эгер завай алдатмишна, Агьмед хьиз имни къармахра кьаз хьанайтIа. Чидач ман, иблис Умуята, вичин шараг зи пацук кутаз тадатIа. Адан Агьмед хандиз вафалу кас тир. Фад рагьметдиз фена ам. Тар атIай чкадилай къелем экъечI хъувунва. Яваш-яваш гъиликди авуна кIанда ам. Хам тай вердишардай къайдада, за адакай юргъа ийида. Садлагьана пар ягъайтIа, адак кIурар хкадардай хесет акатунни мумкин я». Ихьтин хиялрик кваз ханди Уьзден ахъайна. Ам вичин тавханайриз, рикIик са жизви кьван шадвал кваз хъфена. Адан гуьгъуьналлаз, рагъдандин купIуниз эвер гузвай сесер акъатна. Куьлуь аялар квачиз, вири жемят, чпел алай Аллагьдиз ибадат авунин ферз кьилиз акъудиз, капI ийиз эгечIна.

Муьгьуьббатдин жигъирар

Муьгьуьббатдиз муьтIуьгъ тушир затI авач.
(Мисал)

Пакамаз, хандин тапшуругъ кьилиз акъудиз фад къарагъай Уьзден, Вини–КIамун булахдиз мукьва жезвай. Йифен къайивили чIагурнавай цав келегъа хьиз кьелечI аквазвай. Са кьадар яргъа авай кьакьан дагълар, адаз лап мукьув гвайбур хьиз акурла, гьар са раг, гьар са дагьар хъсандиз кьатIиз жезвай. Им гьавадин михьивиливай тир. И чIавуз сесни яргъаз акъатда. Са чIавузни цIаран тийидай Шагь-Дагъдин муркIадин бапIах, гьелелиг гьуьлуьн саядикай хкечIиз тахьанвай ракъинин зайиф нурари бухари бармакдиз тешпигь ийизвай.

Булахдиз мукьва хьайила, Уьзденаз анал са ни ятIани чуьхуьнар ийизвайди акуна. Цикай багьна кьуна, вуж ятIа чирун патал булахдив агатай Уьзденаз акур кас мад гьа Шагьнабат хьана. Эхиримжи вахтара адал Шагьнабат мукьвал-мукьвал дуьшуьш хьунихъ аламатдин сир авай. И кардай Уьзденан кьилни акъатзавачир. Им абурун я хийирдиз тир, я туш хьи-зияндиз.

-Гьа..вув..! Яда! Ам вун яни?! Мад!?- Шагьнабат къудгъун хьана.

-КичIе жемир, Шагьнабат. Масад хьунни мумкин тир, амма зун я, зун! Масадакай эхь, амма закай кичIе туш ман ваз? Вучиз?-Ам милиз хъуьрена.

-Вакайни кичIе я, амма масадакай кьван ваъ. Вун, гьикьван лагьайтIани жуван таниш ва рикIиз хуш кас я. Валлагь генди,-хиве кьуна Шагьнабата, рикIел гъил эцигна,-ваз зи рикI акуртIа, кичI акатна ада гуп-гуп ийизма.

-Къалура кван! Зунни тамашин ада гьикI кIвалахзаватIа!-Ам рушаз мукьва хьана. Узденаз рушаз лап мукьва жез кIан хьана.

-Агь, регъуь тушир кас! КъалурайтIа кIанни ийизва гьа вичиз. Заз ви амалар кIусни хъсан аквазвач! Эхиримжи вахтара на заз сивел вуч атайтIани лугьузва. На лугьун зун ви лишанлу я! На чи арада авай сергьятар чIурзва, Уьзден! И крар ваз хийирдиз хьурай. ГьакIан гафаринни чIаларин иесияр жез кичIезва заз чун.

-Кьисметар гьахъ, амайбур таб я лугьуда бубайрин мисалда.

-Чи гуьруьшмишвилерикай инсанриз чилери хабар гузватIани чидач,-арза авуна Шагьнабата, -чун виридан сиви къачунва. Вун и арада гьиниз физвайди я?

-Юсуф-ханди векьерин мелез хабардайбурун тапшуругъ ганва заз. Зун винел хуьрериз, жувал авур ихтибар кьизиз акъудиз физва.

-Вичин ваякьанриз ийидай кIвалахар пара авалдайни? Абур Дестедин багъда, беглерихъ галаз ширин чаяр хъваз, туьфенграй лишанар ягъиз, вун абурун алад-хъша хьанвани? Им завай эх жедай кар туш! Умуят хала гьиниз килигзаватIа!?

-Хандин буйругъ инкар ийиз хьанач завай, Шагьнабат. Лагь заз. Вун заз мад мус ва гьина аквада? Заз, валлагь генди, вун такурла кьарайни къвезвач:

Са мекевай яд це вуна,

Чун квед ина низ аквада?

Булахдал тек алай суна,

Мегьни марал хьиз аквада.

-Зун себеб яз вакай шаир хьайиди чизвани ваз, Уьзден? Са бейт мад лагь!,-ада, чуьхуьнар ийидайла, къакъажнавай ценер, гьертиникай хкудиз башламишна. Уьзден вичин кьецIил кIвачериз тамашзавайди кьатIана. Ламу гъилералди чин михьна, къуьнерал аватнавай яргъи чIулав ва ламу кифер кьулухъди гадарна.

Булахдавай къайи цикай,

Зарлу зарзамат аквада.

Аман Аллагь, тахьуй уьтмиш,

ХупI гуьзел къамат аквада!

Кьадардилай артух вичин тарифар авурла, регъуь хьайи Шагьнабатани икI лагьана,Уьзденаз жаваб вахкана:

Севдуьгуьм яр, ви дердина,

Зи сефил рикI тIар хьана хьи.

На зи чанда туна дердер,

Ачух дуьнья дар хьана хьи!


Шагьнабатан, везиндалди лагьай манидин чIалари гьевеслу хъувур Уьзденан рикIелай вич физвай яргъа сеферни алатнавай. РикIяй физвай хиялриз майдан гузвай Уьзденан камалди адаз сабур гана. Шагьнабатан патай са манийвални авачир. Рушан, къелемди чIугур хьтин нер, чIарар кьве патахъ авуна, ахъа авунвай кьечIем, нур гузвай цIалцIам пел, анарар хьтин яру хъуькъверин кьилер, зарзазвай чене Уьзденан вилик квай. Абуруз тамашунивай мад ва мад кIан хъижезвай. И кар Шагьнабатани кьатIузвай. Уьзден са тIимил мукьва хъхьана. Рехъ-хвал я. Садаз такуртIа, садаз аквада. Бейабур жеда. Вахтунда инлай хъфин тавуртIа, ада чIугуна кьунвай рикI хъуьтуьлни хьун мумкин я. Ихьтин хиялар рикIе гьатай Шагьнабата, чуьхвенвай пек-партални кIватIна, багъламадик кутуна, тIвал яна. Уьзденан рикIе цIийи келимайри дигмиш хъижезвай.

-Физвай рехъ хъсанди хьурай! Зунни хъфин. Ихтилатарни хьана, лап за ваз ачухдаказ лугьун, тухни хьайила, артухни кваз!

-Чун мад мус ахквада, Шагьнабат?

-Дуьз лагьайтIа, вун такурла зазни кьарай къвезмач, Уьзден. Вун санихъ фидайла, зун гьаян жезвайди хьиз ви вилик акъатзава кьван. Мад хабар вучиз кьавзва? Низ чида? Аллагь,Аллагь. Белки са масанал чун мад дуьшуьш хъижен!

Шагьнабат, чуьхвей затIарни гваз хуьруьхъди рекье гьатна. Ам далдадик акатдалди гуьгъуьниз тамашай Уьзден, сифте яваш, ахпа ири камаривди хандин тапшуругъ кьилиз акъудиз рекье гьатна.

Хуьрерай хуьрериз физ, векьин мелекай хабар гана хквезвай Уьзденаз са кьадар маса хабарарни хьанвай. Вири хабаррилай, лап рикIел аламукьдайди анжах сад тир. Амни Гилидал хьайи кьиса хьана. ТамарайтIуз къекъвез-къекъвез, куьруь рекьерай хквезвай Уьзденак, Гилидал ван хьайи кьисади гагь хъуьруьн, гагьни сефилвилин шадвални кутазвай. Сефилвилин шадвал ада икI гьисс ийизвай. Алай девирдин гьукумдиз акси къарагъунихъ, вахтуналди регьятвилер жезвайтIани, са юкъуз са нин ятIани, я ам тахсиркардин ва я кIусни тахсир квачирбурун вилерай, ивини гъура хьана хуькведайди адаз хъсан чизвай.

Гилидал хьайи кьиса

Пара муьгьтел кьисаяр,
Ван къведачни япариз?

(Мани.)

Юсуф хандин тапшуругъ тамамарна кIвализ хтай Уьзденаз пис гишин хьанвай. Шумуд хуьруьн кавхадин кIвалин рак гатаз, ханди гайи тапшуругъдикай малуматар гуз къекъвенатIани, ам кьабулай ва адахъ яб акалай кавхайрикай гьич садан кьванни сивяй, вун яргъай атанвай кас я, ша, илиф, са кIус фу сивел эляй лагьана, буюр анихъ амукьрай. Кьушкьун теклифдин гафни ван хьанач. Эгер абурукай сад кьванни са кесиб тиртIа, вичиз авай тIимилдакай кьванни са кIус тагана, варцелай элкъуьрдачир. Яраб икI вучиз тиртIа? Эгер Уьзден гьакIан гада-гуьдуь тушиз, са гьихьтин ятIани къуллугъдин иеси тиртIа, я тахьайтIа,са бубат виле аквадай партал кьванни алай кас тиртIа, низ чидай шумуд кавхади ам хушуналди илифардайтIа? Уьзден дуьньяда аватIани течир са жегьил жаван тир. Ам илифарун низ герек къвезвай? И хиялрик кумаз, дидеди каш ганвай хцин вилик тади гьалда ширин чайни, дуьдгъвер авай къаб ва фу гъана. Фейи-хтай чкайрикай, фу тIуьрдалай гуьгьуьниз рахун меслят акур Уьздена вичин каш-мекь авуна.

-ТIуьнач хьи, хва. Вуч фад гилячIна вун?

-Элгьемдуллагь! Аллагь ризкьи гудайбурукай хьуй! Фу акурла тух хьана зун.

-Гьан, гила ахъая кван акур такур, ван хьайи-тахьай.

-Агь, чан диде!-ам са жизви хъуьрена.- Дидедин кьил хва хъуьруьнай акъатнач.-Ваз Гилидал вуч хьанатIа чидач! И мукьвара аниз Аслан-хандин дигьек кIватIзавай кьве нуьквер атаналда. Абурукай садан тIвар Кьади, муькуьдан тIварни-Алискер я лугьудай. Абурув, дигьек яз кIватIай гьакь эцигна хутахдай арабани гвалдай. Кьади лугьудай кас, гьахъ вахчудайла алцумдай зирбани гваз, и Гилидал тIвар-ван авай Абас-къули лугьудай са кас аваз, адан кIвализ фида кьван. Абас-къулидиз нуькверар акурла цIай атана. Халкь ажиз хьанвай абурукай. Авай никIяй хьайи ризкьи кIвализ хкана агакьдалди, хандин дигьекчияр варар гатаз, жинерар хьиз чилерикайни кваз хкатдай. Ада амалдив икI лагьана:

-Квев гвай зирба кьванни гьакьунинди ятIа килигин кван!-икI лагьана, ада зирба къачуна хьиз, тамаш-затIни тавуна, ам агъа пата авай кIамуз ахъайна. Ахпа ада Кьадидиз хъел кваз лагьана:

-Ахлад! Куь хандиз лагь! Гилидаллай Абас-къулиди вичиз гудай са дегьекни авач. Бесрай халкь алажай кьван!!! Ханарни беглер хуьдай кьван чи гьаятра авай кицIерни кваз гишила рекьизва лагь. Ван хьанани квез? Гьа за лагьайвал лагь!!

-Вув, я чан хва! Хандинкай кичIе кьванни тахьана, ада акьван кIвалах гьикI авуна?-Жузуна дидеди.

-КичIе тушир итимар гзаф ава!-лагьана Уьздена суьгьбет давамар хъувуна. – Абас-къулиди авур кар эхи ийиз тахьана, нуькверар сифте нубатда Юсуф-бегдин патав арзадиз хтана. Ада вичин вичин тIем Абас-къулидал алайди туш лагьайла, нуькверар Аслан-хандин патав рекье гьатна.

Им сифте сефер галукьзавай ван тир. Вуч лагьай гаф тир, гьар са ряятди, дуьнья халкь авурдалай гуьгъуьниз, вичин кьилел алай гьакимдиз гана кIанзавай гькь гудач лугьун? Хъел акатай Аслан-ханди, вичин са викIегь нуьквердив вугана, гиливидиз фарман рекье туна.

-Чан рухваяр!-лагьана Абас-къулиди фарман акурла вичин гадайриз,-Квез ханди заз вичин патав эверуни метлеб чир хьана кIанзаватIа- адан къаст зун хьтин вичиз муьтIуьгъ тушир терс кас ягъна кьиникь я. Къачу ружаяр! Къе зун, пака ада куьнни телеф ийида. Адан нуькверри зун ягъайтIа, куьне абурукай сад кьванни яна, зи къан вахчу! Залай алакьайтIа, за гьа хан вични яда.-И хиялар рикIе аваз, абур пудни Кьурагьиз атана. Аслан-ханди дараматрив агакьайла, варарал алай къаравулдиз, чеб атуникай хабар гуз туна. Абас-къули вичин фармандал атанвайдакай хабар хьайила, ханда къаравулдиз, Абас-къулидиз буюр авуна.

-Ханди, Абас-Къули ваз вичин патав кIвализ буюр ийизва!-Лагьана къаравулди.

-Чун кIвализ къвез вичин мехъерин мугьманар туш лагь куь хандиз. Чун вичи эвер гана атанвайбур я. Вичи лугьудай гаф аватIа-лугьурай, ийидай кар аватIа-авурай. Чун гьазур я лагь!

Ихьтин муьтIуьгъ тушир касдин гафарин ван япарихъ галукьай Аслан-хандин яшлу дидеди, хандивай яргъай атанвай са абдалдихъ галаз кьил кьун тавун тавакъу авуна:

-Чан хва Аслан, абур Гилидилай иниз хийирдиз атанвайбур туш. Я вавай жеда абуруз., я абурувай–ваз. И сеферда зи хатур аватIа, кягъмир абурук! Квахьна хъфирай. Ада зирба хана вун кесиб жедач. Ваз кьисмет ризкьи, Аллагьди ваз цавайни кваз вегьеда.

-Абас-къули хьтин маса ахмакьризни рехъ ахъа хьайитIа вучда, диде?

-Ахъа жедай кIвалах амач. Ам хьтинбурун рехъ урус пачагьдин къазахри чпив гвай яракьдалди кIевзава. Жуваз Аллагьди гайиди кисна неъ! Види вуч я? Марфадиз-кул, кулуниз далда ая лагьанвайди я лезги мисалда. Гафар абуруз кIандайвал ая, амма карар жуваз!

Аслан-хан кьве нуькверни галаз айвандал экъечIана:

-Вун тирни зи нуькверрив гвай зирба кIамуз ахъайна, кукIварай къучагъ?!

-Зун тир, хан! Мад атайтIа, мад хана рекье хутада абур! Чи кьамал шумуд хан жеда? Чал шумуда ханвал ийида? Са юкъуз Юсуф-хандин векилар, са маса юкъуз урус пачагьдин векилар, абурулай гуьгъуьниз, са гьафтени арадай тефена, ви векилар я лугьуз, уьлкведаллай кьван дудуркъуллияр къвезва.

-АкI ятIа атайвалди ахлад! За куьн тахсирдилай гъил къачузва. Куьн халис узденар тирди аквазва заз! Зи ханлухда вуж чIехиди ятIа, за чирда!-Ам нуькверар аламаз кIвализ хъфена.

-Пара кьадар сагърай, хан! Валай Аллагь рази хьурай!-лагьана, буба-вилик ва кьве хвани кьулухъ галаз рекье гьатна. Гьадалай кьулухъ са йис алатнватIани, Гилидал дегьек къачуз Аслан-хандин нуькверривай къвез жезвачалда.

-Ажеб кIвалах авунани кьегьал Абас-къулиди! Ханлариз, беглериз гьикьван лукIвал ийида халкьди?-лугьуз дидеди хцин рикIизни шад жедай гафар лагьана.

ЦIийи таниш

Са кIанда заз цIийи-цIийи танишар!
(Мисал.)

И йикъара сад-садан гуьгъуьналлаз жезвай гуьруьшмишвилери кьил элкъуьрнавай Уьзденаз вич гьинай фена, гьинай хтана чизмачир. Гъиле кьур гьар са кIвалах тамамвилелди ийиз вердиш, ада вичин кар-кеспини кьилиз акъудайла, масадбурузни куьмекар гузвай. Хура къени рикI авай, галатун тийижир Уьзденан тариф хуьре гьатнвай. Белки гьа кар себеб яз, ханди адаз мад сеферда вичин кIвализ буюрнаватIа?

Эверунин себеб тийижиз ам хандин кIвалер галай патахъ фена. Хандин кIвалер къелеяр хьиз эцигнавайбур тир. Абурун къавар СтIалдилайни кваз аквазва лугьудайбурни авай. Амма и кар тестикьанбур, гьакъикъи гьакI яни ва я тушни Уьзденавай лугьуз жедачир. Юсуф-хандин кIвалер лагьайтIа, кьве мертебадинбур ва ягъай къванерикай эцигнавайбур тир. КIвалер кьве юкIунин кьакьанвал авай парудин юкьва авай. Риваятрихъ яб акалайла, Вини Ярагърин тIебиатдин къулайвилел ашукь хьана, къадим Дербендай девлетлу Бакудиз ва анайни Индустандиз пек гъиз фидай рекьин хиве авай и хуьре Юсуф-хандин чIехи буба Шахимердена вичин тухумдиз бине кутунвай. Гележегда и хуьруькай Куьре ханлухдин меркезни жезва.

Гьаятдиз гьахьай Уьзденаз хандин кIвалел кIвалахзавай, мал-къарадихъ гелкъвезвай инсанар, лукIвар ва маса инсанар акуна. Вичиз бегенмиш гада акур Юсуф-хан айвандилай кIаник ивичIна. Ада Уьзден хушвилелди кьабулна:

-Атанвани дустунин хва? ГьикI я ви дуланажагъ?

-Чухсагъул, хан. Аллагьди гайи йикъал рази я.

-Чан хва,-лагьана къуьнел гъил эцигна. Адахъ гьар садахъ галаз рахаз чидай мез авай, -пака чахъди мугьманар илифдайвал я. Мумкин я межлис яргъалдини давам хьун. КIвалера авайбуруз дердияр пара ава. Са кьвед-пуд йикъан кудай кIарасар гьазурнайтIа кIанзавай заз.

-Башуьсте, хан!-И арада Уьзденан рикIел гиливидин кьиса хтана, хъверни акатна.- Жувалай алакьдай гьар са кар ийиз зун гьазур я.

-Вал тапшурмишай кIвалахдикай зун архаин я, хва. Чухсагъул, вуна векьерин меле лугьуз рекье тур карни афериндив кьилиз акъудуна. Са бязи жегьилар келледа гар авайбур жеда. Вун ахьтинбурун тай туш. Тамам гада я. За вакай жуван эрчIи гъил хьурда. Амма гаф зиди жеда, кар-види! Гьелелигда вун гьа зи рикIин хиял хьиз вилик физва. Аллагь ваз куьмек! Ахьтин кас за вакай хкудда хьи! Анжах вун викIегь хьухь!- Ам икI лагьана, кIвализ хъифена. Уьзден гьасятда вичин везифайрив эгечIна. Са кьве сятинилай адан патав вичин буйдин кьакьанвал авай кукIварай кIарасрин хара хьана. Са герен ял яда лагьана, ацукьай Уьзденаз, са ни ятIани хандин варар гатазвайди хабар хьана. Рак агалнавачир. Гьаятдиз гьахьай таниш тушир кас дуьз Уьзденан кьилив атана, салам гана:

-Юсуф-хан кIвале аватIа?

-Эхь! Эвериз тадани?

-Инжикили авун чарасуз туш. Зун фида адан патав.

Гьаятда авайбуруз, цIийиз атай-хъфейдаз фикир тагана, Уьздена вичин кIвалах бегьемарзавай. Хандин патав фена акьван вахт тахьай хванахва гьаятдиз ивичIна, мад Уьзденан патав хтана:

-И кIарасрин хара шумуд йикъан зегьмет я?

-Къе пакамалай икьван чIавалди. ГьикI хьана? Вун чи ханди хъсан кьабулай хьтинди туш хьи?! Себеб вуч ятIа?- Уьзден адаз хъвер кваз тамашна.

-Пис кьабулай чкани авач. Зун Бакудай махсус чар авай конверт вахкуз атайди тир. Вахъ галаз мукьувай таниш жез ивичIайди я. Вун вуч кас ятIа чириз кIанзавай. Вун вуж я? И КIвалел алай къаравуш яни, тахьайтIа, лукI?

-Зун, а вуна лугьузвайбурукай садни туш. Зун Юсуф-бегдин хуьруьнви я.

-Вуна инал чIугунвай зегьмет акурла, заз вун пара кьадар бегенмиш хьанва.ТIвар вуж ятIа багъишайтIа жедачни?

-Уьзден я зи тIвар.

-Хуьре на вуч кIвалахар ийизва?

-Хуьре захъ, на лугьудай хьтин, агалтна ийидай кIвалахар авач. Лежбер я зун. Жузун айиб мийир, ви нагъват заз маса хуьруьн жуьре хьиз аквазва. Куьн гьинай я?

-Зун Ахцегьай я.ТIварни зи Гьейбат я. Яшамиш Бакуда жезва. КIвалахни гьана са хузаиндин баругъда устIарвал ийизва. Анра и чIавуз пара чими жеда. Сад лагьайди вун, ахпа ви кIвалах пара бегенмиш хьана заз. Вун захъ галаз Бакудиз къведани?

-Дидедихъ галаз меслят авуна кIанда ман.

- Диде тек яни? Буба амачни квехъ?- Таниш тушир касдиз вири чириз кIанзавай.

-Ваъ! Ам кьена са шумуд йис жезва.

-Аллагьди рагьметар алаз хьурай вичел. Диде кьуьзуь яни?

-А кьадар кьуьзуьни туш, зун адахъ авай са хва я.

-Диде рази хьайитIа, ви патай, заз чиз, ваъ жедач!-Лагьана вич-вичихъ югъурда хьиз.-Амай меслятар чна кIвале ийида.

-Чидач ман, ам квевай меслятдал гъиз жедатIа?

-АкI ятIа, зун хандихъ галаз авай савда акьалтIарна, нянихъ куьн кIвал илифда.

-Ваз чи кIвалер гьинал алатIа чидани?

-Валай гъейри Уьзден лугьудай кас мад и хуьре авани? Заз чиз ваъ! Куьн за жагъурда. Амма чи ихтилатар чи арада амукьда.-ам хандин патав кIвализ хъфена.

Гьейбат няниз, вичи гьа вичи лагьайвал, Уьзденабуруз мугьман хьана. Салам-каламдилай гуьгъуьниз танишвилер башламиш хьана.

-Зун, квез чир хьайивал, Бакудин Гьебибайбатда баругърин устIар я. Дагъустандиз хуькведайла, чи хузаинди заз таъкимарна. «Куьн хуьрера, Гьейбат, зегьметдал рикI алай, хъсан жегьилар авайди я. Жез хьайитIа, са вад кас галаз хъша.». Ви хцин кIвалах, адан зегьметдал рикI алайвал акурла, заз ам жувахъ галаз Бакудиз тухвана, сад-кьве йисуз кIвалахиз таз меслят ава. Адалай кьулухъ вичиз кIандатIа, хуьруьз хкведа, тушиз хьайитIа, мехъерар авурдалай гуьгъуьниз, вичин юлдашни галаз гьана кIвалах ийиз акъвазда. Ам хьтинбур ана Бакуда пара кьадар ава. Писни яшамиш жезвач.

-Я Аллагь рази хьайи стха, мехъерар кьванни авунвайтIа, низ дерт авай ам Бакуда хьуникай? Зун тек къари я. КукупI-са хупI ийиз за мад шумуд йис текдиз акъуд хъийида? Мал-мулкни ава. Абуруз эркекдан гуьзчивал лазим я эхир.

-Я дадашан руш. Уьзденан таяр, алай вахтунда урус пачагьди, Польшадин сергьятра кьиле физвай женгериз тухузва. Ам анай я хуьквен, я хтайтIани са инвалиддин иеси жеда. И куьн хан аку! Заз адан амаларни хъсан аквзвач. Жегьил итим я Уьзден. Мегер адав гьахъ авачиз, кIарасар кукIвариз тадани? Хандинбур-ягьанатар я. Квез дуьньядикай хабар авачтIани чидач. Гила куьн патара авай ханларихъ са чIехивилерни амайди туш. Чи виридан чIехиди Урус пачагьлугъ я. Артух ханди вичин пацук кутадалди, адаз хабар авачиз, куьне ам захъ галаз хъфидайла, рекье тур. Пад-къерехни акур итим жеда адакай. Вичиз ва куьне гъизвай сусаз базарлухарни жеда, артухлама кепек-шигьини хкида. Рази яни?

-Вуна, Гьейбат стха, зун алакьарна. Пара гафар, амалар чидай кас я вун.

-Дуьнья акуна заз, дадашан руш. Амаларни чир хьана. Чахъ, валлагь, са хъсан хузаинни ава. Ам вичин фялейрин гьал-агьвалдикай хабар кьадай кас я. Маса буругъра къал-чуьруькар хьайитIани, чина кIвалах авурла-кIвалах я, ял ядайла-межлис! Къведай меслят аватIа, кIандай ксар кIамай кьван жагъида. Амма чи мешверайрикай гьич чина авай вил аку, гьадазни лугьудач. Са гьафтедилай зун инал гадаярни галаз хкведа! Меслят яни вун?!-Ам дикъетдивди Умуятан вилериз килигна. Разивилин ишара акур Гьейбатак шадвал акатна, чай-фуни дадмишна, Уьзденахъ галаз ксуз хъфена.

Пакад юкъуз фад хьиз Ахцегьиз рекье гьатай Гьейбат, вичин дердийра хьана. Хузаиндиз кIандай алакьунар авай, гьа са вахтунда, чебни хъсан къилихрин жегьилар жагъурун са акьван регьят кIвалах тушир. Гьейбатаз хушбур хъсан буй-бухах авай, гъилера къуват ва сиве ширин мез авайбур тир. Уьзден хьтинбур, юкъуз куькIуьрнавай шем гваз къекъвейтIани гьалтун тевекул тир.

Эхиримжи акун

РикIиз кIани къарагуьзли,
мукьвал-мукьвал акваз кIандай.
(Мани.)

Бакудиз фин рикIел акьалтайдалай гуьгъуьниз, Уьзденаз йифер залан, йикъар-яргъи хьанвай. КIвалин кIвалахар, вичелай алакьдай дерди-балаяр тамарайдалай кьулухъ, ада кIвале сятералди веривердер ийиз, вахт кечирмишзавай. Чилери хабар гайиди хьиз, ам гьаятдай къвезвай рахунрин ванери айвандал акъудна. Дидедихъ галаз Шагьнабата ихтилатар ийизвай. Ам акурвалди Шагьнабат хъуьрена. Шадвал Уьзденакни акатнай.

-Гьаятра вучиз ихтилатар ийизвайди я? КIвализ ша тIун, я руш!

-КIвалер-йикъар къени хьурай. Вун са геренда заз чи анал атанайтIа кIанзавай, Уьзден.-Ам вилин тумунай тамашна, хъуьрена.

-Чарасуз дерди авани? Вак пара кьадар тади квай хьтинди я.

-Инал за Умуят халадиз ахъагъайди я. Са кьвед-пуд шеле векьер авай, занни бахди багъдай хкай. Мажал авайтIа, абур кIунтIуна тваз вун атана кIанзавай.

-Къведа ман! Куьмекдиз мад са кас хьанайтIа пис тушир.

-Я кас! Кьве шеле векьер паталди чна артухан куьмекрикай вучда? Чна кьведа са геренда куьтягьда. Ша! – Шагьнабат вилик ва Уьзден адан гуьгъуьналлаз фидайла, Умуят абуруз тамашиз акъвазна. Сада-садакай чин кьунар, са кIус чеб такабур кьун анихъ амукьрай, абурун арада регъуьвилер амачир. Абур, пара вахтара санал ацукьун-къарагъун хьанвайбур хьиз, вердиш хьанвай. Гилан жегьилар я ман,-рикIиз майданар гузвай Умуята. Хажалат рушан дидедиз хьурай. Заз вуч ава? Зиди гада я. Айиб къведайди дишегьлидал я гьа. Са къецин югъ тушни абурун ихтиярда авайди. Чпин ихтилат-суьгьбет авурай.

Гьаят тирвал чкIанвай векьер Уьзденани Шагьнабата са геренда кIватшна ва кIунтIунани туна куьтягьна. КIвалахдин вахт са сятни тахьай Шагьнабатаз, Уьзден икI фад гъиляй ахъайиз кIанзавачир. Гьар гьалда ам алдатмишна кIвализ тухун, дидедизни макьувай къалурун-Шагьнабатан къастни тир, мурадни. Дидеди и арада кIвале са квен ятIани гьазурвал ийизвай.

-Марф-затI къвайитIани кичIе жедай кIвалах амач. Векьер кIунтIуна гьатна. Зун хъфида,- лагьана Уьздена.

-КIвализ татана?!-бейкеф амалар авуна Шагьнабата.

-КIвализ къведай кьван мажалар авач,- са кIус амай, Уьздена вич Бакудиз физвайдакай талагьна,-чидачни ваз, кIвалахал рикI алайдаз, кIвале гьамиша авуна кIандай дерди-балаяр жедайди я. Зун хъфин?-Минетна ада.

-Инал са кьадар зегьмет чIугуна. Дидеди кIвале вун къведа лагьайла, са жуьжени тукIваз туна, гъеридал чразва. Адакай дад акун тавунамаз за вун санизни ахъайдач!-лагьана Шагьнабата Уьзденаз, хъуьрена хьиз, шагьид тIуб юзурна.

-Ваъ, я руш! Пака халкьдиз ван хьайила вуч лугьуда? Жедай кар туш!

-Халкьар ава лугьуз, чаз рахадай ихтиярни амачни? Вун эркек я! Гафуникай, чIалуникай кичIе ятIа, заз хьана кIанда. Ваз вуч ава?! Хъша кван! Акат вилик!!!

Шагьнабатан гуж гъалиб хьана. Кефи хаз дакIан хьайи Уьзден, аял хьиз, Шагьнабатан гъилер далуда акIурнаваз гурарай винелди экъечIна. Шагьнабат, вичи къачур гъалибвилел шад хьана, хъуьрезвай. Эркекар чIалал гъунин рекьяй вичихъ алакьунар авайди гьисс ийизвай руша. Гурарин кьилел агакьна, айвандик акъатдалди Уьзден садлагьана кьулухъ элкъвена. И кар вилив хуьзвайди хьиз, Шагьнабатан хъвехъ Уьзденаз лап мукьва хьанвай. КьатIун тавур гьерекатри жегьилрин нефес-нефесдиз къаншар гъана. Са декьикьада абур чеб-чпиз тамашна, теменар гуз гьазур тирла, кIвалин ракIарар ахъагъна, диде рахай ван галукьна. Хъвехъ хъуькъвевай гуьцI хьайи жегьилар, гьич са затIни тахьайбур хьиз, ракIара чеб вилив хуьзвай Афисатаз мукьва хьана. Абур пудни кIвализ хъфена. Уьзденан вилик гъеридал чрай жуьжени гъери экъуьрай чар авай таза фу ва ниси эцигай Шагьнабатан дидеди жузунар авуна:

-Зи вах Умуятан кефияр гьикI ава, Уьзден хва? Вавай кIвал кьиле тухуз кьванни жезвани?

-Бахдини гила аялриз гудай суалар жагъурзава!

-Я чан руш! Уьзденакай на лугьудай хьтин итим мус хьанва? Ам накьанни къецин аял тушни? Куьн арада кьуд-вад йисан вахт ава.

-Де хьана я кас!-яшарин месэла аватайла, Шагьнабатаз дидедикай хъел атана. Адаз вичинни Уьзденан арада гьич пуд варзни авайди хьиз тушир.-алатна цIуд йис тахьурай!

-Кьуьзуь папар я ман,-Афисатаз яшар вине къалуруникай рушаз хажалат хьайиди чир хьана. -Низ чида? Заз Уьзден гьамиша куьчейра авай аял хьиз аквада кьван. Са бисми ая, хва. Валай Аллагь рази хьурай. Эверайвалди атана. Векьерни кIунтIуна гьатна. Гила дидедиз марф-затI къуникайни хажалат амач. Чан сагърай ви!

-Куьне вуч ийизва, Афисат хала? ЧIехивилери тадияр гузвани? Недай-хъвадайдакай гьикI я?-жузуна Уьздена, фу нез-нез.

-Аллагьдиз дуьаяр ийизва за. Итим кьилел аламачир ваз ви диде аквазвачни? Кьисметрихъ галаз бягьс чIугваз жедай затI туш. Пис туш. Недай-хъвадайдакайни акьван дарвал авач. Вуна ви вилик квайди неъ, халадин. Шагьнабат,- ам рушахъ элкъвена,- вуна чан руш, къулал ргазвай чайдандай са истикIандавай чай гъваш Уьзденаз. халади,-лагьана Афисата,-хъсан ни къведай дарчиндин кьаларни кутуна чай гьазурнава. Квез авачтIа, Умуятаз са мекевайбур за са затIуник кваз вугуда. Тухудани вуна?

Регъуь хьайи Уьзденан сивяй я эхь акъатнач, я ваъ. Шагьнабат, бугъ алахьзавай чайдан, чайник ва са истикIан аваз чайдин къабни гваз хтана. Ада са вил Уьзденаз ва муькуь вилни дидедиз ягъиз, истикIан туьнт ва хъсан ни къведай чайдив ацIурна. Вичин темягьни авай, амма диде патав гваз регъуь хьана. Ада са истикIан чай дидедин патавни тухвана. Уьздена чайдик шекердин кIус кекягъиз вичин вилик атай истикIан ичIи авуна. Мад чай цун тавун патал ада истикIандин винел кап эцигна. Уьзденаз Шагьнабат дикъетдив тамашна. Афисат кIваляй, са вуч ятIани багьна авуна, къецел экъечIна. Уьздена чеб мад кьилди амукьуникай къурхувал авайди хьиз, элгьям авуна, суфрадихъай са кIус яргъа хьана. Афисат кац хьиз кIвализ хтана:

-Вуна тIуьнач хьи, хва. Регъуь амалар ийимир! Ана тадай вуч авай?

-Чухсагъул, Афисат хала. Буюр авурла, кIвализ хтанач лагьана бейкеф жез кичIела, хтайди я. Зун нисинин тIуьн авуна, кIвале веривердер ийиз ацукьнавайди тир. Ахпа Шагьнабатан ванцелди къецел экъечIнавайди тир. Гила югъни рагъданди жезва.

-Вуна а ихтилатрикай вучзава, халадин? Куьн хьтин жегьил итимри йикъа пудра ваъ, кьуд-вадра хьайитIани тIуьна кIанзавайди я. Буй винелди къвезвай жегьилрин, кIарабар яцIу хьун патал, верцIи ва куьк затIар тIуьн герек я.

Шагьнабатаз ва Афисат халадиз, рикIин сидкьидай чухсагъулар лагьана хтай Уьзденаз дидеди суалар гуз башламишна:

-Вун геждалди амукьнай хьи, хва?

-Са кIус геж хьана, бах.

-Алайбур кьве шеле векьер я лугьуз, кьве сятинилай артухни хьана. Ана гьикI хьана?- Ам суалдин жуьреда Уьзденан чиниз килигиз акъвазна.

-Завай абурун кIвализ хъфин хьана.

-КIвализ?! Ваз акур-хьайида вуч лагьана?

-Зун акур кас Шагьнабатан диде Афисат хала я. Гъеридал чранвай са жуьжени ава лугьуз, абуру зун ахъайнач хьи, ахъайнач. Чара атIай завай абурун кефи хана, хъфин тавуна, акъвазиз хьанач.

-Афисат кIвале аватIа зиян авач. ТIуьна хтанатIа, ваз гьалал хьурай! Гила хъфена ксус! За инал жуван гъиле авай кIвалахар куьтягьда. Вун секин хьухь.

Йиф, гьа и йикъарандалайни заландиз атана. Хиялри ам ахвариз ракъурзавачир. Гележегда, Шагьнабатан кьисмет гьихьтинди жеда лугьуз, ам алцумиз ва ичIейиз хьана. Гурарин кьилел хьайи кьиса, квелди куьтягь жедайтIа? Афисат хала вахтунда чкадал хьана. Жегьилар, кьилерал кьенерар алачир хам таяр хьтин затIар я. Абур са кьадардин яшариз къведалди, хъсан-писдай, айиб-нянедикай хвена кIанда. Араба хайидалай гуьгъуьниз, хатасуз рекьерихъ къекъвена кIандач. Вилик амаз гуьзчивал авуна кIанда. Муькуь патахъай фагьумайла, эгер вичихъ халисдаказ кIанивал аватIа, вич Бакудиз фена хуькведалди, Шагьнабатаз бармак кьилел алукIна, яни намус хвена, вил алаз акъваз лагьана кIанзавайди тир. Амма Гьейбат стхади чпиз авунвай тагъким хиялдиз хквез, адавай Шагьнабатаз лугьуз хьанач, ахпа и ван адан сивяй дидедизни акъатна, адавайни вичин ихтибарлу са касдиз акъатна, хандал агакьиз къурхувал авай. ТахьайтIа, михьи муьгьуьббат авай Шагьнабат, кьисметдин вилик тек тун-Уьзденаз хас тир лишан тушир. Ам гьа икI хиялрин лепейри, марфадин ванцелди, литиник квай чубан хьиз ахварал фена.

Дагъларин тариф

Кьакьан дагълар агъуз атуй,
Чаз кIани яр аквадайвал.
(Мани.)

Экуьнин кьиляй къведай ахвар гьикьван ширинди жедатIани, Уьзден паталди ам са акьван яргъалди хьанач. Ам къарайзамаз айвандик экъечIна. Ягъай вил адан дагълара акьуна. Абур гьамиша уях тир. Йифен макъамда шемири хьиз эквер гузвай гъетерикай, агъадихъай экъечIзавай ракъинал вил алаз акъвазнавай сад-кьведа, чпин рап-рапар гузмай. Дуьньядин гуьрчегвилиз тамашун патал, гьеле йиф кумаз къарагъна кIанда. Икьван гагьди са артух фикир тагай хайи ватандин гуьрчегвал, Уьздена, Бакудиз, яни хайи макандвай яргъаз фида лагьайла, гила дикъетдив тамашиз, адан гьар са кьетIенвал, гьар са шикил рикIе хуьз алахъна.

Са кьадар вахтунда кьакьан дагълариз тамашай Уьзден манидал атана. Мани ада рикIин къеня ягъиз башламишна:

Чилин гьуьндуьрда дагълар аквада.

Ятар авахьиз архар аквада.

Цавун гьуьндуьрда бахтар аквада,

Абур чал къведай йикъар хьанайтIа!


Чуьллер гуьлуьшан, йикъар серинда.

Гьалар перишан, фикир деринда.

Ярди ийидай гафар ширинда,

Адахъ галаз са икьарар хьанайтIа!

Шагьнабатакай къвердавай мукьвади жезвай Уьзденаз дагъларин гуьзел къаматрай ярдин шикилар къвезвай. Цава нур гузмай гъетерни кваз адаз абур Шагьнабатан вилер хьиз авай. Яраб ада, Уьзден вичизни лугьун тавуна, яргъал Бакудиз фена лагьана ван хьайила, гьикьван шелар ийидатIа? Уьзденан дерт къати жез эгечIна. Са патахъайни секинвал жагъин тийиз, къалабулухди къачунвай ам, хура авай рикIи чIалар туькIуьруналди секинарна:

Дагълара кьакьан рагар аквада.

Къаранлух мичIи дагьар аквада.

Йифен кьулариз ахвар аквада,

Ам кьезил къведай са кар хьанайтIа!

Низ аватIа, руш, яраб ви кьисмет?

Виридаз хьтин бахтар хьанайтIа.

Бедендин гьар са жуьредин нямет,

Дадмиш ийидай йикъар хьанайтIа!

Бейтер лугьуз-лугьуз Уьзден кIвализ хтана. Дидеди малар нехирдал акъудзавай. Кимерални экъечIиз ашкъи авачир Уьзден, Гьейбат хтун лазим тир рекьиз тамашиз, къецелди экъечI хъувуна. Дидеди, хва са квел ятIани вил алаз, рикI веревирдерик квайди чизваз, адаз са чуькьни тавуна, вичин кIвалахар кьилиз акъудиз алахънавай.

-Къе Гьейбат стха хтана кIанзавайди я, диде! Недай затI кьванни гьазур ая. Са верчни тукIуна кIанда.

-Садан кьилел кьведни тукIукI, хва. Сад инал тIуьртIа, сад рекьени герек къведа. Алад! ТукIукI!-Умуята дю-дю!-лагьана, верчер гьаятдиз кIватIна. Абурукай са-сад кьаз, са бубат хьтин пар квай кьвед Уьзденан гъиле вуган.

-Атана югъни нисини жезва, диде-лагьана кьарай кьаз тежезвай Уьздена,-вучиз ятIани Гьейбат стха авач!-Адан рикIяй жуьреба-жуьре хиялар физ башламишна. Хцин къалабулух явашарун къаст авай дидеди адан рикIиз майданар гана:

-Я чан хва. Югъ ацIана ама! Чан алай инсанар тушни? Рехъ я, хвал я! Белки маса дерди-бала акъатна жеди. Белки азарлу хьана жеди! На ви рикIиз гьикьван тадияр гуда?

-За гузвач, рикIи вичи заз тади гузва!

-Инсанар я ман! Гафар цIалцIам! Низ чида абурун рикIера вуч аватIа? Чаз аквазвайбур абурун чинар ва сияй акъатзавай келимаяр я. Къизилдин дагълар гудайбур а Эхцегьар!

-Гьейбат стха ахьтинбурукай туш, диде. Заз ам акьуллу, чарадан къадир авай кас яз жагъана. Маса кас тиртIа, вичин дерди авуна хъфидай. Ам акъвазна, хабарар кьуна, чаз къалурнавай рехъни-хийирдинди я, эхир!?

-Занни гьакI кьатIизва, амма вун завай яргъа хьун хажалат ятIани, закни къалабулух акатзава. Аллагь куьн патал хьурай! Къурбанд хьурай Вичиз. Вири Аллагьдин гъиле ава, хва!

Дидени хва ихтилатрик кумаз, Уьзденаз, чпин кIвалин рехъ кьуна къвезвай са шумуд кас акуна. Ада Гьейбат чир хьайивалди, кьарай кьаз тахьана, аялди хьиз гьарайна:

-Аферин, диде, Гьейбат стха гадаярни галаз чи кIвализ къвезва! Гьерекатна хьиз хуьрек ая!-ИкI лагьана ам вич тади кваз гьаятдиз эвичIна, мугьманар галаз кIвализ хтана. Шадвилерин а кьил авачир. Сада-садан гарданар кьазвай. Жузунар-качузунар. Рахунар-луькIуьнар ва тIуьнар-хъунар, са гафуналди, шадвилерин а кьил хьанач. Квез чидачни, ватандивай яргъариз акъатдайла, цIийи-цIийи танишвилер жедайди. Уьздена абуруз вичи дагълариз туькIуьрнавай чIаларни кIелна:

Дагълара кьакьан рагар аквада,

Къаранлух мичIи дагьар аквада.

Йифен кьулариз ахвар аквада,

Ам кьилел атай са кар хьанайтIа!

-Яда, Уьзден!-лагьана Гьейбата,-вун хъсан зегьметкеш хьиз, халисан гафарин устадни я хьи! Валлагь чир хьана хъсан хьана.-Гьейбатан шадвилихъни кьадар авачир.

-Дагъустанвияр устадар я, чан стха Гьейбат. Абур яхулжуван хварарихъ галай таяр хьиз, чагъиндиз къведалди азиятди, хажалатди тIушунзава. Гележегда юргъа балкIан-шив хкатдай тайцикай, тазазмаз парцин кIаник эзмиш хьана, ишлемишдай кьван ябу балкIанар хкатда. Абур, къадир авачиз, авай алакьунар, Аллагьдин патай багъишнавай пай вара-зара жезва. Чи дагълух хуьрера, Бакуда, Дербентда хьиз, бажарагъ авай жегьилар майдандиз акъуддай кIелдай чкаяр авач. Ярагъдал алай Малла Мегьаммедан медресада кIелиз тазвай чкада, зи бедбахтвиляй ятIани чидач, Уьзденан кьилел алай таж-буба алатна. Уьзден, я кIелуникай хьанач, я са кар-кеспидикай. Са шумуд йисуз данарбанвал авуна и кесибди. Дидедин рикI цIарана гьа! Яраб гила кьванни адакай са тике фу недай, масадалай аслу тушиз, вичин кар кьиле тухудай кас жедатIа?

-Дадашан руш, еке крар завай ваз хиве кьаз жедач. ТIимилбур, ваз гаф гузва, за ийида. Садра адаз Баку акурай! Фялевилин чIвегь хъурай. Аллагьдик умуд кваз, са гурлу мехъер чна Уьзденаз ийин хьи, инра авай беглерин гадаяр сив ахъаз амукьда.

Жегьилар, фу-затI тIуьрдалай кьулухъ, Уьзденахъ галаз, кIвалерин патав гвай багъдиз фена, чпин танишвилер давамар хъийизвай.Умуята Малла Мегьаммедан медресадин тIвар кьурла, Гьейбата адахъ галаз ихтилат давам хъувуна:

-Малла Мегьаммедан медресада кIелай гада, куьне данайрин гуьгъуьниз вучиз ракъурнай, Умуят вах? Адан медресада кIелиз кIандайбур пара ава. Чи Дагъустан гьич, гьатта адакай Бакудани еке тарифар ава. А медресадикай и мукьвара авачир хьтин дерин чирвилер гудай макан хьанвайди чаз гьанрани ванер жезва. Куьне вучиз ам кIелуникай хкуднай?

-Чна ваъ, Гьейбат стха, Аллагьди! Адаз гьахъ тагана кIелун намус хьана.

-Гьикьван дарвал авайтIани, аялдив кIелиз туна кIандай. Алакьунар авай кас я Уьзден. Зун адаз дикъетдив тамашзава.Юргъа хкатдай тай я!-ИкI лагьана, хъверна.

-Агьмед кьейидалай гуьгъуьниз, зи вилиз-вил, гъилиз-гъил акунач, чан стха. Зун югъ атай кьван, вилин накъвада хьана, чидани ваз, за шумуд йифер, шумуд йикъар шез акъуднатIа? Зунни икI акурла, вичинни зигьин кур хьана, ам мад медреса галай патахъни хъифенач. Малла Мегьаммеда заз са шумудра рикIел хкунарни авунай.Вичи дустунин хатурдай Уьзденакай итим хкудда лагьана. Завайни къйгъусузвал авун хьана. Жуван тахсир хиве кьуна кIанда. Керим бубадин меслятни кIвачерик вегьез хьанач. Данарбанвал зазни агъур хьана, амма Уьзденахъ авай ашкъи акурла зунни буш хьана. Адаз вичикай са тике фу къазанмишдай итим хьанва лугьузни кIанзавай.

-Гила гьикI я Малла Мегьаммедан медресадин кIвалах, Умуят вах?

-За ваз гьикI ава лугьун? Чи кьведан арада хьайи ихтилат чилери чIугвада.

-Вун югъугъ хьи, гьа Юсуф-бегдин кIвализни фена, анай хтунни авуна, вуна лугьудай, инсанар маса гудай кас зун туш.

-За вахъ, жуван стхадихъ хьиз, авай са велед ихтибар ийизва, чан стха. Вун заз, и дуьньядални стха хьурай, эхиратдани. Малла Мегьаммедав секинвилелди кIвалах ийиз тазвач. Кьве йикъалай са юкъуз, ам эвериз тухуз, силис къачуз, рахкурзава. Адан медресадикай, неинки са чи лезги халкь патал, гьакI вири Дагъустандин хуьрерайни къвез, чирвилер къачудай макан хьанва. И кар чи са бязи, кьамара ялар авайбуруз бегенмиш туш. Гьар гьалда, ам лекеламишиз алахънава. Вири лагьа лагьанвайди туш. Лугьурни ава, далгьурни.

Йиф ихтилат-суьгьбетриз багъишна къаткай жегьилар, пакамахъ цавун кIанел шейтIанди эквер куькIуьрдалди, хва Уьзденни галаз, Умуята яргъал Бакудиз рекье туна, абурун гуьгъуьниз хийирдин дуьаяр авуна. Ахпа ам кIвализ хтана, тух жедалди шехьиз ацукьна. Гила, шехьзава лагьана, адаз туьгьметар ийидай касни авачир. Вич вичин иеси хьайи Умуятаз кIвалер михьиз ичIи хьана, мичIи фурар хьиз аквазвай. Сад лагьана рикIиз сабур ягъай ам, тарп авуна кIвачел акьалтна. Вичин аялвилин амалрикай вичиз хъел атана ам, кIанерик фена, малар авай цурриз тамашна, винелди хтана. «Гила ам а квез чидай, вилерилай накъвар алахьдай виликан Умуят туш!- лагьана ада вичи вич секинардай саягъда.- Зун вучиз шехьзавайди я? Бакудиз къазанмишиз фейи хцин гуьгъуьниз хийирдин дуьаяр тур зун, шехь вучиз авурди тир?» Ам адетдин къайдада, хажалатдай са затIни тахьай хьиз, вичин везифайрив эгечIна.

Фялевал

Баку – такурдаз аку!
(Мисал.)


Жегьиларни галаз Гьейбат Бакудиз рагъ акIиз-акIин тийиз агакьна. Баку сифте сефер атанвай жегьилриз адан къамат са акьван пайгар акунач. НафтIадин баругърин гъиляй абуруз куьчеяр тирвал акIурнавай шабалт тарарни аквазвачир. Вири фикир баругърин кукIушри тухванвай. Рекьера инжикили хьанвай гадайриз, са артух суаларни гуз кIанзамачир. Гьейбат, сивик хъвер кваз казармадай гьаятдиз гьахьна. Гьейбат хтанвайдакай хабар хьайи хузаин сифте жегьилриз тамашна, ахпа тажиб хьайи жуьреда ам Гьейбатаз килигна, вичин разивилин шадвал къалурна:

-Вун авачир цIуд югъ-заз са йисай акъвазна, Гьейбат! Дагълар акурла, дустарни кваз ви рикIелай алатайди хьиз хьанай заз. ГьикI хьана? Жегьилар жагъурнани вуна? Хъсан гадаяр хьтинбур я акунрай. Абуру зи кIвалахар вилик тухуз куьмек ийида.

-Хъсан акунрихъ-хъсан нетижаярни галайди я, хузаин. КIвалахар вилик финиф чи мурадни я. Гадаяр лагьайтIа, гьар са хуьряй, вирибурун арадай хкяйна гъанвайбур я. Гаф лугьуз жедай хьтинбур туш. Гадаяр туш, махарик квай-Шарвилияр я!

-Тамашин! Тамашин абурун гьунарриз. Дагълара усал гадаяр жедайди туш. Анин гьава! Анрин булахар! Сарубугъдадин фу незвайбур-игитар хьун лазим я.

Жегьилар, чпелай артухан тарифар ийидайла, хузаиндихъ галаз туьрк чIалалди рахазвай Гьейбатан вири гафарин гъавурда гьатзавачир. Яхши жаванлар! Яхши, яхши,-лугьуз са-садан гъилер кьуна. «Мядендин чанар я куьн»,-лагьана ада.

-Вуч лугьузва, Гьейбат стха хузаинди?-жузуна кьарай кьаз тахьай Уьздена. Чун акурла, адан чандик шадвилин фул акатнавай хьтинди я!

-Квез гьелелиг а гафар герек авач. Зун рахадайла, куьн-кис.-лагьана Гьейбата.

Хузаинди, вичин къайгъударвал къалуриз кIанзавайда хьиз, Гьейбатан суьгьбет кьатIна:

-Гадаяр каш квай жанавурар хьиз аквазва заз! Хутах абур казармадиз. Чпин чин-гъил чуьхвена, емекханадих твах. ТIуьн кьилелди гурай! Абур секинарна, зи патав хъша! За вун конторда вун вилив хуьда. Гьелна кIандай са меслят ава, Гьебат.

-Башуьсте, хузаин.-Ам гадайрихъ элкъвена.-Ша, гадаяр! Са тIимил кьван фу-затIни нен.-Гадаярни гуьгъуьна аваз, Гьейбат емекханадиз фена. Абурухъ галаз вичини фу тIуьна, казармадиз фена. Кусудай чкаяр къалурна, вич хузаиндин патав контордиз фена.

-Хтанани вун? Ша, ацукь кван. Дагълара вуч цIийи хабарар авайтIа ахъая кван! Вав гайи пакет Юсуф бегдал агакьна, заз чиз? Ви рикIелай важиблу тапшуругъар кьилиз акъудун алатдайди туш, Гьейбат стха. Бегди «Совершенно секретно» эржер алай сирлу пакет ахъай-затI ийич. А пакет Аслан хандиз, Ермолован печать алай сургуч саламат хуьниз буржлу тирди лагьаначни вуна адаз?

-Вири суалриз «эхь!»-лугьудай жаваб гунал рази яни вун, жанаби хузаин? Артух рахуникай вучда? Ваз Гьейбатан къилих гилани чир хьавначни? Абур за вуна лагьайвал авуна. Вун архайин хьухь.Мад вуч суалар аватIа лагь. Зи вири фикир ваз багъиш я.

-Аквазва заз ви уьзуьагъвал. Вун зи гъавурда фад акьуна.

-Эхь, хузаин. Яб гузва за ваз.

-Гьейбат, ви михьивиликай заз хабар я. Зунни, ваз чиз тIимил вахт туш.. И чи къуншидал баругъда къал-макъал авайди ваз хабар я. Урусатдай, Гуржистандай, Арменистандай атай кьван келледа гар авайбуру, жуьреба-жуьре крарикай, шартIарикай менфят къачуз, нафтIадин баругъра кIвалахна, чпиз кьве кепек къачузвайбурун кими кьилер элкъуьрзава. Абурун арада инкъилабчийрин гаф ише физва. Гадайрал мукъаят акъваз! Абур чIурубурухъ галаз алакъайра твамир. Заз вуна ийизвай кIвалахдилайни, чи баругъда тухузвай ислягьвилин серенжемар хийирлу яз аквазва. Дагъларай атанвай жегьилар, гьакIани кьиле гар авайбур хьайила, чпин пешекарвал артухарна кIанзавай чкадал, герек авачир итIи-битIийра къекъведайбур жедайвал ийимир. Гьар са хам тай вердишардайла, адак квай чIуру хесетар хкудиз, хъсанбур кутаз алахъдай адет авайди я. Вахъ а рекьерай зурба тежриба ава. Фялейрин рикIе авай фикир-кIвалах хъсан кьиле тухуникай, чпиз гайи гьар са буйругъ, адан атIа кьил фагьум тавуна акъудун тирди лагь! Къуншийрал алай къалабулухчийрилай чешне къачун тавурай.

-Хузаин, чаз къуншийрикай вуч ава? Чи фялейриз къал акъуддай са багьнани авач. Зу кьиле акъвазна амай кьван, вун фялейрикай архаин хьухь. Им Гьейбат я гьа!

-АкI лугьумир, Гьейбат! Багьнаяр сад лагьайла, къад жагъида. Мисал авайди я, эгер са хуьре марф къвайитIа, муькуь хуьре рагъ амукьдач, циф акьалтна, серин яз чиг кьванни къун тавуна амукьдач. ЧIуру кар-къудгъундай азар хьтин затI я. Адан вилик пад кьун регьят я. Кар кардай, кац-дакIардай фейидалай кьулухъ, дакIарар агалуникай менфят тIимил ава. Зи гъавурда вун акьазва, Гьейбат!

-За яб акалзава, хузаин. Вун гьахъ я. За лугьузвай гафарни батIул туш.

-Абур гьеле хамзамаз, кIвалахдив вердиш ая. Хатасузвилин къайдайрал амал ийиз тур. Аллагьди яргъаз авурай, пака са дуьшуьш атайтIа, зун абуруз пенсия гуниз мажбур жеда. Чируй гьар сада вичин буржи ва хатасузвал! Къулар чIугваз тур. Са гафуналди, вун накь туш иниз атанвайди, баругъдин фялейрин буба я. Ваз вири чида.

- Гьар сад дуьз гъавурра за абур твада. А тежриба захъ пара кьадар ава, хузаин. Абур зи гуьзчивиликай хкатдач. КIвалахал рикI алай касдиз итIи-битIийра къекъведай мажал жедач. Абур кьил чиле туна, чпин кеспи ийиз вердиш гадаяр я. Ваз аквада хьи! Зун ягъалмиш туш.

-Де хъсан. Заз вун накь туш чизвайди. Регъвер алуддай кар хьайила, гьар сеферда сас ягъ тавуна гьалд хъийидай адет авайди туш. За лугьузвай гафарикай чун кьвед патал кIусни зарар авайбур туш.

-Чизва заз.

-Алад. Жуваз секинвал къачу. Пакамаз абур баругъдин мядендихъ, фялейри ийизвай кIвалахрихъ галаз мукьувай танишра. Хатасузвилин къайдаяр тикрар хъувункай, са кьадар йисара кIвалахзавайбурузни менфят ава. Амма зиян авач. Турбаяр хкажиз, агъуз ийидай макъамда гуьзчивал артухарна кIандайди, гузвай буйругърал, хъсандаказ яб акализ, амал ийидай вердишвилер чира. Чеб-чпихъ галазни туьрк чIалал рахурай. «Бас!», «Буш!» гафарин манадин гъавурра тур!

-Геже хийирар, хузаин!-Лагьана Гьейбата,хузаин кисна акъвазна акурди.

-Ширин ахварар атуй квез. Хъифена ял ягъа!-Хъуьрена шад хьайи хузаин.

Пакад йикъалай Уьзденни вичин юлдашар хьиз вичин цIийи везифайрив эгечIна. Гьар са кам хаталу тир. Ина авай фялейри къазанмишзавай кепекар, чандин са пай фена, къачузвайбур тир кьван. НафтIарай хьанвай фялейрин гъилер, парталар акурла, адаз сифте кьиляй са масакIани хьанай. КIвалахар вири четинбур тир. Данайрив фейи йикъар адаз акур ахварар хьиз жезвай. Пакамаз къарагъна, мичIи жедалди турбайриз ялзавай гъилер, къуьнерихъай галатайбур хьиз хьанай. Юлдашри вирида сад хьиз зегьмет чIугвадайла, садазни кьулухъ акъвазиз кIан жезвачир. Ина гьилле авун гьич герек къведачир. Са касдин гьеллекарвили ва я бегьемсузвили, галай юлдашдин кьисмет бедбахтди ийизвай. И кар гьар сада хъсан кьатIана. Атанани-кIвалах ая. Эгер кIанзавачтIа арза це! Ахлад, хуьруьз хъфена жуван са кеспи ая. КIвалах ийиз кIандайбур лагьайтIа, кьадардилайни артух авай.

Варцар, садбур къвез, садбур хъфизвай. Уьзденаз юлдашрин арада гьуьрмет артух жезвай. Ада вичин зегьметдалди къазанмишнавай гьуьрмет вафалувилинди тир. Гьамиша сивел хъвер алай Уьзденаз яваш-яваш туьрк чIалал рахазни чир хьана ва адакай ихтилатар ийиз чидайдини жезвай. Уьзден вичин кIвалахдилайни рази тир, вичин юлдашрилайни. И крари адаз фяледин залан зегьмет кьезил ийиз куьмек гузвай.

Ашукь Гьуьсейн

Ашукь инсандин рикIе-гьевес жеда, сивел-мани.
(Мисал.)


КIвалахдин гъавурда гьатзавай гадайри, къара фялейрик шадвал кутазва. Абурун дирибашвилин кьадар авачир. Чеб гьар са патахъай тамамбур ва кIвалахдин заланвиликай кичIе туширбур къалуриз кIанз, Уьзден кьилевай жегьилрин кIеретIди, чпикай къуншийрал алайбурални шад хабарар агакьарзавай.

Гадни акъатна. Гад акъатунихъ галаз, Кас гьуьлелай къарагъзавай ламу гарари, чпин ламувиликайни хабар гуз башламишнавай. Цав гьамиша къалабулух квай чIулав циферин майдан хьанвай. Ийизвай кIвалах турбайрихъ галаз алакъалу яз, гьавадин ламувили, гарарин рум гуни, кьадардилай артухан къуват серф авун ва мукъаятвал хуьн истемишзавай. Гьар са ягъалмиш хьуни-кIвалахдиз кьецI гун ва юлдашрин уьмуьр хаталувилик кутун мумкин тир

Са юкъуз Гьейбат пулунин муштулух гваз хтана. Инра вахт-вахтунда мажиб гъиле гьатун кьериз жезвай кар тир. Фялеярни и кардихъ адетдин кардихъ хьиз вердиш хьанвай. Гьа кар себеб яз, гьар сада вичив гвай кепекар кьенятзавай. Амалар чидай хузаинди, Гьейбат хьтин кар чидай устIарар, чпин гъилерик кIвалахзавай фялеяр сабур хуьниз мажбур ийизвай ва, абур гьар жуьреда алакьариз гъавурдик кутазвай. Абуру пул вахтунда агакь тавунин себебар чпин хузаинрин хиве тван тийиз алахъзавай. Гьейбата, месела икI лугьузвай: куьне мажиб вахт-вахтунда гьатнач лагьана, хажалат чIугвамир. Куьне къазанмишай пул-куьди я. Квез еке тир чарасузвал хьайитIа, арза кхьихь. Чна квез ам гьуьляйни акъудна, жагъурда. Чарасузвал авачирла, пул гъилерай-тупIарай авахьна, лазим авачир затIарихъ гана, харж ийида. Санал са шумуд вацран пул гъилиз вахчурла, квез ам жагъай хазина хьиз жеда. Куьн кеспи-зегьмет чIугун я. Куь патахъай къайгъуда зунни жеда, куьнни хьухь.Чи патахъай хузаин къайгъуда авайди куьне са чIавузни хиялдай акъудмир. Амма къецинди лап муштулухдин кIвалах тир. Ам пара кьадар шадвал кваз хтана.

-Гадаяр! Пул-квез, муштулух-заз!-Виридак шадвал акатна. Гьар садан вил фадлай пул хтунал алай.-Казармада шад сесери лув гана.

-Са шадвал тавуна жедач, Гьейбат дадаш,-лагьана ацукьнавай фялейрикай сада. Ял язавай чкадал алай гадайрикай сифте Уьзденахъ, ахпа ада амай юлдашрихъ са вил ахъайна.

-Шадвилер ийидай варцар пара ама, дадашан рухваяр. Сифте къачур мажиб гьикI харж авуртIа, лугьуда фялейри, амай варцаринбурни гьакI фида. Сифте хтай мажибдикай са тIимил кьванди хьайитIани кассада эцигдай адет ава. Куьлуь-шуьлуь, гьамани лап чарасуз затIар аватIа, къачу. Кепек-кепекдал эцигайла, манат жезвайди я. Яргъал дагълара амай мукьвабурун вилни квел алайди я. Кьенятвал-чарасуз чир хьана кIандай затI я. Куьне гьикьван пул кассада эцигайтIа, гьакьванди мад ахциг хъийиз хуш къведай адет я. Вир за лугьудач. Квехъ куьн кьилер ава. Хъсандиз фагьум ая!!

-Гьейбат стха, на гадайрин руьгь михьиз кIвачерик вегьена хьи!-лагьана яшлу Агьмедуллагь лугьудай фяледи, -мажиб вахчурла, са шадвал хьун буржи я. А шадвилин харжи чна-куьгьне фялейри, чпин хивез къачузва. Жегьилрив садлагьана, жибинриз гъил яргъи ийиз тадач чна!- Пулар къачур маса фялеярни казармадиз хтана. Садбур чарарал къугъваз, муькуьбур шеш-бешрал машгъул тир. Йиф вичин ихтиярда гьатдалди, къецел марфадин вичикай вири куьцIуьрзавай. Къецелай сада рак гатазвай ван галукьна Усмана лагьана:

-Ша, ам вуж ятIа!? Казармадин рак ачухзавайди аквазвачни?! Лезгийрин ракIаррал дапIарар жедай адет туш.-Виридан вилерал гатазвай рикIинал хьана.

-Дугъриданни, рак ачухзавай кьван!-ИкI лагьана къецелай гарун хура аваз са кас атана. Рак ахъайна, акьалдалди, казармадиз гъайи кьван къайи гьавади вичикай виридаз хабар гана. Таниш тушир касди тадиз рак акьална. Кьилни кваз плашдин къене авай ам вуж ва вуч кас ятIа, чир жезвачир.

-Ша кван, ша кван вуж ятIа!-лагьана гарун кулак галаз атай касдай кьил акъат тавур Султана.

-Илифардачни? Квез салам алейкум! Азиз къардашар! Зун къе куьн мугьман я!

-Я Аллагь рази хьайи, Гуьсейн! Ам вун яни? Ша, ша!-давамарна Султана. Адаз къецелай атай кас ашукь Гьуьсейн тирди акунамаз чир хьана. И кар адав гвай турбада авай чуьнгуьрди ва алай чергес парталди тестикьарзавай.

-Буюр! Буюр!-гьарнилай гьарайдин ванер акъатна.

Виридак шадвал акатайди гьисс авур ашукьди марф чIугур парчадин кьлечI шал хьтин затI къуьнерихъай галудна, ам куьрсардай чкадихъ къекъвена, гадайрихъ элкъвена:

-Куьне ихтияр гуз хьайитIа, къардашар, заз жув вуж ятIа чириз кIанзавай. Ина заз вилик чIавуз атайла, такур жаванарни пара кьадар ава.

-Ихтиярар чна ваз кIамай кьван гуда, ашукь. Вун чи виридан рикI алай мугьман я! Жуваз атана са истикIанда авай чай хъухъ! Фу неъ! Жуваз са кIус чими ая!

-Пара кьадар сагърай!-ашукьди виридаз икрам авуна.-Зун тIуьна, динж я. Са тIимил кьван хъунни авунва за. Амма са жизви чимивал авуникай зиян авач.-Ам газ кузвай пичиниз мукьва хьана, са кIус чимивал ва ял акъадрун хьайила, гадаяр авай патахъ агатна.

Ашукь, казармада авай жегьилри чIижер хьиз кIватI хьана, чпин юкьва туна. Фялейрикай ам парабуруз фадлай чизвай таниш ашукь Гьуьсейн тир. Гьар сеферда ам, фялейри мажибар вахчурла, кьил чIугваз къведайди тир. Чидайбурухъ галаз, гъилер кьаз, суьгьбетар авурдалай гуьгъуьниз, ашукь амай таниш туширбурув гьакI са-садан гъилер кьаз мукьувай таниш хьана. Ахпа ам чуьнгуьрни кьуна, кIвачел акьалтна. Чуьнгуьр, гьар са сим вичиз кутугай жуьреда куькдик кутунин къайгъуда гьатна. Вичиз бегенмиш къайдада, симери ванер акъудайла, ахпа ада чуьнгуьр хуруз чIугуна:

Атана квез мугьманлу я,

Ашукь Гьуьсейн-ширванлу я.

Эсил бине диванлу я,

Къала майдан це заз, дустар!

Ашукьди вичин ширин сесиналди, казармада гатфарихъ хтай чубарукдин шадвилин ванер туна. Кьарай кьаз тахьай жегьилри, ашукьдин макьамдив кьадайвал, тупIаривди макьамар ягъиз хьана.

Даим сагърай гъвечIи дустар,

Чанда авай еке къастар.

Гьим я фяле, гьим я устIар?

Къала майдан це заз, дустар!

Гьуьсейн, кьуьл ийиз-ийиз, Уьзденан патав фена. Адаз вучиз ятIани и таниш тушир гадади вичиз виридалай артухан фикир гузвайди фагьумна. И карди ашукьдин гуьгьуьлар гьуьндуьр хъувуна:

Давамда за яргъаралди,

Гьар са жуьре чIаларалди.

Ширин-ширин гафаралди,

Къала майдан це заз, дустар!


Куьн атана къурбатдава,

Мяден Гьеби -Бейбатдава.

Гьар сад вичин нубатдава,

Къала заз майдан це, дустар!

Жегьилриз ашукьдин устадвал бегенмиш хьана. Абуру адаз капар язвай. Гьар са ашукь патал, ихьтин хушвилин кьабулун – фаз кьел хьиз чарасуз тир.

-Буюр, дустар! Квез гьи негъил за тамамарна кIанзаватIа лагь! Зун къе йифиз куьн къуллугъда акъвазнава!-ам са-садан чиниз тамашна, мили хъвер авуна.

-Жечни, чан ашукь,-лагьана Сабира, куьне чаз Шагь–Исмаилан негъилрикай са кьве дастан лагьайтIа?

-Ашукь-ам халисан ашукь ятIа, адалай межлисдин са кьадар тIалабунар кьилиз акъудиз алакьун буржи я. Зун лагьайтIа, негъилрин чешме я. ЧIехи устадри гайи тарсар заз гьамиша герек къвезва. Куьн хьтин жегьилрин рикIериз хуш келимаяр захъ пара ава. Чуьнгуьрни за яда! Лазимвал хьайитIа, кьуьлерин макьамарни тамамар жеда завай! Чидач, зи сес квез бегенмиш ятIа!?-бармак са патал авуна, ада давамар хъувуна.

-Маншаллагь! Маншаллагь!!-лагьана Султан алай чкадилай кIвачел хкаж хьана, -сесинизни гаф авач, чуьнгуьр ягъунизни! Межлисрин чан я вун, ашукь Гьуьсейн!

Уьзден, сивяй куьтIни акъуд тийиз, ашукьдиз тамашзавай. Адак акатнавай шадвилин сан гуз четин тир. Манийрал рикI алай гададиз икьван чIавалди, ихьтин ширин сес авай ашукь икьван мукьувай акурди тушир. Ам адан гьар са келимадихъ яб акализ, чуьнгуьр ядай къайдадиз тамашзавай. Адаз гьикI авай, чуьнгуьр гвайди Гьуьсейн тушир – ам Уьзден вич тир.

Гьейбатазни ашукь Гьуьсейн фадлай таниш тир. Ада ашукьдиз са артух фикир тагуз, пакадин юкъуз вуч авун лазим ятIа, вичин метIел эцигнавай дафтарда, къарандашдалди са вуч ятIани кхьинар ийизвай. Гьуьсейна инал тамамарзавай эсерар адаз са шумудра ван хьанвайбур ятIани, ашукьдин сесинин успагьивили ва мани тамамарунин карди, яб акалзавайбурун фикир анжах вичел желб авунин устадвили, адав ара-бир кьил хкажиз ва вичиз тамашиз тазвай.

Йифен кьуларалди я ашукь акъвазнач, я адав гвай седефлу саз. Манияр, кьисаяр, суьгьбетар. Абурун а кьил жезвачир. Шадвилиз-сят, кIвалахдиз-яргъи югъ лазим я. Гьикьван шадвилер авуртIани, пакамахъ вахтунда къарагъун герек тир. И кар кьатIай Гьуьсейна ва маса яш хьанвай фялейри, ашукьдивай, ахпа жегьилривай са кIус ял ягъун тIалабна. Ахпа вири ксана.

Пакамахъ фад уях хьайи Агьмедуллагьди ва Султана ашукь пулуналди рази авуна:

-Гьуьсейн стха! Чи вил вун мад мугьман хьунал жеда гьа!-Чал са кьил чIугваз ая!!

-Мажибар хтана, хтанач лугьумир!-давамарна Султана, -жуваз мажал хьайила, чи дарих рикIерик са кIус гар кутаз ша!

-Аллагьди гудайбурукай хьурай чун, ашукь! Кьил чIугваз ая!-лагьана мад Агьмедуллагьди.

-Башуьсте! Де мад куьн сагърай! Зун куьн гьар са шад мярекатрал къвез гьазур я, дустар! Квез хъсан кьисметар ва яргъи манатар хьун-зи мурад я!

Чуьнгуьр турбадиз, турба-къуьниз вегьей ашукь Гьуьсейн-шегьердиз, фялеяр, пакаман хуьрек тIуьна, мядендиз рекье гьатна. Ашукь Гьуьсейнан таъсирдик акатнвай Уьзденаз вич цIийи дуьньядал акьалтнавайди хьиз хьанай. Ам, ашукьдин чуьнгуьр ягъунал, пердейрал, вилералди тамашни тийиз, тупIар эцигиз, вахчузвай вахтарал гьейран хьана амукьнавай. Уьзденаз, вичин тупIар ацукьнавай койкадин турбадилай гуьцI жез, макьамар ягъиз алахъуникайни хабар авачир. Сесиникай адаз хажалат авачир. Амма чуьнгуьр садра-кьведра гъиле кьур сенят тир. Гьайиф, буба икьван жегьилзамаз кьиникьи, ам чуьнгуьр къачунин мураддихъ агакьарначир. Ам ягъиз вердишарунин яшарни авайди я эхир. Назиквилелди тупIар къугъурун аялзамаз вердишарун чарасуз я лугьуда.Уьзден, югъ атай кьван, лаш гваз данайрин гуьгъуьна хьана, гила кIан хьуналди, адавай Гьуьсейнавай хьиз чуьнгуьр вичиз муьтIуьгъариз алакьун намумкин тир. Ам, чуьнгуьр къачуртIа, гьикI я лугьуз, хиялрик хьана. Ашукьди вичин везифаяр тамамрдайла, ял ядайла, адаз са вуч ятIани лугьуз ва хабар кьаз кIан хьанай. Амма вичи гузвай суалар галай юлдашри масакIа кьатIиз, зарафатдиз элкъуьриз кин аваз, ам киснай. Адан регъуьвили, гьиссер секинарнатIани, амма и йикъалай башламишна, Уьзденав ашукьвилин пешекарвал хъсан чир тахьайтIани, адаз чуьнгуьр кьванни ягъиз, манияр кьванни лугьуз машгъулат авуникай адан рикIе тум цана.

Рейгьан

Гуьрчегвилин кIанда къадир чир хьана,
Муьгьуьббатдин рекьени пак пIир хьана.
(Мани.)

Ашукь Гьуьсейнан таъсирдик акатнавай Уьздена йикъар, варцар манийрин лувараллаз акъудзавай. Йикъарикай са юкъуз Уьздена вичин рикIе къалабулух кутур сирер галай жегьил дустариз дуьздал акъудна:

-Гадаяр! Зи рикI аялдин гъиле гьатнвай нуькIрез ухшар хьанва. Ашукь Гьуьсейн гьалтайдалай гуьгъуьниз рикIиз зи хур лап дар хьанва. На лугьуда, рикIиз вичин гьиссер, мискIиндилай ядай азандин саягъда, вирибуруз ван жедайвал чукIуриз кIанзава!

-Яда, Уьзден!-Лагьана Усмана,-вуна ви рикIив азиятар вучиз чIугваз тазва?!

-Азиятар рикIив гумач. Ада вичин парар зи кIула вуганва!

-Инсандин рикI-къизилгуьлдин цуьк хьтин са затI я. Са вахт авайди я адаз цуьк ахъайиз кIан жедай! И арада ам жагъай иеси ксана кIандач. Гьар са кас и арада, адав цуьк ахъайиз таз чалишмиш хьана кIана. Алемди адан атирдикай менфят къачун герек я. А цуькведин гуьзелвилел дамах ая! Адаз къулай рехъ тагайтIа, ам кьураз башламишда,-давамна Усмана,-цуьк хьтин затI я рикI. Ам перишан жеда. Пагь! Пагь! Дуьньядин гуьрчегвал инсандин вилерай аквазвай рикI ахьтин са затI я хьи, ам аку! Адан гьайбат аку!-Кьве гъил цавуз авуна, ада чапла патан хур кьуна.Адаз Уьзден муьгьуьббатдикай рахазвайди хьиз тир. Бес Уьзденахъ хьтин жегьил рикI Усманахъни авачирни? Ада Уьзден багьна кьуна, вичин рикIе авай мурадрикай фикир ийизвай.

-Куьне гьикI лугьузва? Зи рикIел чуьнгуьр къачун акьалнава. Ашукьвал авун шартI туш! Машгъулатар жеда хьи чаз! Чуьнгуьрди чи рикIерив лезги чилер, дагълар, адан абу-земземдин булахар, чи такабур рушар, абурун манийрин ширин сесер агудда!

-Гьан! Чуьнгуьр лагь ман! Заз вун Лейли рикIел акьалтай Межнун хьиз хьанвай. Чуьнгуьрни пис туш. Яда, хъсан фикирдиз яб тагудай ахмакьар жедани?! ДекIена вун яц жедай жунгав жен! Ам ялдай араба чна ваз жагъурда.-Хъуьрена Усман.

-Шадвал дакIан кас вуж я!?-уях хьана Султан. ДикIени вун гьахьтин гьунар авай кас жен. Регъвевайдан мурад вуч я? Вилериз югъ хьана, экв акун! И базардин юкъуз чна ви мурад кьилиз акъудични?

Са арада ял ядай чIавуз, фялеяр алай чкадал файтун атана. Адай ивичIай хузаин акурла, Гьейбат файтундин патав гьерекат кваз фена. Абуру, са квекай ятIани, пара кьадар декьикьайра суьгьбетар ийиз, са шумуд камунин яргъал фена. Файтундик квай балкIанди, кьил галтадриз, тIветIер чукурдай амалар ийизвай. Ял язавай гадаяр авай пата, яшариз таза, дамахдиз халис къизилгуьл хьтин са руш ацукьнавай. Ам вилерин кIаникай жегьил гадайриз, шак тефидай къайдада тамашзавай. Уьзденан вилер а руша, рушан вилерни Уьздена акьуна. Са декькьада абур, сад-садан гъавурда гьат тавуна, на лугьуда, абуруз аквазвайди ахвар тир, кьведани сад хьиз кьилер са жизви хкажна, ахпа регъуьвал авурди хьиз, гьарма вичин кIвачерик квай чилиз тамашиз акъвазна. Ахпа, са арадилай хьиз, руш Уьзден авай патаз цIийи кьилелай тамаш хъувуна.Уьздена а рушай, шикил чIугвазвайдан къайдада чешне акъудиз башламишна. Некьидин сив галай назаниди Уьзденан жегьил чан гьейран авуна. Патарив ял язавай жегьиларни, вичи абурухъ галаз ийизвай ихтилатар рикIелай фена, Уьзден хузаиндихъ галаз атанвай рушан кьилелай кIвачералди тамашиз башламишна. Рушни абуруз, гунагь квачир мили хъвер сивик кваз тамашзавай. Мядендин кьацIай кIвалахар кьиле тухузвай жегьилрин парталар, садбурун гъилерни кваз, мазутдай кьацIанвайтIани, абурун къаш-къаматди нин хьайитIани фикир чпел желб ийидай. Яргъалди фикирар тавур Уьзден,-вичин гъилер жибиндай акъудай палдумдай михьиз-михьиз, рушаз мукьва хьана. Ам мад сеферда рушан кьлелай кIвачелди къаматдиз тамашна. Яшариз са тIимил артух тиртIа, а рушай адаз хуьре туна атанвай Шашнабатан шикилар къвезвай. Уьзден адав вичиз чидай туьрк гафарал-чIаларалди рахана:

-Ханум! Квевай тIвар багъишайтIа жедачни?

-Куьне зи тIварцIикай вуч ийизва, жаван?-Ам Уьзденан са бязи гафар дуьз къайдада ишлемиш тавунал хъуьрена. Уьзден и кардин гъавурда акьунач.

-Абурлувал пара кьадар ава квехъ! И гуьзелвал жагъай сунадин тIвар гьихьтинди ятIа чир хьана кIанзавай зи рикIиз!

-Рейгьан я!-Хъуьрена руш,-бегенмиш яни?-лагьана ада, тIимил ахцегь нугъват кваз лезги чIалалди. Вич килигайтIа, Рейгьан са шумуд сеферда, гатун ялар ядай вахтара, бубадихъ галаз Ахцегьиз, Гьейбатан хизанрихъ галаз хъфиз-хтайла, ам лезги чIалан гъавурдани гьатзавай ва адавай тIимил-тIимил рахазни чизвай.

-Пара бегенмиш жедай тIвар я!-Лагьана Уьзден адахъ галаз кьведни гъавурда гьатдай лезги чIалалди.- Гьатта ашукьдин манидиз лайихлу тIварни я! Эгер хузаиндиз хъел текъвез хьанайтIа, заз зи рикIе арадал атанвай чIалар вун гъавурда авай лезги чIалалди дуьздал акъудиз кIанзавай:

Рейгьаназ и гафар хуш акуна. Ада, сиви гаф талгьана, кьилин ишарадалди Уьзденай вичихъ авай гафар лугьудай ихтияр гана.

Лампа хьтин куькIвеннавай,

Буй-бухахдиз туькIвенавай,

Лацу чина къекъвенавай,

ЧIулав бурма мекериз кьий!

Вичин рушахъ галаз ихтилатра гьатнавай фяле вуж ятIа чириз кIанз хузаин Гьейбатни галаз агъадалди хтана. Тажиб хьайи хузаиндиз, лезгийрихъ галаз са кьадар вахтара кIвалахзаваз чIал хъсан чизвачиртIани, амма са бязи гафарай адан кьилни акъатзавай. Вичикай хабар тежедайвалада яб гуз башламишна. И кардикай Уьзденаз гьелелиг хабар тушир.

Акун къене гуьзел марал,

Гаф лугьуз жеч, къведач чIалал.

Хкаж хьанвай луцу хурал,

Нар нуьгведин ичериз кьий!

Вичин жегьил уьмуьрда икI виляй-вил экъисна авур тариф ван тахьай Рейгьан, Уьзденан суьгьуьрда гьатнвай. Вичиз чидай ва гъавурда гьатай лезги гафар Рейгьана хушдиз кьабалзавай. Гьейбатан хизандихъ галаз, Лезгистандиз хквез къачур чирвилер инал хузаиндиз бакара атанвай. Бязи гафарин гъавурда гьатзавачиртIани ада са-са гаф сафунай язавай, кисна яб акалзавай. Адалайни къецелай, Рейгьаназ Уьздена, вичиз талукьарнавай шиир лугьунин къайда ва адан сес шуьрбет кьван ширин аквазвай. Медресада кIелдай чIавуз, сухтайрин гьазурвилер ахтармишун патал атай Малла Мегьмедан вилик, адет яз Уьзден акъуддайди тир. Сифте сефер Уьзденахъ яб акалай Малла Мегьамед-эфендиди, адаз дуьаяр дуьздаказ лугьунин къайдаяр, яб акалайдалай кьулухъ, вичи къалурнай. Им, гьелбетда, са шумуд йисан идалай вилик хьанвай кар тиртIани, ам зигьнлу гададин мефтIеда гьатна амукьнавай.

Акъатна вун вилик бирдан,

Шумал буйдин, тIимил кьакьан,

Квев гекъигда за вун, Рейгьан?

Ви гьа ргай вилериз кьий!

Рушни галаз шегьердиз физвай хузаин, фялеяр патал герек вуч затI аватIа чириз Гьейбатал кьил чIугурди тир. Амма и сеферда, баругъда кIвалахар ийиз жегьил гадайрин цIийи кIеретI атанвайдакай хабар хьайи рушазни къвез кIан хьана. Амма, мяденда жегьилриз вичин руш акурла, ихьтин гьевес хкаж жедатIа чир тахьай хузаин пагь атIана амукьна. Гьейбат хузаиндихъ галаз жегьилривай са кIус яргъал акъвазнавай. Вирида Уьзденан шиирдиз яб гузвай. Уьзденав шиирдин са бейт лагьана акьалтIдалди, мад са цIийи бейтини вич яргъалди гуьзлемишиз тазвачир. Адаз, рикIе лугьудай келимаяр амаз, хузаин рушни галаз шегьердиз рекье гьатуникай къурхувал авай.

-Куьн лезгияр-аламатдин ксар я. Абур са куьнални амай халкьарилай усал туш.-Лагьана хузаинди. Гъурбатдиз атана лагьана, абуру чпин дагъвийрин такабурвал квадардач. Амма са кIус авам я куьн халкь, Гьейбат. Дагълара вердиш хьана. Иниз атайла, жибинда кепек-шийини хьайила, гуьзел таварарни акурла, гьатта чIалар туькIуьрдай устIарар хкатзава абурукай!

-Гуьзел ханумар чи патарани авайди, ваз ам сир туш, хузаин. Вуч ийида? Мал-мулк виридахъ авач. Виридаз дагълара ийидай кеспи жагъизвач. Акьалтзавай жегьиларни, ханлари, беглери чпин серфиниз кIвалах ийиз таз гьелекзава. И Уьзден аку! Ам за Юсуф-бегдин къармахрай акъудна гъанвайди я. Ина адаз амаларни чир жезва, кIвалахни ада кьведа кьван ийизва.

-А кардал зун вахъ гьуьжеткар туш, Гьейбат. Шиирар Уьзденаз иниз атаначиртIа, белки чирни жедачир.

-Агь хузаин! Ваз абур хъсан чидач. Чи ашукь Саидакай ваз ван хьайиди я.

-Гьан! Мурсал-ханди вилер акъудайди? Дагъустандани устадар ава. Амма абурувай тIарам рушар, папар акурла, и Уьзденавай хьиз кьарай кьаз жедайбур туш!

Абурун рахунриз фикир тагуз, Уьздена вичин муьгьуьббатдин регъверал раж вегьенвай. Ада Рейгьанан къаш-къаматдикай мадни хуш къведай бейтер лугьудайла, галай юлдашарни кваз аламат хьана амукьна:

Зар-зибадив диганавай,

ЦIийи варз хьиз чIаганавай,

Хунча хьтин ацIанавай,

ЧIулав бурма телериз кьий!

-И лезгиди зи рушан кьил элкъуьрзава. Гьейбат, жув гадаярни галаз емекханадиз алад. Зун, жуван куьлуь дердияр авуна, шегьердай фад хуькведа.-Ам икI лагьана, рушан патав хтана. Ада руш къуьн кьуна, файтунда ацукьар хъувуна. Ахпа, са вил Уьзденаз яна, ада балкIандив кам кикяйиз туна, файтун зарб гьална. Уьзденак акъвазун квачир. Ада са бейт кьванни ван хъхьурай лугьуз гьерекатна:

Ваз югъур хьуй хъфизвай рехъ,

Кьве гаф рахух элкъвена захъ.

Пияла хъухъ, истикIан яхъ,

Ви гьа лацу гъилериз кьий!

-Аферин, Уьзден,-лагьана рази хьайи Гьейбата,-на чи хузаиндин рушакай, хъсан гафар лагьана! Сифте бейтерихъ яб акалун тахьана, чна гьайифар чIугуна. Ам валай рази яз, руш ашукь жез къурхуни кваз хъфена. Дугъриданни, зи халкьдихъ куьн хьтин бажарагъ авай жегьилар тIимил авач! Сагърай абур куьнни галаз! Хъша, чна фу-затI тIуьна, чи кеспи давам хъувун герек я. Са шадвални хьана чаз, яни гадаяр!?

-Шадвилин атIа кьил авач,-хиве кьуна Усмана.–Чаз театрдиз фейи кьван лезет гана.-Гьейбат стха, валлагь, Уьзден халис ашукь ва шаир я.

-Шаир адакай жезвай хьтинди я,-лагьана Султана,-амма ашукь хьун патал, адахъ Гьуьсейнахъ авай хьтин устадвални кIанда, хъсан сеслу сазни!

-Чуьнгуьр – са акьван жагъин тийидай затI туш хьи. Абурай чи базарар ацIанва. Эгер Уьзденаз ам ядай ашкъи аватIа, рахунар вучиз ийизвайди я, къачун тавуна? Занни пул эцигда!-Лагьана Гьейбата.

-Куьне зун айибмир, дустар! А рушан гуьрчегвал акурла, зун жуван ихтиярда амукьнач. РикIи гьикI лугьузвай, Рейгьан галаз лув гана ката!

Уьзенан сивяй икьван чIавалди ван тахьай келимаяр акур гадаяйрик хъверни акатнай. Абур, кап-капа ягъиз шадни хьана. Уьзденан хъсанвиляй, адаз сад-кьве гъалатI гьалализ вердиш дустариз, ам ихьтин гафарин устIар тирди икьван чIавал чинни ийизвачир Инал ада ахъайнавайди кIусни гъалатI тушир. Адан чкадал ихьтин гафар, абурулайни артухан гафар лугьудай жегьилар мад алай. Амма инал Уьздена лагьана. Ада вичихъ зегьметкешвилин ашкъи авайди хьиз, гуьзелриз къешенг гафаралди тарифдин чIалар туькIуьрдай устадвал авайди малумарна. Адахъ цавуз лув гуз гьазур рикI авай. Шагьнабат рикIел акьалтайла, са легьзеда хайи хуьруьз хъфена, дидедал, адахли рушал ва хайи ватандал са кьил чIугуна хуьквез кIанзавай. Галай юлдашриз, рикIин зайифвал къалуриз такIандиз, ада вич сабурлувилин дережада аваз тухузвай. КIанивили, гатфарикай хабар хьайи данакъиран цуьквери хьиз, живедин кIаникайни чпикай хабар гуда.

-Пакадин югъ базардинди я. Чна ваз, Уьзден,-лагьана Гьейбата,-кIандай хьтин чуьнгуьр къачуда. Рази яни вун чи меслятдал?

-Чуьнгуьр-гьар са лезгидин рикI алай алат я, вичихъни ширин сес авай! За зи хайи Вини Ярагъдал данарбанвал ийидай вахтунда, жуван гъиле авай лаш чуьнгуьрдай кьуна, манияр лугьудай. Гьайиф хьи, данарбандиз чуьнгуьр гваз къекъуьн кутугнавачир. Я чуьнгуьр къачуна, ам ядай бахтавар уьмуьрни ганач заз, гуьгъуьниз лагьайтша, адав къугъвадай мажаларни хьанач захъ. Анжах, булахрилай ятар гваз хъфизвай чи жегьил рейгьанар акурла, за жуван лаш, чуьнгуьр кьадай саягъда, хуруз хкаждай. Инал заз акур Рейгьана, и йикъара чаз мугьман хьайи Гьуьсейна зи ивидик къалабулух кутуна. Завай гила чуьнгуьр гвачиз яшамиш-ярамиш жезвач. За ам гьикI къачуда? Къазанмишай кепекар адахъ гана тадани!?

-Акьван кIевера чна вун твадач, Уьзден, -хузаиндиз лагьана чна ваз са вежевай чуьнгуьр, чи гадайрин куьмекни галаз, Аллагьди гайитIа, ашукьвилин парталарни пишкешда. Гьелелиг са чуьнгуьр къачун чна ваз!

-Дуьз лугьузва Гьейбат стхади,-лагьана Селима,-«тIимил-шимил, яваш-яваш»-лугьуда бубайрин мисалда. Чун пака ам къачунин къайгъуйра гьатна.

Пакадин юкъуз, гадайрин са кIератI, Уьзденаз чуьнгуьрни, чпиз лазим затIарни къачуз рекье гьатна. Гадайрикай сада, чуьргуьрар гвай кас къалурна.

-Ингье чуьнгуьрар гвайди! Ша, чун абуруз тамашин кван!-Абуру чуьнгуьрриз тамашиз башламишна. Гагь сад, гагь масад гъиле кьуна. Абуру устIардивай са шумуд чуьнгуьр ягъун тIалабна.

-Куьн арада чуьнгуьр ягъиз чидай кас авачни? Ам низ къачузвайди я?-жузуна устIарди.

-Чуьнгуьр чна и чи дуст Уьзденаз къачузвайди я. Амма адавай гьелелиг ягъиз жезвач. – И гафарин ван атай, чуьнгуьрар гузвайдак хъвер акатна.

-Хъуьруьн фад я, хванахва! Са чIавуз ада чуьнгуьр ягъиз, манияр лугьудайла, чна квезни буюрда.-Хъуьрена Усман.-Абур, чпиз са акьван бегенмиш чуьнгуьр жагъун тавурла, са квекай ятIани багьна жагъурна, базарда къекъуьн давамар хъувуна. Абур, са кьадар къимет гайила, хъсан са чуьнгуьр къачуз алахънавай.

Туькьуьл хабар

Къай галукьай цуьк ятIа вун?

Хажалат гвай рикI ятIа вун?
(Мани.)

Мяденда Рейгьан гьалтай вакъиадилай гуьгъуьниз, багьна хьайиди хьиз, Уьзденаз ахварайни кваз, вичин хайи хуьр, таяр-туьшер аквазвай. ГьикI ятIани сенфиз адаз ахварай чпин къуншидал еке дем къурмишнавай мехъер акуна. Нубат атайла, ам кьуьлуькни экечIна. Деминин къерехда, якIун жагъун хьиз цIиргъ янавай рушари, чпиз кьуьлуьк буюр авунин лишан яз, чеб алай чкаяр кьилер юзуриз къалуриз алахънавай. Са бязи рушари, ягълухарни кваз юзуриз, Уьзденан фикир чпелди желб ийизвай. Уьзден лагьайтIа, абурун арадай са нихъ ятIани къекъвез, жагъин тийиз азабдик квай. И арада Уьзденан патав чина маргъузар авай са кас атана. Адав кьуьл ийидай мажал ганач. Уьзденаз хъел атана. Дем кьиле тухузвай касди Уьзденаз сабурар гуз, ам секинриз алахънавай. Пис касди вичин кар авуна. Секин хьайи Уьзден деминин къерехдиз экъечIайла, вичи гьихьтин викIегь касдал гъалибвал къачунатIа лугьуз, гъилер цавуз акъудиз кьуьл ийиз эгечIна ва гьараюнарни кваз авуна. Уьзденаз, адаз са вуч ятIани лугьуз кIан хьана, амма дем кьиле тухузвайда, шагьид тIуб сивел эцигиз, адахъ галаз къал тавун минетна. Уьзденан дерт къати хьана. Вичивай вич кьаз тежезмайла, ада вичиз сабурар гузвай деминин чIехиди, гъил эцяйна, са патахъди авуна, ам вичикай ягьанатар ийизвайдал тепилмиш хьана. Адан япарихъ кIеви ванер галукьна. Ахварик квай Уьзденаз, вичиз са ни ятIани эверзавайдакай хабар хьана.

-Уьзден!Фад къарагъайдахъни, жегьилзамаз мехъер авурдахъ садни агакьдач.лугьудай мисал авайди я. Ана гьикI хьана? Къе ваз ширин ахвар атанвани?-Уьзден, вилер тIушуниз, са кIус регъуьвал кваз къарайна.- Вун акьван къал кваз ахварай нив рахазвай? Ви япуз чи эверунин ванерни жезвачир. Галай юлдашар вал вил алаз акъвазнава.Са бубат кам кьванни кикягъа!

-Багъишламиш ая. Зун ахварик кумукьна. Исятда! Чиниз са стIал яд яна, за квехъ агакьарда.-лагьана Уьздена, вичел вил алаз гадаяр гуьзлемишиз амукьайди гьисс авуна.

-Чнани чин-гъил чуьхвенвайди туш. На тади къачумир. Уьзден! За вун ахварай рахаз акурди эвериз тунвайди я. Ваз ахварай вуч аквазвай?-рахана Усман.

-Агь! Чишни ваз? Ахварар я ман. Заз акур ахварар бегьемсузбур я.

-Абур шейтIанар я. Чпиз кар-кеспи авачирла, ахвараллайдав ял ядай мажал тагузвай. Абурун чIалахъ зунни жезвайди туш, за вазни меслят къалурзава чIалахъ тахьун. Жинерри вун тухун тийидай пIипI жедач. Акур ахварар ахъаюнни дуьз туш. Са сефер базардиз хъфин хъийин,-лагьана Усмана,-белки гила кьванни чи рикIе авай кар кьилиз акъатин.

Ракьун рекьин вокзалдал агакьайла, Уьзденаз анал вичин хуьруьнвийрикай кьве кас гьалтна. Адаз хуьруьн жемят вири акурди хьиз шад хьана.

-Хуьруьнвияр аквазва заз. Усман. Зун абурун патав фена кIанда. Акван хуьре вуч хабар-тегьер аватIа!-Ада, са гьихьтин ятIани шад хабар гуьзлемишиз хуьруьнвияр алай чкадал гьерекатна.

-Алад! Чун иналлай чайханада жеда,-лагьана Усмана.

Хуьряй экъечIайдалай инихъ саки са йис алатнавай. Диде ва Шагьнабат рикIел акьалтай кьван, ахварар акваз, Уьзденан рикI цацарал алайди хьиз секинсуз тир. Ингье гила хуьруьнвияр! Акван абурув вуч цIийи хабарар гватIа.

-Я Али дах! Вун и Уьзденав гвай дамахриз тамаш!?-лагьана пехил жуьреда, хуьруьн вини магьледин атIа кьиле яшамиш жезвай Магьмуда.-Им ни лугьуда чи вилик чIехи хьайи данарбан Уьзден я лагьана?! Маншаллагь! Акваз-такваз итим хьана ман!-Мад пехилвал хъувуна Магьмуда.

-Иниз къведалди ам итим туширни, яда?!-Суал гана хъел кваз Алиди.-Вунани сивел вуч хьайитIа гьам лугьуда!- Пул гайитIа, далгьудай гафар акъатда ви кIахай!

-За акI лугьузвач е! Ам са кьезил хьтин гада тир. Гила маншаллагь!-Хъуьтуьл рахана Магьмуд.

- Ам Бакудиз атана са акьван вахтни алатнавач. Ваз ви вилерай ам аждагьан хьиз аквазвани?- Магьмудаз са вуч ятIани лугьун хъийиз кIанзавай, амма Алиди мад адан сивяй са бегьемсуз гаф акъатиз кичIез, сивел кап эцигун меслятна. Ахпа ам Уьзденахъ элкъвена.-Вун гьикI я, Уьзден? Ви кефияр, кIвалахар?

-Али халу. Зун квелай гъвечIи я. Жузунар за квевай авуна кIанзавайди тир. Куьне вучзава? Яшлувилери тади гузвани. Къизбике хала гьикI я?

-Зунни хъсанзава, хва, вуна жузазавайбурни. Вуна вучзава. Алакьзавани валай фялевилин кIвалахар? Ина жувахъ рикI кудай са кас тахьайтIа, гьалар четин жедайди я. Заз акур чкаяр я ибур. Виликан вахтариз вил вегьейла, инаг пара дегишвилер хьанва. Виликдай ина казармайра яшамиш жезвай фялеяр, чилкинвилини тахтабитри гьелекзавайди тир. Гила квел алай алукIун-хутIунун чаз а чIавара жагъизвайди тушир.

-Закай архаин хьухь, Али халу, заз кIвале тек амай дидедикай фикир ава. ДахьайтIа, зун ина квез аквазва хьи, гьикI дуланмиш жезватIа! Хуьрера вуч хабарар ава?

-Ваз вуч хабар ава лугьун? Гьа инра хьиз я.

-На авайвал вучиз лугьудач, Али дах? Къал-къул ава!

-Къал авачир чка гьина аквазва ваз!?-Хъел атана мад Алидиз.

-Яваш, я стхаяр! Куьн Бакудиз атана агакьдалди кикIиз акъвазмир. Дугъриданни, хуьре вуч хабар аватIа лагь! Зи рикIикни жезва. Вуч хабар аватIа ачухдиз лагь!

-РикIик жедай ахьтин са хабарни авач. Диде тежезмай кьван хъсанзава. Адакай на кIусни фикир ийимир.-Ам са арадалди лугьун тийиз акъвазна, Магьмудан сивяй масакIа акъатункай кичIез, вичи хъуьтуьлвилелди давамна.-Малла Мегьаммед вуч тир? Адав хандин векилри кIвалах ийиз вугузвач.

-Вуна тарсар къачур медресадин фекьи вуч тир?-рикIел хкана Магьмуда.

-Вуч хьана!?- чи Мегьамед-эфендидиз?!-Гьарай акъатна Уьзденай. Адак къурху акатна.-Къаб алачир гафаралди лагь ман! Ваз минет хьурай!

-Малла Мегьаммед лап хъсанзава. Патал хуьрерай къвез, адавай тарсар къачуз хъфизвайбурун кьадар къвердавай артух жезва. И кар чкадин гьакимри урус пачагьдин векилриз, перемдин хиляй гъед къалурдай кьиса ийизва. Абурун вилерай Мегьамед-эфенди акурла, цIай къвеза, цIай!

-Зазни,-лагьана Алиди,-Бакудиз атайла, чи са рикI алай хванаха аваз, гьадавай ван хьайиди я. Къубада авай генерал Ермолова, и мукьвара Кефер патан Дагъустандай хуькведайла, Куьреда кьиле физвай гьерекатрикай малум хьана, Аслан хандиз тади гьалда Куьреда къайда хуьнин чар рекье тунвалда. Ада Аслан хандиз генералвилин чин гана лугьуз, мубаракарни авунай. Гьа са вахтунда, Куьреда авай къалабулухар акьалтIар тежезвай хандиз кIевелай туьгьметарни авуна. Малла Мегьаммедан иесивал ийиз жезвачтIа, вичин патав кьуна агакьарун буйругъ ганвалда. Чи хуьруьз текъвезвай жуьредин инсанар авач. Садбур Яхулай, садбур Аваристандай. И крар акурла Аслан хандиз къиздирмадин цIай къвезва.

-А цIукай заз къайгъу туш,-лагьана Уьздена,-а цIай абурукай ерли хкат тавурай!

-Кардин кьил икI я. Малла Мегьаммеда «Мусурманар гьич саданни лукI хьана кIанзавайди туш!»- лугьуз, эвер гунар чукIурзава. Чун лагьайтIа, кьве жуьредин гьакимрин лукIар жезва. Икьван чIавал чна жувни хвена, ханарни таъминарзавайтIа, гила урус пачагьдин тумухъанарни хвена кIанзава. И мукьвара, Малла Мегьаммеданни Аслан-хандин акьунарни хьана.

-Им са цIийи ван! Акьунар? Хандихъ галаз акъажунар?-Муьгьтел хьана Уьзден.

-Тади къачумир. Ханди, Кьасумхуьруьн жуьмя мискIинда, хутба авурдалай гуьгъуьниз, Малла Мегьаммед-эфендидиз сауал ганалда: «Вун низ акси къарагъзава? Ваз урус пачагь чIехи къват авай гьукумат тирди чидани?»-лагьаналда. Малла Мегьаммеда: «Чида!»-лагьана жаваб вахкана. «Бес чидайла, акьван еке къуват авайди чиз-чиз, вун адаз вучиз акси экъечIзава?!» «Ам чIехи я, амма Аллагь виридалайни чIехиди я!»-лагьайла, мискIинда авайбурк, шадвилин хъвер акатналда. Ажугълу хьайи ханди гъилин яргъивал авуна. Ада са кьве тIаб Малла Мегьаммедан хъуькъвехъ галукьарна, хъел кваз мискIиндай экъечIна хъфена. Адалай гуьгъуьниз, хан, «кая!кьея!»-лугьуз гьарайдал хьана. Эвер тавур жерягь хьанач. Садакайни куьмек жагъун тавурла, абурукай сада, хандиз куьмек хьайитIа анжах Малла Мегьаммедавай жеда лагьана. Хан вич Малла Мегьаммедан патав минетиз, багъишламиш,-лугьуз атаналда. «Багъишламиш ая, Малла Мегьамед. Завай гъилин заланвал авун хьана, вун ягъун хьана, за квевай зи тахсирдилай гъил къачун тIалабзава!». «Вавай зун ягъиз жедачир, эгер Аллагьдин кьадар авачиртIа, за валай гъил къачузва, хан»,-лагьайла, хандин тIал, гъилив-кIвачив квахьналда. Урус пачагьди ам кьуна, ТIифлисдиз рекье тунин буйругъ ганвайтIани, Аслан-ханди, Малла Мегьаммедавай, вичин ханлухда секинвал хуьн патал, Аллагьдин хатур аватIа, гьиниз кIандатIа гьаниз алад, амма вичин кьил секин тун патал минетналда. Малла Мегьаммед-эфенди гьанлай вичин хизанарни галаз эвел Табасарандиз, анайни Аваристандиз куьч хьана лугьуда.

– Малла Мегьамед чи мусурман диндин Шагь дагъдилайни кьакьан кукIуш я!

-Мад вуч хабарар ава. Чи гадайрикай мехъерар авурбур, чи рушарикай тухвайбур авани?

-Гадайрикай малум туш, амма Шагьнабат авай е!-Лагьана Магьмуда.

-Шагьнабат! Гьан? – гьарайдин суал акъатна Уьзденай. КIани рушан тIвар кьурла, Уьзденан рикIелай вири алатна. Адан кьили зиз авуна. На лугьуда, инал Малла Мегьаммедакай са ихтилатни хьайиди туш. КIанивилин гьиссери вири цифедик кутуна. Адан чинин рангни кваз дегиш хьана.

-А рушан гьайиф чазни атана,-давамна Алиди.- И мукьвара ам Кьурагьиз тухвана. Вичин хев квайди тушир адан. Юсуф-хандин мукьвабурукай я лагьайла, деде кIевиз акъвазна. Рушан яшарни хьанвай эхир. Маса кIандай чкаярни авачир. Руш рекьив текъвез са кьадар вахтар хьана. Шехьиз-шегьиз, залумри ам рекье туна! Аквадай гьалда, ам тухузвай кас набутни я лугьудай.

-Ам са йикъара вални ашукь хьанвайди туширни, Уьзден? РикIел аламани?-Хъуьрена Магьмуд.-Руш писди тушир, амма пIуртI хьана!

-ДапIар алачин рак я ви сив, Магьмуд! Уьзден гьинай, Шагьнабат гьинай? Ам Шагьнабатан патав са аял туширни? На вуж квев гекъигзава?

-За акI лагьай гаф тушир кьван?!-Багьнаяр ийиз башламишна Магьмуд.

-АкI лагьай гаф тушир! АкI лагьай гаф тушир! Бес гьикI лагьай гаф тир!?

Алидиз Магьмудакай акьван пис хъел атана хьи, ада Уьзденан чиник серин акатнавайди кьатIана, адаз сеперар гуз башламишна. Уьзденаз абурун ванер къвезмачир. Хуьруьнвийрин ихтилатар япариз хъфин тийизмай Уьзден, пагь атIана амукьнавай. Ахпа адан вилерикай Юсуф-бег кьиле аваз, гужуналди тухузвай Шагьнабат карагна. Туьфенгар ядай ванер акъатиз башламишна. Садакайни кьадай чка тахьай Шагьнабата, чина авай дуьгуьр акъудна, мани лагьана:

Севдуьгуьм яр, ви дердина,

Зи сефил рикI тIар хьана хьи!

На зи чанда дердер туна,

Ачух дуьнья дар хьана хьи!

Сад лагьана Уьзден вич-вичел хтана. Ахпа адаз регъуьни хьана. Адан рикIел Шагьнабатаз гуз тахьай темен акьалтна. Чиниз ярувал акъатна:

-Квез хъфидай хванахвадин кIвал авачтIа, чи казармадиз хъша, хуьруьнвияр. Кусудай чкаярни ава.

-Пара сагърай, Уьзден. Чаз илифдай чкаяр ина бул ава,-лагьана Алиди.-И Бакудин са пай лезгияр тушни? Бейкеф жемир хтанач лагьана.

-Куьн мад зал гьалт хъувун тевекул я, хуьруьнвияр! За квев дидедиз са савкьват кьванни вахкун. Гьикьван лагьайтIани, веледди гъидай затIунихъ дидеяр цIигел жедай адет я.- ИкI лагьана, Уьзден абурни галаз, патав гвай туьквендиз гьахьна. Ада диде патал са шуткьудин парчани са тIимил кьван ширинлухар ва кишмишар вахкана. Уьзденахъ галаз базарда къекъвез атай гадайри, чайханада чаярни хъвана, къецел экъечIнавай. Абуруз, чпин патав сефил яз хтай Уьзден акуна.

-Вуч хабарар гвай хуьруьнбурув, Уьзден?-Жузуна Султана.

-Дадашан хва,-рахана Гьейбат,-яргъалди ихтилатар авурла, чаз ана куьн квекай рахазватIа чир хьанач. Амма хийирдин хабар гвачирди, за гьасятда гьиссна! Заз ви чинин ранг акунамаз чир хьана.

-Ваъ! Ваъ! Куьне лугьудай кьван къариб хабарар авачир. Заз тарсар гайи Малла Мегьаммед-эфенди авайди тир. Адан кьилел Аслан ханди акъуд тийизвайди авач. Абур Кьасумхуьруьн жуьмяй мискIинда акъажунризни акъатнавалдай.

-Ам аламат жедай кар туш,-лагьана Султана, Уьзден секинардай къайдада,- хандивай мергьямат кIан хьуналди, жегъич кьван!

-Гафар-чIалар хьанвай са рушни авайди тир. Шагьнабат тир адан тIварни. Ам дакIанз, гужуналди гуьлуьз ганалда. Заз а кесиб руш язух атана. Адаз зун пара бегенмиш тир. Зазни дакIан тушир, амма яшарини манийвал авуна, я зи рикIел икьван фад мехъер авунни алачир.

-Яда,-лагьана Умара,-ам ви кьисмет тушир! ТиртIа, ам садавайни тухуз жедачир. Ам тухвай кас ава гьа? Ам гьадан кьисмет я! Рушар, тарарал алай пешер хьтин затIар я, гьи патахъай къати гар атайтIа, гьанихъ тухуда абур.

-Рушарилай бул вуч ава?

Виридак хъуьруьн акатна, амма Уьзденаз хъвер къвезвачир. Адаз рикI-дуркIун гуз кIанз, Султана сабурар гуз башламишна:

-Рушар бул аватIани, кIанивал пис затI я. РикIяй акъатдач! ГьакI ятIани дуьньядикай умуд атIана кIандач. Низ чида, ви кьисметдиз гьихьтин сунабилбил акъатдатIа, Уьзден! Сагъвал тIалаба Аллагьдивай! Амай крар Худади вичи дуьзарда.

Гьейбатазни дерт хьанвай. Вучиз лагьайтIа, Уьзден алакьарна, Бакудиз гъайиди ам тир, фидайла кьванни, кIанидахъ галаз анихъ амукьрай, гьич садахъ галазни, вич финикай гаф-чIал лугьумир лагьайди–ам тир. Гьейбтаз Уьзден Бакудиз финин ихтилат хуьруьз чикIиз къурхулувал авай. Абур ихтилатар ийиз-ийиз, чуьнгуьрар гузвай чкадал фена. Уьзденан рикIел чуьнгуьр къачунин кар аламачир. Адан рикIикай вичикай чуьнгуьр хьанвай. Амма вичин дерт туькьуьмиз вердиш Уьздена, вич винелай, са затIни тахьай жуьреда, хъвер кваз тухуз алахъна.

-Яда, Уьзден. Чаз и чуьнгуьрдихъ гьихьтин сес аватIа чизвач. Инал ша кван! Амай ихтилатар чна казармада хъийида.

-Гадаяр! Заз чизва, и хуьруьнвийри гайи хаин хабарди, захъ галаз куьн кефиярни ханва. Эгер а хабар кьилди са заз ван хьанвайди тиртIа. адаз давам гуз четин акъваздай. Дугъри я, чи арада, куьне лугьудай хьтин еке муьгьуьббат авачтIани, заз Шагьнабатан бедбахтвал аквазва. А кесибдиз, вацIу тухудайдаз, гьалтай са чланбардикай чара кьаз кIандайди хьиз, закай яр кьаз кIанзавай. Зун гьеле жегьил гада тир. Зи патайни адаз майилвал авун хьана. Гьар вуч хьанатIани, алатна. За квезни хажалат гайидай, гъил къачу!-Ам са-садан чиниз тамашна, хъуьрена.

-Ваъ, яда! Заз акурдалай кьулухъ вуна цIийи эсерар туькIуьрнава лугьуз шагьидвал ийизва гадайри. Вакай маниярни лугьудай устIар жезвалда. Хъсан лишанар я. Бакудиз атайдалай гуьгъуьниз вучиз вуна заз ви рикIин мурадрикай лагьаначир? За ам ваз чи жибиндайни пул гана къачудачирни? Ингье, и дуьшуьш хьаначиртIа, чаз квехъ хуьре кIаниди аватIани чир жедачир. Икьван чIавалди ви Шагьнабат лугьудай кIани рушакай хабар авайтIа, инрай хъифидайбурув кьванни са хабар агакьардачирни за?!-Гьейбата, чуьнгуьр багьна кьуна, Уьзденан кефияр диндал хкиз алахъна. Абур чуьнгуьрни гваз казармадиз хтана. Са-сада Уьзденаз чуьнгуьр мубаракарна. Чуьнгуьр къачуник абуру, Уьзденав пул кутаз тунвачир. Гадайрин пишкеш тир. И кар адаз са кIус къулайни аквазвачир.

-За чуьнгуьр,-лагьана ада вичин хивяй жавабдарвал акъудзавай саягъда,-ашукьвал ийида лагьана къачуз турди хьиз жемир. Чуьнгуьр гвачир лезги манидар, кьурьан гвачир сухта хьиз я. Заз адан симерин сесерай, чи дагъларин кIамарай авахьзавай булахрин чарчаррин ванер, лекьерин сесерин гуьзелвал аквазва. Гьелбетда, къе зи рикIиз, туькьуьлвал агакьна, тIарвал хьанва. Куьн инал кIватI хьунин метлебни заз чида. Зи рикIелай хажалатдин пас алудиз кIанзава. Пара сагърай! Гьикьван лагьайтIани, жегьилрихъ чпиз бегенмиш хьайи рушариз манияр теснифдай адет ава. А адет зани чIурнач. Ахьтин манийрикай сад «Шагьнабат» я. А манида зи рикIин гьиссер, залан дерт ава. Куьне ихтияр гайитIа, за ам тамамарда.-Уьзден чуьнгуьрдин симерихъ са жизви галукьариз, са артух ван акъуд тавуна, Шагьнабатаз бахшнавай мани лагьана:

Акур кIвалах вилералди,

Къачуз хьанач гъилералди.

Кьил кьаз тахьай гелералди,

Къаралмиш йикъар хьана, дуст!

Уьзден кIвачел акъвазна мани лугьуз башламишна ва Гьейбатаз лап мукьва хьана, ада куз-куздавамар хъувуна:

Стха, Гьейбат, дирбаш я вун,

Залай чIехи къардаш я вун,

РикIин хиял, сирдаш я вун,

Зунни бейхабар хьана, дуст!

-Сагърай, Уьзден дуст вун, маншаллагь ви ширин сесиниз ва чуьнгуьрдай хъсан ванер акъудуниз!

Рахай гафар рикIел хтун,

Бахтикъара винел атун,

Акур ахвар кьилел атун,

Мусибатдин кар хьана, дуст!

Кьилел атай фелек хьана.

Никай адаз куьмек хьана?

Фекъир Набат гьелек хьана,

Саралмиш икьрар хьана, дуст!

Галай юлдашри кьилер галтадариз, Уьзденан хажалат пайзавай. Амма Гьейбата Уьзденаз артухан хажалат тахьун патал, сивел тIуб эцигна, секинвилелди яб акалун гадайризни меслят къалурзавай.

Акьул лап кьиляй акъатна,

КIани яр гъиляй акъатна,

Халкьариз виляй аватна,

РикIиз пара тIар хьана, дуст!

Кайи рикIиз кьарай авач,

Я заз ширин ахвар авач,

Акакьдай са гьарай авач,

Перишан йикъар хьана, дуст!

-Куьн садра ада чуьнгуьр язавай саягъдиз тамаш! На давамра, стха!- Усмана зарафатна.

РикI хана зи дуьньядикай,

Чара жезмач бедендикай,

Жуван хайи дидедикай,

Акур им ахвар хьана, дуст!

Уьздена эхиримжи цIарар са шумудра тикрарунихъ галаз сад хьиз, сесни явашарзавай. Мани вирида гурлу капар ягъунивди къаршиламишна. Адавай мад са мани тамарун истемиш хъувурла, чара тахьана, и мукьвара вичел дуьшуьш хьайи хузаиндин руш Рейгьаназ бахшнавай чIал тамамарна: Акъатна вун вилик бирдан ,

Шумал буйдин, тIимил кьакьан,

Квев гекъигин за вун, Рейгьан,

Ви гьа ргай вилериз кьий!

Уьзденаз инал гадайри, «пара кьадар сагърай вун, Уьзден»- лагьайла, адаз вичик лувар акатай кьван шад хьанай. Адалай гуьгъуьниз Гьейбат рекье хтур гадайри, чпин шадвал лап яргъалди давамар хъувуна.

Гьейбат хизанар галаз казармадилай а патал кьилди кIвалера яшамиш жезвай. Дуьз лагьайтIа, Уьзденахъ чуьнгуьр ягъунин карда, са акьван устадвал авачир. И кIвалах адаз вичизни чизвай. Адалайни гъейри, инал сад лагьай сеферда ягъай манидин атIа кьил авачир кьван яргъалди чIугунни, Уьзденаз ашукьди вич гьикI тухудатIа хъсан чир тахьунин лишан тир. ЯтIани, дустарин кьадар авачир тарифар ада хушвилелди кьабулна.

Гьа и саягъда, гьар са мажал авай вахтуникай менфят къачуз, Уьзденни чуьнгуьр чара тежедай дустар хьана. Адалайни артух, адаз авай фикир-хажалат кьезил авун патал рикI ачухдай маса машгъулатни авачир. Кар-кеспи гъилеваз вердиш хьайи Уьзденаз, са бязи юлдашриз хьиз, кIвач-кIвачел вегьена, кар авачиз вахт кечирмишиз кIандачир Чуьнгуьр маса кар я. Ам машгъулат хьиз, рикIин гьиссерив лув гуз тадай алатни тир.