АХВАРИН ДАРМАНАР

-Ана гьикI хьана, сикI! Вун кимерал такваз са гьафте хьана,-алатай чка авайни? -Хабар кьуна Къанфета ЦIамидивай.
-Жегьеннемда, къунши! Атана кьенани,-амани лагьана, хабар кьадай адет тушни? -
-Ана гьикI хьана, кимиди? Ви ламраз чавш лагьай кас авани? -
-Кими тахьана за вуч ийида? Им са гьафте хьана завай кIваляй экъечIиз тежез.
-Вучиз?-
-Вучиз лугьуда вуна. Алатай гьафтеда чун кьвед ацукьай межлисда, Къебешан хъиляй завай пиян жедалди хъун хьана завай. Хъвадачир е за а зегьримар. Гафунин кьилиз ада заз- ЦIамидиз вичин папакай кичIела хъваз жезвайди туш лугьуз, зарафатар ийиз хьана. Занни вуч ийида? Адан гафарин хъиляй лух жедалди хъвана. ХтайтIа, кIвале са къал акъудна папа. Абуру заз гъилив кьур кар авуна: чайдик кутаз, ахварал фидай дарманар гана. Гьар сеферда ахварай аватайла, дарман квай чай гуз, зун са базардин йикъар я ксуз.
-Эхир гьикI хьана, къунши?
-Эхир гьикI жеда? Мес кьежириз акурла, заз дарман квай чай гун хъувунач. Са кIус амай ксай чкадал декьена.

ХАЛИС МУКЬВАБУР

-Захъни пара кьадар мукьвабур ава,-дуст ЦIами,-амма, абур, гьар сеферда зи кар чIур хьайила,зун дарда гьатайла,- батмиш жедай параходдай кьифер хьиз катзава.
-Жагъана вазни мукьвабур! Ваз халис мукьвабур вужар ятIа чидани ваз? -
-На лагьайла чир жеда.
-Ви халис мукьвабур-и зун хьиз мукьвал-мукьвал къведайди я, ахмакь!

ДУЬНЬЯ КЬУРВАЛ ФИЗВАЙДИ Я

ЦIамидин пиянискавилин атIа кьил авачир. Гьар сеферда хъун себеб яз дустунин кIвале къал-къул аваз акурди, Къенфетаз вичиз авачир акьулар гуз кIан жеда.
-ЦIами, къе и яшдиз атана, са кIвач сурун патал алайла, ваз и пиянискавилер кIусни кутугнавач.
-Дуьнья,- дуст-Къенфет,- жува кьурвал физвай затI я. Эгер зун, жув авай гьалдал нарази яз шехьиз хьайитIа, йиф-югъ талгьана рекьидалди шехьна кIанда. Адалай хъуьрез кьин хъсан я. Жуван рикIиз акьван гуж гумир.-Вичи лагьай гафунал вич пашман тир дуст,-кIар галукьай кац хьиз хъфида. Пакад юкъуз, каш-кашув текъвез ЦIами Къенфетан варар гатаз атанва. РикIик тади кваз къецел экъечIай адаз, чинин рангарни кваз атIанвай дуст акуна.
-На лагьайди хьана, дуст. Гила зи эхир пуч хьана!- Гьарайна.
-Ана вуч хьана!?
-Вуч жеда кьван? - Абур чна ви кIвачихъай галудда лугьуз,-къвез гьар юкъуз зи складда хъваз хъфенай. Гила зун прокурордин следователди кьуна тухвана, заз агъа кIан цIуд йис
дустагъ къвезва лагьанва. Вуч чара ийида ? -
-Жувахъ галаз хъвайибуруз це а суал, ЦIами. Хажалатар авуникай менфят амач. Вуна гьикI лагьанай? «Дуьнья кьурвал фида» Вай кIвале пиян яз уьмуьр акъуддайди,- вай дустагъда жув жуван тIеатдал алаз акъудайди.

ГЬУКУМАТДИН КЪАРАР Я

Дустагъра ацукьна, ял ягъна хтай ЦIамидиз мад пул бес жезвачир. Ам буржарани гьатна, я абур вахкудай рекьерни авачиз, са азабдик квай. Вичелай са кьадар камаллу Къенфетан патав фида ам:
-Я дуст,- телевизоррай арабир рикIериз шадвал гъидай хабарарни гузва. Вуна яб акална жеди, гьукуматди чи пенсияр артухарда лагьана къарар акъуднава.
-Вунни гьа ни вуч лагьайтIа, адан чIалахъ жезва.
-Ваз гайи гаф кьилиз акъуддалди, шумуд четинвиляй экъечIна кIанзаватIа чидани?
-Гила вуна заз махар ахъайда,- Нарази хьана ЦIами.
-Махар за ваз ахъайдач,- амма кьиса ахъаюн чаразуз я:
-Са вун хьтин къадир авачир кас, зун хьтин ваъ лугьуз тежедай касдивай балкIан къачуна, мугьмандиз фида кьван. Фена-фена,са кьадар рекьиз акъатайла, гьайванди яд акур чIавуз къарасудихъ ялна. Мугьмандини тади кваз, балкIан къарасудал гьална, гъилевай кьенерар турарин кьилихъ акална. БалкIанди яд хъвана-хъванач фагьум тувур авам, вичи вичин кар акурла ам мад балкIандал хкаж хъхьана, рекье гьатна.
-БалкIанди яд хъваначирни?
-БалкIандин чкадал вун хьурай. Кьенерар пурарин кьилихъай вегьенвай гьайвандин кIуф цел агакьдани? Чи гьуматдин къарарарни, са патахъай гайитIа, муькуь патахъай адакай менфят къачуз четин хьурай лагьана, кьенерар пурарин кьилихъ вегьенвайбур я. Гила гъавурда гьатнани, къунши?
-Гила эхь!

ЗАЗ ВУН ХЪСАН АКВАЗВАЧ

Гьар сеферда кимел атана, сад- садал дуьшуьш жезвай ЦIамидиз Къенфет амалар бегенмиш жедач:
- Къенфет! - Заз вун эхиримжи вахтара хъсан аквазвач!
- «Курортра» ялар пара ягъна, тади ганвай хьтинди я ваз, къунши, ви вилериз.
- Артухлама хъуьренни ийизвани вун!? -
- Хъуьруьнар туш, дуст, рикIивай я. За лагьайди ийидатIа, якIун хуьрекарни кьил алаз неъ, духтурдиз фена, жуваз са кьве нумрадин артух къалурдай айнаяр къачу. Ахпа ваз зун лап хъсан аквада.
-Заз вун ваъ, ви амалар хъсан аквазвач, кьей къунши, амалар!

КЪАРИ ТУШ – СВАС Я

Вичивай хьиз пулуниз «цIай»ягъиз алакь тийизвай Къенфетал цIийи костюмар алаз акур ЦIамидивай акъвазиз хьанач.
- Ана гьикI хьана,-кьарай квахьайди, вун къариди чам хьиз акъуднава хьи!
- Къари ви паб я. Зун хьтин касдин паб къари туш- свас я свас!

ЧУЬНГУЬРДИКАЙ РИВАЯТ

Лугьуда хьи, къадим девирра лезгийрихъ чеб чпел ашукь кьве жегьил хьана. Аял чІавалай чеб чпиз бегенмиш хьайи и гададинни рушан арада а кьадардин гьуьрмет, хатур хьана хьи, абурувай юкъуз акурдал ва рахайдал бес тахьана, гьатта йиферни кваз, садаз сад галачиз кьарай техъвез, ахварал тефиз, гада лагьайтІа, сефил тир вацраз, руш-экуь тир гъетериз тамашиз акъатзавай. Аял чІаварин гьуьрметлувал, яшар чІехи хьунивай, ашкъидиз ва муьгьуьббатдиз элкъвена. Малум тирвал, дишегьлийрин кьисмет пара кьадар четинди, ачухдиз чпин фикирар лугьуз къадагъа яз, гьатта кІанидан тІвар кьванни кьаз тежедайди тир. Муьгьуьббатдин гьалкъада гьатнавай рушавай рикІин сирер дуьздал акъудиз тежез, кьураз хьана, амма жегьил гададиз са тІимил хьайитІани азадвал аваз, хуьруьвай-кІваливай яргъа хьана; чуьллера, багълара, жигерра авай ашкъидин келимаяр манийрин куьмекдал лугьуз хьана.
Гьелбетда, гьар са дерт авай жегьилдиз, вичин суьгьбетдихъ, манидихъ яб акалдай касни герек я. Са ни ятІани вичихъ яб акализ акур дертлудаз, далудал алай залан пар кьве патал авурди хьиз, регьят жеда, рикІ чкадал ацукьда. Ашкъиламиш хьанвайдаз, бубайри лугьузвайвал, гъиле авай патахъ лашни-чуьнгуьр я. Амма и жегьилдин ашукьвал а кьадардин гужлуди хьана хьи, ада вичиз акур кьван тарарин кІарасрикай, са гьихьтин ятІани, вичин манидиз куьмек гудай ва адан таъсир артухардай затІунихъ къекъвейла, кІаник чарай хатрутар алай тар акуна. И жегьилди дад такур емиш амачир, амма вучиз ятІани и таран емишар-хатрутар пара кьадар рикІи чІугуна. Ам сифте тараз тамашна, ахпа адаз тарахъ эгис хьайила, пешерин вишришдин ванер атана. «Яъ,-лагьана жегьилди,-и пешерихъ икьван ширин сесер авайла, адан кІарасдикай авур сенятдихъ гьикьван ширинвал жедатІа?» Дугъриданни, жегьил ашукь ягъалмиш хьанач. Гьадалай инихъ шумуд виш йисар алатна, амма чуьнгуьр-муьгьуьббатдин иесияр тир ашукьрин муьзыкадин алат хьана. Чуьнгуьрдихъ авай шад макьамрин, авазрин сесерал ашукь хьайи инсанриз адакай мел-мехъерин, шад кьуьлерин, гурлу межлисрин чарасуз лазим тир алат хьана.
Тарих къадим затІ я. Вири рикІел хуьз алакьдач. Амма Къавкъаздин къадимлу халкьарикай сад тир лезгийрихъ лап дегь девиррилай инихъ машгьур ашукьар, шаирар ва чуьнгуьрдал лап рикІивай ашукь векилар хьана. ИкІ, месела, ирид лагьай виш йисарилай малум тир Давдахъа, цІикьвед лагьай виш йисара-Месхети-Ханума, Генжеви Низамиди, Куьре Мелика, Миграгъ Къемера, Мискин Велиди, Лезги Къадира, Кьуьчхуьр Саида, СтІал Сулеймана, чи девирда лагьайтІа, ашукьар тир Ширина, Сакита, Адила, Рустама, Шимшира ва пара кьадар масабуру чуьнгуьрдикай менфят къачуна ва къучун давам хъийиз, чпин рикІера авай гьиссер халкьдал агакьариз куьмекна. Алай девидани, гьи кьадар жуьреба-жуьре музыкадин алатар пайда хьанватІани, лезги кІвале, межлисда, мел-мехъерик чуьнгуьр вафалу яз амазма.
Чуьнгуьррин сесерин ширинвал, абурухъ дикъетдив яб акалунин сирер, абур арадал гъизвай устадрилай асуллу я. Лезгийрихъ абур амукьунин себебни-гьахьтин бажарагълу устадар хьунухь я. Гьайиф хьи, къадим заманайрилай инихъ, бубади-хциз, хцини чпин рухвайриз ва хтулриз чириз, абур маса гуз хьана, тек-туьк устадри, чпин эрж эцигиз алахъна. Чуьнгуьр-хатрут таран кьелечІ кьуларикай арадал гъизвай затІ я. Зун жуван мукьва-кьили, чебни виридаз машгьур чуьнгуьррин устадар тир бине Вини Арагъай тир Баламирзоев Агъамирзеди ва зи хуьруьнви Абдурагьима, гележегдин чуьнгуьрар патал гьазурнавай кьелечІ ва назик кьулариз тамашна. Чуьнгуьр, гьелбетда, назик алатрикай сад я. Ам хвена кІандай затІ яз, гъавурра авай инсанри, саламат хуьда. Гьайиф хьи, чал лап къадим чуьнгуьррикай тІимил ама.
Лугьуз жедач завай, кьиблепатан Дагъустанда машгьур устадар тир Абдурагьим ва Агъамирзе рагьметдиз фена, чахъ чуьнгурар ийидай хъсан устадар авач лагьана. Абдурагьиман ва Агъамирзедин гадайри чпин бубайрин пешеяр давамар хъийизма. Зун умудлу я хьи, лезги халкь амай кьван гьа чуьнгуьрарни амукьда ва абур ийидай устадарни. Амма са ихтилат лугьун тавунани акъвазиз жедач. Идалай вилик чуьнгуьр-ашукьрин алат тиртІа, гила межлисриз, кьилди къачуртІа, телевизоррай клиприз са кьадар манидарар чуьнгурар гваз экъечшзава. И карди чак шадвал кутазва. Вучиз лагьайтІа, сегьнедиз гваз экъечІзавай гьи жуьредин хьайитІани музыка тамамарзавай алатдилай чуьнгуьр усал туш. Гьа са вахтунда, чуьнгуьрдал къугъвазни тежедай манидарар, са вуч кІандатІани хьурай лагьана, музыка санай, чуьнгуьрдал алай тупІар-маса пердейрай физ, са ни ятІани тамамарай музыкадин сесинкай менфят къачузвай дуьшуьшар жезва. Им, гьелбетда, кутуг тавур кар я. Винидихъ заз вичикай риваятдин къайдада башламишнавай кутуг тир тариф ихьтин са шиирдал акьалдариз кІанзава:


Лезги чуьнгуьр

Шад манийрик кутаз лувар,
Къурмишда на гьар са сувар.
Ашукьардай чилер, цавар,
Аламатдин затІ я чуьнгуьр!
Хъуьрез, къугъваз гимиш симер,
Тезенагдал кутаз демер,
Шив хьиз вердиш ийиз туьмер,
Аламатдин затІ я чуьнгуьр!
Лезги халкьдин мел-мехъерин,
Шагьларин шагь я вун ширин,
Руьгь кутадай рикІик дерин,
Аламатдин затІ я чуьнгуьр!
ЦІийи свас хьиз чамран хурал,
Рахада вун ич хьиз тарал.
Лезги чилел ашукь марал,
Аламатдин затІ я чуьнгуьр!
Сажидин, на чІалар туькІуьр,
Шагьнабатдин яд я чуьнгуьр!
Сад Аллагьди авур куькІуьр,
Аламатдин затІ я чуьнгуьр!

ФИРЛИ ЧАНАХЪ

Муьгьуьббат-залум шейъ я. Муьгьуьббатдиз табий тушир са яшарни авайди туш. И кар рикIел хкунихъ анжах са себеб ава. Чи хуьнуьрви Семед-муьгьуьббатдин рекье чанни кваз эцигдай инсанрикай сад я. Адаз вичин кIаниди эцигдай ва вахчудай чка авачир. КIанивал гьахьтин аламат я ман. Адан хура акъвазун патал, я жув ракьун инсан хьана кIанда, я кIанивиликай хабар авачир авам. Семед-я сад лагьайбурун жергедик акатзавачир-ам къилихдиз хъуьтуьлди тир; кьвед лагьай жергедик-гьични, вучиз лагьайтIа, кьунвай кIанидакай-гележегдин даях, уьмуьрдин юлдаш ва аялрин диде жедайди чизвай.
Винидихъ чна авурбур гьакIан веривердер я. Гьар са касдиз ва ада авур кардиз къимет анжах эхир кьил акурла, къимет гана кIанда. Са пис марфар къвадай зулун йикъара кьиле фена абурун мехъер. Къецел пата марфар ва къаяр аватIани, кIанибурун рикIерин чимивили мехъер авур кIвалера шадвилин чимивал тунвай. КIвале авайбурни кьве кIаниди тир: сад Семед, муькуьди-Суна. Чеб чпел элкъвез, абурун тавазивилерин а кьил авачир. Жедай затIар я кIанивилер. Жегьилар хьайила, сада садан гьурметар хуьн буржарикай я. Са гафуналди, Семеда вичин Суна, кьацIал алай лампа хьиз хуьзвай. Адаз аквазвай экв, гьатта юкъузни кваз, Сунадин вилерай тир. Адав са кIвалахни ийиз тагуз, ам ада какадин къене авай къиб хьиз хуьзвай. КIвалелай кул вичи ягъзавай, вири жуьредин михьивилер, хуьрек авун вичин хивез къачунвай Семед, чуьлдин кIвалахрихъ агакьзавачир. Эхир са юкъуз ада лагьана:
-Суна чан. Зун пакадлай кьулухъ кIвалахал фида. Чахъ авай дуланажагъдин шартI-чилихъ галаз алакъалу я. Зегьмет чIугуна, тIуьна кIанзавай затI я. Зун кеспидал фида, кIвал вал аманат, вун Аллагьдал.
-Я итим, бес за вуч ийида? Зун квел машгъул жеда?
-КIвалин кIалах-куьтягь тежезмайди я, зи Суна, ви кеспи-суфрадик фу хьурун, кIвалер къайдада хуьн ва масабур.-Ам икI лагьана вичин кеспидал фена.
Хабар гьинай гун за квез, Семедан паб асайишди, мегъвер недай кьван куьк хьанвай севрез ухшар хьанвай. Пакамаз къарагъна кIанзавай паб-нисинин частаралди мессе амукьзавай. Гишин хьайила, къарагъна, тIуьн-хъун авуна, мад къаткин хъийизвай. Нисини хуьрек няниз нез, гъуьл кIвалахлай хтайла, адан вилик са жими-журу эцигна, вичи тIадайдан амалар авуна, хъфена месел ярх хъижедай. И кардал Семедни шад тир. Адаз вичин паб кьуд муртIан хьана акваз кIанзавай. Итимдихъ аждагьан хьтин паб хьана кIанда, лугьузвай ада вичи-вичиз.
Фена е варцар, йисар. Семедаз, вичин кеспи авунилай гъейри, маса фикирар ийидай мажални авачир. Галай юлдашрихъ галаз рахаз-хъуьрезвай Семедаз, дуьнья гьи патахъ элкъвезватIани чизвачир. Гьалал баркаван хьтин, рикIе шейтIан авачир инсан тир. Йикъарикай са юкъуз, нисинин фу нез кIватI хьайи юлдашрин арада, суфрадал вичин чантада авай гьазур-гьалални акъудна. КIватI хьанвайбурукай амалдар Иса, сифте Семедан чантадай акъудай фаз тамашна, ахпа патав гвай Ризадиз.
-Я Семед, зи рикIик са суал ква. ЖузуртIа, хъел къведани ваз?
-Дуьз эхтилат ятIа, ваъ!
-Чна никIе цазвай ризкьи-къуьл я, регъвезвайдини-къуьл хьун буржарикай я, гъуьрни къуьлуьнди, адакай чаразвай фуни-къуьлуьнди хьана кIандачни?
-Хьана кIанда.-Рази жаваб гана Семеда.
-Вучиз ви чантада гьамиш мухан фу жезва?
-Валлагь генди, за а кардиз икьван чIавал фикир ганачир. Хъфейла Сунадивай хабар кьада за. Ахпа, Бисмиллагь лагьайдалай гуьгъуьниз, фу тIуьна, куьтягьна, Элгьемдуллагь лугьудалди, абуру сивяй куьтIни акъуднач. Са гъвечIи ял акъадарна, чпин кеспидив эгечI хъувуна.
Югъ атана няни хьана. КIвалах куьтягь хьайи лежберар, гьарма вичин кIвализ рекье гьатна. Семедни хтана. Гъил-кIвач чуьхвена, няни фу нез суфрадихъ ацукьайла, ада папавай хабар кьуна:
-Жузун айибмир, Суна чан, са суал ава ваз гудай.
-Суалар за гана кIанзавайди тир, кьилди ви кIвал хуьдай къаравул хьанвай. Це ман, жуван суал!
-Вун гъана са кьадар вахтар я, ваз чизва чи никIе цазвайди къуьл тирди.
-Я, дуьз лугьузва вуна, ахпа?!
-За регъвез хкизвайдини къуьлуьн гъуьр я.
-Аман дуьз ихтилат я, ахпа?!!
-Чараз, хкизвайдини къуьлуьн фу я.
-Дуьз!!! Ахпа?!!!
-Завай галай юлдашри, вав гвай мухан фу вучтинди я лугьуз, хабарар кьазва. Инин себеб вуч я?
-Вини СтIалдал алай жуван кьейи вахавай хабар яхъ! Ван къвезвани ваз!
-Ам-Вини СтIалдал, чун-Агъа СтIалдал?
-Ада агь ийизва. Агьди ви къуьлуьн факай-муханди ийизва, чир хьанани ваз?!
Лугьудай гаф амукь тавур Семеда, тIуьрдакай са кифетни авачиз, вичин каш-мекь авуна. Пакадин югъ-гьафтединди тир. Ам, базардиз фейила, вичин вах Ислидал гьалтна. Жузунар авурдалай гуьгъуьниз, Семеда вах Ислидиз вичин рикI ачухна. Ваха дикъетдив яб гана. Ахпа, гъавурда гьатай ваха стхадиз лугьуда6
-Стха чан, дуьз лугьузвай ви Сунади. Куьне тини ишинзавай чанахъ куьгьнеди хьанва. Адак виликан берекат кумач. За ваз и базардай са аламатдин чанахъ къачуда.
-Чанахъар чи кIвале кьвед ава, вах! Пул гана мад сад къачун квез я? Герек туш!
-Вуна за лагьайди ая. Ам, на лугьудай жуьредин чанахъ туш! Аламатдин чанахъ я. Гъилер сагъ хьайи устIарди, ахьтин чанахъ раснава хьи, адаз тамашун квяй я?
Гьар гьикI ятIани, вах Ислиди, и чанахъдик квай аламатар лагьайла, Семедаз адахъ гудай пул гьайиф атанач. Чанахъ къачурла, устIарди чанахъ кардик кутун ва акъвазарун патал лугьудай келимаяр Семедаз хуралай чирна. Чанахъни гваз хкведай рекье, ада и гафар са шумудра таъикрарна, рикIе хвена.
Рехъ кьуна кIвализ хквезвай итимдин къуьнел цIийи чанахъ алаз акур Сунадик хъел акатна:
-Я кимиди! Чанахъар чи кIвале кьвед аваз, на пул гана, квез ялзва?! Вун гьамани галаз лугьун за.-Кьве гъил эчIез яна акъвазнавай Сунадиз, Семед нез кIанзавай. КIаникай виниз хкведайла, гурара амаз паб секинрун патал Семеда гьарайна:
-Я залум! Ам ваз чидай чанахърикай туш е! Им маса чанахъ я. Ваз и чанахъдик квай аламатар акуна кIанда, ахпа лугьуда на заз: «Чан Семед!-чан зи гъерини мед!» Вун садра идак квай аламатриз тамаш! Хъша кIвализ. Са экв къалурин за ви вилериз.-ИкI лугьуз, ам Сунани галаз кIвализ хъфена. Семеда чанахъдихъ галаз рахадай чIалар чирна, амма ам акъвазардай вахтунда лугьудай гаф чуьнуьхна. Рази хьайи Суна, Семедахъ галаз чанахъда ацукьна. Семеда, ван къведайвал, «Фирли чанахъ!»-лагьана, гьарайна. Чанахъ гьерекатдик акатна. Атунвай зарб акатай чанахъдикай фарфалаг хьана. Гар акатай булушкадин ценерни кваз цавариз акъудай гару Сунадин бедендик хъиткъитIар кутазвай. Са кьадардин алчуд хьайила, Семеда ам акъвазардай гаф рикIяй лагьана, акъвазарна. Шад хьана папаз. РикI дарих тир кесибдиз, вахт рекьидай машгъулат жагъана. Няниз, мад са сеферда къугъун хъувур папазни гъуьлуьз йифиз ширин ахварар атана.Пакамаз, гъуьлуьн чантада: къуьлуьн фу, са кIус дуьдгъверни кваз туна, ам фад рекье туна.
Хабар нивай гун за квез? Хабар Сунадивай ва адан ашнадивай. Вич килигайтIа, Семедан къунши, спел тахар кьамухъай тIвал ягъиз жедай Мирзе аваз, адан пешени кимел физ, махар ахъаюн тир. Кар-кеспи авачир Семедан паб кIвале тек яз акурла, ада мукьвал-мукьвал жузунар ийиз, ам вичин гъилик ийида кьван. И кардикай хуьруьз-кIвализни хабар тир, амма кеспидин гъиляй, куьчейрин ихтилатриз яб гудай мажал авачир Семед, пакамаз кIвалахал физ, нянихъ хквезваз, са куьникайни хабар авачирди тир. Семед фена са акьван вахтни тахьана, гъанвай «Фирли чанахъдик» квай аламатар къалуриз, Сунади, сифте къулал аш эцигна, ргана, ам демда гьатдалди, эверна атай Мирзедиз, буюр ийида. Шадвилин а кьил хьанач. Сунади, вичини Семеда чIугур кеферикай куз-куз суьгьбет авуна.
-Ша, акI ятIа, чна аш тIуьна, кеф чIугван.
-Ваъ, зи азизди, ви гьа яргъи спелриз къирай зун. Аш демда гьатрай, кеф чIугурдалай гуьгъуьниз неда чна!
-Ви кефи гьикI хада, Суна. Ша!
Абур кьвед и чанахъда са гужалди агакьна. РикIиз мажал авачир Сунади, ван хкажна хьиз «Фирли»-лагьана. Чанахъ яваш-яваш элкъвез башламишна. Папа мадни: «Фирли чанахъ!!!»-лагьайла, буба квез къурбанд хьурай, за квез квен тариф ийида? Чанахъдикай гарун фарфалаг хьана, а саягъда элкъвез башламишна, кьилер гижи жедайвал. Акъвазариз алахъна Суна, чанахъ адан чIалаз тамашнач. Мирзедини минетна, амма чанахъ акъваззавачир. Абур кьведни алкIанвай чанахъдал.
Гьамамдиз фидайла, къачур рагъ аваз, ам ахкшанз бегдин руш атана. Эверайлани ван тежез акурла, кIвализ гьахьайтIа, ина авайди са къиямат тир. Сунадин гъиляй регъ вахчузвай бегдин рушни чIугуна чанахъди вичелди. Гила чанахъда пуд авай. Куьчедай, мермелияр гузвай алверчи аваз, и кIвализ гьахьайтIа, пагь атIана амукьна. Чанахъда авайбурун минетунар акурла, акъвазриз кIан хьайидини чанахъди вичел чшугуна. Гила абур кьуд кас аваз элкъвезвай чанахъ.
РикI кIвале авай Семедаз кьарай къвезвачир. Адак къе са гьихьтин ятIани теспачавал кваз акур юлдашарни мегьтел тир. Адалайни алава, Семедан чантада къуьлуьн фу ва дуьдгъвердин кIус авай. Юлдашривай ихтияр къачуна, хтайтIа, кIвале авайди къиямат тир. «Аста Фирли чанахъ!»-лагьайвалди, ам яваш хьана. Алверчидин кьил гижи хьанвай, бегдин руш, кьил атIай верч хьиз къарагъна. Амма, Суна ва адан ашна-Мирзе, ават тийидай ахвариз фенвай. Къуншийриз эверна, ада хьайи агьвалат ахъайна. Гьарма вичин чкадиз рекье туна, Семеда кьвед лагьай мехъер авуна. Адалай гуьгъуьниз, Семедан чантада къуьлуьн фуни хьана, адахъ галаз кьадай къафунни.

«СЕКИНАРДАЙ» РАБ

-Кьуьзуьди духтурханада къаткана са шумуд варз тир. ТIалдиз-дарман авачир. Духтирарни а кьадардин пешекарар тушир лагьайтIани жезвай. Вахтар гьахьтинбур тир. И кIвалахни Ватандин ЧIехи дяве алахьай йисара кьиле фенай,-суьгьбетзава Абдукъафара заз Кьасумхуьрелай хкведай рекье. За адахъ сидкьидай яб акалзавай. Зарафатарни квайди тир адак. Амма, инал ийизвай ихтилат, нубатдин зарафатдиз элкъуьр тавун патал, ада Аллагьдин гьахъ тир каламдал кьин кьуна башламишнай. Адалайни къецелай, ихтилат физвайди вичин рагьметлу бубадикай тир. И кар себеб яз, за адахъ яб акалун давамарна.-Бубаяр гадар жедай затIар туш кьван. Веледар хьайила, диде-бубадихъ гелкъуьн лазим я. Им за жуван веледризни гузвай тарс я. Бубадин вилериз такурди амачир. Вири уьмуьр залан зегьмет чIугуна акъатай адаз, гьа вич хьтин агъзурралди масадбуруз хьиз, асайиш, тухдалди недай фу, алукIдай партал, я рикIин шадвал жагъай инсан туш. Адан таяр тир шаир Сулейман, лежбер Балагъулан, Къадиран Дадаш ва икI цIудралди масабур, хайи хуьре мал-мулк авачиз, патарал фена, чеб ва чпин хзанар хвейибур тир. Советрин власть хьайилани, абуруз колхозда зегьмет чIугунилай гъейри артухан регьятвилер ва еке бахтар жагъанач. Бубадин пеше къаравулвал авун тир. Чуьлда, куьтендал ва я генар гуьна, зегьмет чIугвадай виликан къуватарни амачир, жегьил яшарни. Къаравулвални четин пешейрикай сад тир. Ви рикIел алама жеди, кулакри колхоздин фермада авай малариз гьазурнавай векьерин таяйриз цIаяр ягъай вахт. Вун а арада аял тир. Зи рикIел хъсан алама. Кьуьзуьди (ада бубадиз вучиз ятIани тIвар такьаз, кьуьзуьди лугьудай) мекьи хьана, азарлу хьана. Чна ам духтурханадиз тухвана. Алахъна духтурар, чпиз чидай кьван дарманарни гана, рапарни яна, амма азарлу, къвердавай пис жез, дакIваз башламишна. А вахтара, лап чара атIайла, гьамни райондин жавабдар ксарикай садаз лазим атайла, сомолетда аваз хъсан пешекарар гъидай. Имни, йиса садра хьайитIа, хъсан тир. Адалайни къецелай, яшар кьудкъадалай алатнавай къужадин патахъай сомолетар гъиз тун ни умудзавай.
-Рагьмет хьайи Балабег халу хъсан суьгьбетчи тир. Амма адавай, кьве гафунин кьилиз, «ун» талгьана акъвазиз тежедай кас тир. Ахпа?
-Са вацралай артух хьана ам дакIуна. Эхир кьилерай, ам а кьадарда дакIуна, чавай адаз хуьрек гун патал сив жагъур тежедай чкадал атана. Вил-кьил таквадай, уф тунвай целциз ухшар хьанвай кьуьзуьди. Са сеферда, ам сагъар хъувун хиве авай духтурди, амни авай са хирург тир, заз вичин кабинетдиз тухвана икI лагьана:
-Къафар, чун кьведни советрин девирдин итимар я. Гипократан кьин кьунвай заз, пата-къерехдиз кам къачудай са ихтиярни авач. Зи буржи-жувахъ авай кьван вири къуватар эцигна, азарлу инсан, им-жегьил тир, им агьил тир лагьана, тереф твадай ихтияр авач. Законарни ваз чизва гьихьтин къадагъадинбур ятIа. Захъни хзан ава, зазни жуван духтурвал гъиляй акъудна, аламай вахт дустагъда акъудиз кIанзавач. Зегьметар чна кIамани-кIамачни чIугуна ва чIугванни хъийида. Файда авач. Къужадиз пара кьадар азият гузва. Адан чкадал вагьши гьайванни тахьурай.
-Духтур, вун зи хийирдихъ галай инсанрикай сад я. Са къурхувални авачиз, вавай ви рикIе авайди лугьуз жеда. Зун инсан я. За вахъ аб акалзава.
-Валай зун рази я. Им чи кьведан арада жезвай меслят я. Чи кьведан арадай и ихтилат чилериз фидайдахъ далу акалдиз жедани завай?!-ам заз вилера вилер туна тамашна. Зунни адаз лапI тийиз тамашзавай.
-Эхь!-лагьана за.
-Ви ихтияр аваз хьайитIа, за адаз «секинардай» са раб яда. Аллагь вичиз куьмек хьурай. Адаз гузвай азият завай эх хъийиз жезвач. Мад адакай жегьил жезмач кьван?
За мад са гафнии лагьанач. Зазни гунагьдикай къурхувал авай. Жуван гъилералди буба гьикI рекьиз вугудай. Муькуь патахъай фикирар авурла, адаз «регьятвал» гун тавуна, и азиятдик туникайни авай регьятвал авачирди заз хъсан чизвай. Зун кIвализ хтана. Хзанриз авай гьалдикай хабар гана, лугьуз жедач, им гила якъин жезва, са кIвалах хьайитIа, гьазурвилерни акуна.
Пакадин югъ заз, ахавар татай, фаддинди хьана. Экв малум жедалди зун духтурханадин варарихъ гала. Къаравулди рак ачухна, заз азарлу бубадин патав фидай ихтияр гана. Духтурханада авай азарлубур, сад-кьве операцияр авур ва къати тIал авайбур квачиз, ахвара авай. Кьейи бубадин чинал гьикI фидатIа, тийижиз, регъуьз ва кичIез, къванцин кIарар авай гурарай зун винелди-корридордиз ва анай-кьуьзуьди къаткурнавай кьилдин палатадин ракIарихъ агакьна. Яваш хьиз рак ахъагъай заз, бубадин кроват ичIиз акуна. Кьена, гурханадиз акъуднаватIа, фагьумна заз. Вилерал мичIивал акьалтай зи вилериз са затIни ахкваз амукьнач. РикIинин ручка гъиле амай зун, лал саинл хьиз акъвазнавай. Зи япарихъ таниш ван галукьна:
-Я хва, вун къене патаз ша тIун, къай вучиз твазва?-Заз гьикI хьана, зав рахазвайди кьуьзуь бубадин руьгь хьиз. Ада мад тикрар хъувуна,-Я Абдукъафар, зун и пата дакIардихъ гала, вун цавариз вучиз тамашзава.-Зи къуьн сада кьуна. Элкъвена килигайтIа, медсестра Аня тир. Ада зун палатадин къенепатаз чIугуна:
-Вун къе дахдиз недай затI кьванни гвачиз атанва.
-Сестара, ун, недай затIарай тумбочка ацIанва.
-За чими хуьрек лугьузва, халу.
-Гьан.
Зун генани жуван вилерихъ ва ванер къвезвай япарихъ агъазвачир. ГьикI авай заз, аквазвайди ахвар я.
-Кьуьзуьдаз сенфиз духтурди ягъай рапуникай куьмек хьана. Авачалда чахъ хъсан духтурар! Духтурдиз ам акурла гьикьван шад жедатIа чизвани ваз? Заз ада, Аня, начагъдилай вил алудмир, ам авай состояние-критическое я, лагьана, хъфейди я. Зун сенфен йифди адан кьихъ хьана. Кьуланфералди ам ксана. Зун дишегьлияр авай патаз фейиди, са гъвечIи геренда ахавариз фена. Ахварай аватна, и палатадиз атайтIа, цел хьиз дакIуна, алай чкадилай агъваз тежезмай куь дах, дакIун элекьна, кIвачел акьалтна, кроватдин патар кьаз, дакIардал физ, вун къведай рекьел вил ала. Аламат яни им? Ахпа лугьуда, духтурривай жедай са затIни авач!
-Ана, чан халудин, сифте Аллагь, ахпа духтур лагь!
-Я кьуьзуьди, вуна Аллагьдин тIвар кьванни кьамир, а патал алай палатада са пис коммунист ава. Тадиз агакьарда ада ви гафар.
-Чан руш, на лагьайди ийида за, са гъвечIи герен акъваз хъийин.
-Ваъ, я халу. Вун койкадилай къарагънаваз акуртIа, духтурди зун кIвалахилай алудда. Вун инал ша, жегьил,-лагьана ам захъ элкъвена,-чна кьведани кьуьзуьди койкадал къаткур хъийин.-Зай генани гаф акъатзавачир. Мад яргъи ихтилатар авуна вучда, дуст кас Сажидин. За ваз хьайивал лугьузва. «Секинардай» рапуникай кьуьзуьдаз сагъардай раб хьана, са гьафтедилай кIвализ хтана. КIвалахал физ жезмачир. А вахтара больничнияр, пенсияр вучар ятIани чидачир чаз. Ахпа са кьве йисалай ам вичин ажалдик рагьметдиз фена.
Заз и ихтилат авур Къафарни амач. ЯтIани, гьакъикъатда хьайи аламатдин дуьшуьшдикай кхьин тавунани завай акъвазиз хьанач.

ТАПАН АШПАЗДИКАЙ

Алини Вели дустар яз санал чIехи хьанай. Абурухъ гьардахъ вичин алакьунар ва кьатIунар авай. Гьар садаз вичин дуланажагъ хъсанардай къастарни авай. ГьикI ятIани са сеферда, Алидиз Дербентда, пул авай са хузаинди, кар алакьдайбуруз бурж гузва лагьана ван атана. Яргъалди, са нел ва я квел ятIани вил алаз акъваз тавуна, Али, буржуна пул гузвай хузаиндин патав Дербентдиз фида.
-Хузаин, вун сагърай! Заз ван хьайивал, кар алакьдай инсанриз куьне буржуна пул вугузвалда. Заз жуван пешедай кIвалах ийиз кIанзава.
-Вун вуч пешедин сагьиб я?-жузуна хузаинди.
-Зун ашпаз я.-Жаваб вахкана Алиди.
-За инал гьа рекьяй пешекардиз эверда. Эгер вун хуьрекар авунин гъавурда аватIа, чна квев бурж вугуда.-Адан эвердал пешекар атана.
-Яда, инал акъвазнавайда вич ашпаз я лугьузва. Са суал це кван адаз!
-Ругур вечрен дад квай чкаяр гьибур я?
-Вечрен дад алай чкаяр: хамни думбукьул я, -лагьана Алиди.
Суалар ва жавабар мадни хьана. Хузаин ва адаз суалар гайи касдиз, Алидихъ хуьрекар авунин рекьяй еке тир чирвилер авайди ва адалай кар алакьдайди чир хьайила, документрал къулар чIугваз туна, бурж пул вугана.
Дерди туькIвей Алиди, са куьруь вахтунда, малкъара къачуна, базардин патав хуьрекар гьазурдай емекхана кардик кутуна. Алидизни кIвалах ва хийир хьана, базардиз атайбурузни недай недай чка. Къачур буржни яваш-яваш вахкуз хьана.
ГьикI ятIани, са сеферда дустар сад-садал гьалт хъувуна. Адаз, виликан вичин дуст Алидикай емекханадин иеси хьанва.
-Яда, Али!-Гьарай акъатна адай.-Вун гьинай? Емекхана гьинай!? Инин чIехиди вун тахьуй гьа!?
-Зун вучиз жедач!?
-Ваз ихьтин емекхана къачудай пул гьинай атана, кьарай атIайди?!
-Пул, за буржуна къачуна.
-Вуж я ваз пул гайи ахмакь?
-Дербентда ава са акьуллу хузаин.
-На ам гьикI алдатмишна?
-За алдатмишнач. Жув ашпаз я лагьайла, ада заз суалар гуз ахтармишна, ахпа пул вугана.
-Вуч суалар гьа? Зазни чирайтIа жедачни?
-Жеда., вучиз жедач кьван? Суалар гзаф ганай. Месела, ругур вечрен гьи чка ширин я?
-На гьихьтин жаваб вахкана?
-Хамни думбукьул, лагьайла, захъ инанмиш хьана.
-Ам лап кIамаш я хьи! Ахьтин суалриз занни гудачни жавабар? Фин кван!-Хуьрек тIуьна, пулни гуз хиялдай акъатай Велиди пакдин юкъуз Дербентдиз фена, хузаиндин банк алай чка жагъурна. Пул буржуна кIандайбур пара авай. Нубат Велидал атана. Хузаинди хабар кьуна:
-Вуч пешедин сагьиб я?
-Ашпаз я, хузаин!-Жаваб гана дамах кваз Велиди.
-Ахтармишин кван вун гьихьтин чирвилер авай ашпаз ятIа. За ваз са суал гуда, дуьз лагьайтIа, ви чирвилер зи пешекарри ахтармишун давам хъийида. Лагь кван заз, Гамишдикай хъсан затI вуч ятIа?
-Хамни думбукьул!-Жаваб гана шадвилелди Велиди.
-Агь, ажеб хъсан ва дуьз жаваб ганачни вуна! Яда, гьамбал! Вегьена кьве вагьрам, и тапархъан цура тур!-Гьасятда атана, гъилер кутIур Вели, гатаз-гатаз цура туна.-Алад, Кьасумхуьруьн базардал емекхана ахъагъай Али галаз хъша! Чна и суал гьадазни гун кван.
Пакадин юкъуз, Али галаз хтана, адаз суал гузвай чкадал, Велини гъана.
-Яда, ашпаз! Са суал гун хъийиз кIанзавай ваз!
-Буюр! Зун гьазур я, хузаин.
-Вечрекай хъсан чкаяр ваз чир хьанай, амма гамишдин гьи чка ва я вуч хъсан ятIа лагь кван!
-Гьуьрметлу хузаин, гамишдикай ширин затIар ибур я: хъуьтIуьз – дуьдгъвер, гатуз – къаймах!
-Ван хьанани, ахмакь!?-Жузуна хузаинди Велидивай.-Кьед вегьена, акъудна дугура ам инай! Адаз гьикI хьана, инра авайбур кIамашар хьиз. Ваз, гьуьрметлу ашпаз, къачур буржуникай са пай гьалал. Ахлад, жуван кIвалах давамра! Мад ихьтин кимибур зи патав ракъур хъийимир.
Къецел экъечIай Вели, цуькIни нуькI хьана квахьна. Али вичин кеспидал хъфена.

ЧЕХИР ГЬАЙИФ Я

Инсанарни, кьадар-кьисметдай дуьшуьш жезвай затIар я лагьайтIа, зал хъуьредайбурни хьун мумкин я. Вучиз лагьайтIа, жуваз акуна кIанзавай касдал агакьун патал са кьван зегьмет чIугун герек къведач. Ваз са кас акун герек ятIа, ви рикIел акьалтай юкъуз алад, ам ваз аквада. Ваъ, гьуьрметлубур, лазим атана лагьана ваз герек инсан акун патал, Сад Аллагьдин кьисмет лугьудай са затI авайди я, ахпа ваз ам аквада. Гьа ихьтин хиялрик кваз зун чи хуьруьн агъа кьили авай дуст аваз, гьадаз мугьман хьана.

КЬВЕ БУБАТ

Рушан кIваляй дидедин япарихъ рикIиз регьят жедай ихтилатрин ванер галукьна. На лугьуда, чими ва хъуьтуьл, атирдин ни галай шагьварди, бедендик шадвилин квал кутуна. Веледдикай рикIиз регьят хьайи дидеяр гуьрчег амукьда лагьайвал, Периназан чандик зурзун акатна:
-КIвализ-авари, езнедиз-костюмар, рушаз-булушка!
Ихьтин шад хабар гваз атай Селми чичIакдин пиришдин хийирни тахьана амукьна. Периназаз, вичик акатай шадвиляй Селми анихъ амукьрай, дуьньяни кваз акваз амукьначир. Адан фикирар, кьакьан цифер хьиз, вини аршда авай. Муштулух гана, чухсагъулдин иесини тахьай Селми, кьулухъ кьванни вил тиягъиз, вичин кIвал галай патахъ хъфена.
Са гьафтени алатнач, Селмидиз Периназан руш тухвай кIвале къал-чуьруьк аваз акуна. РикI шад авурла, вичиз са хийирни тахьай адаз, Периназалай кьисас вахчуз кIан хьана.
-Вув! Кьей тавур вах, вини магьледа авайди тIурфан тир.
-Вуч тIурфан гьа?!-гьарай акъатна адай.
-Руш авай кIвале авай къал, къецелди акъатна, магьлейриз тамашдай перде хьанвай.
-Зун кьий чпиз! Им Периназ туш ман? Ма лагьа аварии! Ма лагь езнедиз кастюмар, мА лагь ру… КIамаявай хьиз гунни жезвай гьа! Я сефигь зун!

ГАЙИВАЛ ВА ТАГАЙВАЛ

ЦIамидиз я йифен ахвар авачир, я йикъан кьарар. Къуншидал алай фекьидин кIвалихъ мугьманрин кIвач галай. Вичин кIвалин рак гару кьванни ахъай тийизвай адаз хъутурар къвезвай. Хьанач адавай эхиз. Гьикьван сабур ийида?
-Вучиз ятIани, Гьажи, ви кIвалихъ мугьманар гзаф къвезва.
-Аллагьди гайивал я, ЦIами, шукур хьурай Худадиз.
-Зи кIвализ сад кьванни къведач эхир!
-Ам ви Аллагьди тагайвал я, дуст.
-Я залум къунши, гьамиша Аллагь Таалади ваз гуз, заз тагун, ибур эх жедай кIвалахар яни?
-А карни Аллагьдиз хъсан чида.
-Гьахъ туш, зун гьамиша гудайбурун жергеда, вун къачудайбурун жергеда. Кьуьзуь кьиляй кьванни алиф, бей, теяр кьванни чирна кIанда, ваз хьиз гудайвал.

РИКIИВ КЬАДАЙДИ

Гьина кьейиди ава лагьана ван атайтIа, Селми гьана йикьер ийидайбурун кьил кутадайди тир. Чарадаз хьайи тIарвал, ада вичиз хьайидай кьуна, шехьиз, метIер-кьилер гатаз, чIарар чухвадай. Чара инсан яз, и кьвадар язухар чIвазвай Селми акур мукьвабуру, адалай чешне къачуна, йикьер ийидай.
Лугьумир хьи, Селми анжах йикьерин зарбачи я. Ада хийир-шийир – вахни стха яз кьуна, мехъеррикни иштирак ийидай. Свас гъизвай дестедик квайбур вичин руша рва хтулар хьтин жаванар ятIани, ам абурун арада Периздадик кьил кутазвай кIвенкIвечини тир.
Са акьван вахтар алатнач. Селми кьена лагьай ван акъатайла, хуьруьнбур садни ягъан тийиз хьана. Магьледал алай Салиятаз кьарай атанач. Ам фена Селмидин кIвализ. КIвалин кьулал кьве къат месер вегьена, селмидин мейит алай. Элкъена ацукьнавай папари адахъ яс кьуна, сивера яд авайбур хьиз акъвазнавай. Селмилин чинин са пад, муькуь паталай рангадиз дегиш тир. Гьатта вилерни кваз муьгьтел жуьреда акъвазнавай. Са патаз тамашайла, эрчIи пата вил, хъуьрез кIанзавайди хьиз куьлуь хьана, сивин са пIипI хъуьрез гьазур хьанвайди хьиз акъвазнавай. Муькуь патаз тамашайла, къиб акьалтна, чапла вилни шехьиз гьазурвал аквазвай саягъда, чапла патан пIузни кIуднавай.
-Я кьей вах Селми! Вун галачиз чаз мехъеррик Перизда ни яд? Вун галачиз, чи кьейибурун межлисри шелрик ни кьил кутада?!

ЯВШАН

Явшан чи арайра, чIурухъан яз гадарнавай, хуьруьн майишат патал са куьнизни лазим текъвер къурамат чуьлда экъечIдай кьарлариз лугьуда. А кьалар-яни хъчар чибуру, руфуна шарар хьайила, абурукай азад хьун патал, хашила авуна, метихъ галаз ишлемишна, шарарарикай азад ийиз куьмек къачуда. За, гьуьрметлу кIелзавайбур, зи суьгьбетда ишлемишзавай игитрикай са зиянкардин тIвар къалгъан яз кьаз кшанзавай. Куьз лагьайтIа, дуьз фидай рекьел экъечIай къалгъанди, вичикай къурху авуна, чIуру патахъ элкъуьрда лагьана. Амма, за жув са тIимил кьван яргъаз кьунивди, квез жуван тахсиркар инсан негь ийиз кIанзвач. Гь кар себебда, за инал квез ачух ийизвай сирдин иштиракчияр, са квелди ятIани инсанвал гумайбур яз къалуриз кIанзава. Абуоукай зи имуд атIузвач. Белки, инсанар я, абур вири инсанар хьиз са дуьз тир, адалатлу рекьиз хквен.
Зи суьгьбетчи, ам вич уьмуьрда са кьадар татугайвилерин иеси хьанвай инсан яз, вичиз хьайи гужа рва хажалатар са затIарни тушиз гьисабиз, вичин кьилел атай бедбахтвилер ерли кваз такьуна, гьа са вахтунда, вичиз вични такуна, а паталлайдакай хабар кьадай дугъри рикI авай инсан я. Зун и кардихъ лап рикIивай инанмиш туширтIа, за адан суьгьбетдихъни яб акалдачир, ада авур суьгьбетни рикIив кьадачир. Ингье, а суьгьбетчи захъ галаз санал ацукьннава, а касди заз ихтилат ийизва, за адахъ дикъетдив яб акалзава:
-Валлагь, чан стха, рикIин михьивилелди ахъайзавай ихтилат я им, са жуьрединни чIагур тавуна ахъайзавайди. Лугьумир хьи, за ихтилатзавай инсан зи са жуьредин кьванни мукьвавал аваз ийизвайди хьиз, гьич гьа, са жуьредин кьванни чи арада я мукьвавал, ч чирхичирвилелай алава яз, чара касди туьгьметдай агатун ва къакъатун авайди туш. За, инал квез ачухзавай сирни, анжах куьн зи чIалахъ йигъпдпйди тирвиляй лугьузвайди я. Вуч хьана лагь ман, куьне? Кар анал ала хьи, чахъ гьар садахъГьар са инсан гьи хуьре яшамиш жезватIа, гьар садахъ ам хуш инсанарни жеда, хуш туширбурни. Зун инал жувакай рахадач. Вучиз лагьайтIа, артух инсан, амайбурун арада, я цацар алаз, къаратикен хьиз аквада, я вири ашукь жедай къизилдин цуьк хьиз. Къизилгуьлдин цуьк хьун айиб авачир, амма, жув са бязибуру, чпиз кеф паталди ничIугвадай, яни адетдин чIалалди, чарабуру ягьанат ийидай къайдада ишлемишначиртIа.
Гаф амаз, гаф къведа лагьайвал, жуван ихтилат низ талукьарнвайди ятIа, гьадакай суьгьбет башламишун хиялда аваз, зун, яргъарилай вегьез алахъдач, зу тади гьалди гьадакай рахаз башламишда. Артухан гафар тикрар авунай заз багъишламиш ая. Чи къуншидал ча вижевай хизанда, са гуьзел руш чIехи жезвай. Жувни жегьил свас яз, фагьумар-фикирар зи рикIяйни фена, амма, захъ яа гуьзел руш гъун патал я бубадин, я гъуьлуьн терефдай агакьна, мехъер ийидай эркек авачир, жува хайибурни аялар яз, ам патаз акъудиз гьайиф тирфиляй, гьайифдин угь чIугунилай гъейри, залай алакьдай, лезгийри лагьайвал, хъуьтIуьн йикьни авачир.

ГЪЕЙРИ КЬИСМЕТАР

КIАРУДА

Къадим заманайрилай инихъ лезги халкьди гьар йисуз тухузвай суваррикай сад КIару тир. И сувари дагълух ва аранлух хуьрерин агьалияр санал кIватІзавай. Вучиз лагьайтIа, сувар кьиле тухузвай вахт йисан гуьзел варцарикай сад, аранда пIинияр дигмиш хьайи бере тир. И суварихъ галаз сад хьиз, балкIанраллаз чамарар авун, къуватар ахтармишун, хъсан кьуьлер ва манияр тамамарунни квай. Куьре мегьелда пIинийрин сувар - КIару жеда лагьайла, Яхул шегьердилай инихъ, Самур патан векилар, Табасаран пад михьиз, гагь Алидхуьруьн дугуниз, гагь Курхуьруьн, дявеяр акьатIарайдалай гуьгъуьниз, эхиримжибур-Агъа СтIалрин баглара кьиле фенай. Мевлуьданни Элейхалуман муьгьуьббат вини кьилин дережадиз акъудай кIару-Курхуьруьн дугуна кьиле фейиди хьана.
БалкIанрал чамарар ийизвай дестедик, колхоздин рамагда хуьзвай гуьг балкIан аваз, адан алакьунар машгьур авун патал Мевлудал ихтибар авунвай. Халкьдин кIватI хьунин а кьил авачир. ЧIехи шегьерра жебай базардиз элкъвенвай ина са паяр балкIанар гьалзавабуруз тамашзавайтIа, са бязибур-цIилинал къугъвазвай пагьливанриз, масадбур-кьуршахар кьазвайбуруз, демер къурмишнавайбуруз гуьзчивал авунал машгъул тир. Виридалайни хъуьруьн къведай кIвалах ам тир хьи, дагълу хуьрерай атай мугьманрикай са бязибуру, чIулав пIинияр еке тир аштагьдив тIуьнни авурла, кIвализ хутахбайбурни гьазурзавай. Абурун арада пIинияр чинал ва хъуькъверал алтаднавай, маскаяр алай хьтинбурни авай. А кардин себебни ам тир хьи, дагълуйриз чеб хуьруьз хъфейла, кIарудин иштиракчияр хьайиди успат авунин лишанар тир. ПIинияр авачир чкайрин векилри, кьведа-са тар маса къачуна, хзанриз хутахдай. Чеб чпиз яргъалди аквазвай ярар-дустари, межлисар кутуна, тIуьнар ва хъунар ийидай. Са гафуналди, «кIарудихъ» авай метлеб важиблуди тир.
Чамарра иштирак авуна, кIвенкIвечийрикай сад хьайи Мевлуьдаз, кIандатIа-гьер, кIандатIа булушкадин парча багъиш лагьайла, ада Элейхалум рикIе аваз-парча къачунай. Элейхалум-манияр лугьузвай ва кьуьлер ийизвай дестеда авай. ГьикI ятIани, рушарикай сада Мевлуьдаз чамарар авунин акъажунра кIвенкIвечмвал къазанмишуникай, булушкадин парча пишкеш авуникай Элейхалуман япарихъ агакьарна. Манияр лугьузвай дестедай са тIимил а патахъ фена, инихъ-анихъ вил экъуьрай адаз Мевлуьд анихъ амукьрай, чпин хуьруьнбурни жагъизвачир. Халкь пара авай. Са герендилай адаз вичиз са вуж ятIани мукьва жезвайди акуна. Ам сивел хъвер ва кьуьчIуьк чарарик кутуна, тIвал янвай парча гвай Мевлуьд тирди чир хьайила, вилин тумунай тамашна, регъуьвал кваз, рушарин арадиз кат хъувуна.
Югъ а кьадар чимиди хьайнай хьи, кьилел рагъ ргазвай. Нисинлай вегьез башламишайла, цав са легьзеда чIулав цифери кIевна, дагълара жедай жуьредин гурлу сел акьалтна. КIаруда авайбур цIарар-цIарар хьана, тарарин далдайрик чуьнуьх жезвай. Амма, са кьве декьикьада далда яз хьайи тарарин кIанерик квайбурукай халисан гуьдуьяр хьана. Фад акатна, фад алахь хъувур цаву, кьежена перпитIар хьанвай кIаручийриз чими ва мергьеметлу рагъ багъиш хъувуна. Мевлуьдан шадвал пара тир. Диде, Элейхалумак лишан кутаз гьазур хьанвайди чиз, ада вичин кIанидаз, вичин агалкьуналдин къазанмишай булушкадин парчани хьун еке мурад яз гьисабзавай. Элейхалумни шад тир.

СВАС ЦЕ ЛУГЬУН

Стхадин папал ва вичин хийир кІандайбурал алукьун-галукьун хьайидалай гуьгъуьниз, Дилзада гьа вичин хцин ичини ягъай Элейхалумахъ са тупІал гилигунин икьрардал атана. Сусан базарлухарни фадлай гьазур я. Рагьметлу къужади Бакуда фялевална къачур михьи къизилдин тупІални дередин пекиник кутуна, свас це лугьунал вил алаз акъвазнавай хьиз тир. Фагьум-фикир авурдалай гуьгъуьниз, Дилзада вичин стхадин пабни галаз, свас це лугьуз рекье гьатдай вахт атана. Чара касдин кІвализ, абурув вуч гаф-чІал гватІа чирна, ахпа фин лазим тир. Пара кьадар дуьшуьшар хьайиди я, гуда-жеда лугьудай ванер акъудна, ахпа це лугьуз фейила, гаф кьулалай атІудай. ИкІ тахьун патал ада вилик амаз, Рамалданан кІваляй жаваб гваз хтун лазим тир вичин стха Алиханан паб рекье тунвай. РикІик къалабулух акатзавай. Вичин хва Мевлуьдаз тагудай вах Рамалданахъ авачир чІал чидайтІани, ихьтин дуьшуьшра теспачавал акатун цІийи кІвалах тушир. Стхадин паб мус хкведатIа акваз, тамашиз хьана. Гьич рикІиз кьарай авачир адан. Жегьилар чеб-чпел ашукьал-машукь ятІани, инсанрихъ ихтибар авачирди чизвай, Дилзададиз Элейхалуман ирссагьиб Рамалдан са акьван далу акал тежедай, кьве гаф гвай итим тушир. Стхадин паб хтана. Элейхалуман балдузди, вичин гъуьлел алукьна, са жаваб агакьарда лагьанвай. Дилзададивай гила акъвазиз жезмачир. Ракь ифенамаз гатун лазим я. Ам стхадин пабни галаз рагъдандихъ Рамалданан кІвализ фидай икьрардал атана.
Гьаятдавай кІицІ кьванни элуькьнач. Мислиматаз дакІардай чпин гьаятдиз гьахьай Гуьлзададихъ мад са дишегьли галаз акуна. Мислимат айвандик экъечІна. Са кьве декьикьани хьанач, кІвализ стхадин паб Нинехалумни галаз Дилзада гьахьна. Мугьманар Рамалдана хушвилелди кьабулна. Дилзадади, вичин вилик вегьей кам хийирлуди хьун патал, пІузаррикай хьиз «Бисмилагьир Рагьманир Рагьим!» лагьана:
-Ваз саламалейк, Рамалдан хва!-КІвализ къведай ихтияр авани чаз?-лагьана.
-Ваалейкума салам, куьн тан тийидай кІвал авани? Ша, буюр!-хушвилелди кьабулна абур. КІвалин цлан кІан тирвал экІяйнавай хъуьтуьл хуьцуьганрал ацукьна. Эвелдай жузунар-качузунар, ахпа дуланагъдин шартІарикай хабарар кьаз, адетдин ихтилат-суьгьбет кьиле фена. Абур атунин себеб вуч ятІа ва квен патахъай ятІа, кьве патазни чизвай. Амма и четин ихтилат квелай башламишун хъсан ятІа течиз, Дилзададин рикІик къалабулух квай. Вилик квай месэла-кьилинди ва четинди тир, ам са гьихьин жуьреда ятІани, кутугайвал, эл-адет тирвал кудун лазим къвезвай. И кІвалах Дилзададиз Рамалданалайни хъсан чизвайтІани, амма башламишун четин акъвазнавай. Дишегьлийри лугьудайвал, рапунихъ гъал акалун четин я, гъал акалайла, цвалар чеб чпелай къведа. Дилзадади башламишна:
-Рамалдан, чан стха, ваз чун къе ви кІвализ вучиз атанватІа хабар ава жеди. Зун куь вах Элейхалумахъ са тупІал акализ атанва. Чи мурад и кьве жегьил, чпин таяр-туьшер хьиз бахтлу ийиз кІанзава. Амма заз квевай сифте нубатда, яни, жуван раж вегьедалди, куь циклемдикай кьве гаф хабар кьаз кІанзава.
-За вахъ дикъетдив яб акалзава, Дилзада хала.
-Адетар авайди я, вилик мехъер тавур стха кумаз, адалай яшариз гъвечІи руш гудач лугьудай. Куьне хциз мехъерар тавунамаз, гьикьван гафар-чІалар аватІани, чавай куь вахан патахъай гаф-чІал ийиз тахьана акъвазнавай. Чишни ваз? Къе-пака лугьуз, къвез тахьана амукьна. Эгер куь вилик хцин мехъерин мярекат кватІа, чна чи сусахъ са тІупІал кьванни акална, инсанрин сиверик квай звер явашрин. Куь мехъерилай гуьгъуьниз башламишда чна. Эгер Аллагьди чи кар вилик кутуртІа, чун куь хцин мехъерик гьакІан хуьруьнвияр хьиз ваъ, свас це лагьанвай къавумар хьиз, еке тир савкьватривди къведа На гьикІ лугьуда и гафариз?
-За вахъ хъсан яб акална. Аллагь рази хьурай валай, чи хийирдихъ галай ва чи хцин мехъер вилик кутазвай. Чи гададик мехъер авунин тади квач. Ада кІелун куьтягьрай. Амма, вири дуьз гафар лугьузвай ваз за вуч алава хъувуна, жаваб вахкун? Зи патахъайни жаваб гузва вуна.
-ГьикІ гьа?-къяй хьана акъвазна Дилзада, ахпа ам стхадин паб Нинехалумахъ элкъвена. А дишегьлидивайни са жаваб гуз тахьана, вични мягьтел хьанвайди къалурун патал, анжах къуьнер чуькьвена, кІаник квай пІуз са жизви вилик авуна.
-Чи руш гудай, яни, ам чарадан кІвализ рекье твадай, вири патарихъай чрана, дигмиш тир яшариз акъатнавач,-Дилзада хала, ам накьанни къенин са качкачІ аял я. Адавай ви кІвализ свас я лагьана атана, ви гьар са тІалабун гьа ваз кІандайвал, гьар са кар галай-галайвал тамамар ийиз тахьайтІа, на адак кІуф кутаз, чи гьуьрметар авай араяр къурайтІа, ахпа вуч ийида?
-Бубадиз рагьмет. Дуьз лугьузва вуна, амма дана епина амаз, аял кьепІина амаз вердишарна кІанда лугьудай бубайрин мисалдихъ дерин метлеб ава. ГьакІ хьайила тушни, ваха, вахтунда вердишрун патал зун са кІус фад амаз атанвайдини?!-Ам, эвел имтигьандин сифте суалдиз тайин жаваб гайиди хьиз хъуьрена. Хъуьруьн лагьайтІа, Рамалданакни акатна. И кІвалах амайбурузни чизвай. Амма, вуж атайтІани, жегьилрин арада гьикьван кІанивилер аватІани, кьве патазни кІанзаватІани, свас це лугьудай пад-вичин хийирдихъ рахада, руш гузвай пата, агъзур жуьредин багьнаяр ийиз, наз маса гудай адет я. Им са и ксарилай башламиш жезвай къайда тушир кьван. Ихьтин месэлаяр вилик эцигдайла, гьар жуьредин багьнаяр, шиндакьар ийидайла, Дилзадади кьулухъ чІугун тавуна, кутугай келимайралди жавабар вахкуз, вичин патай гьужум давам хъийизвай. Ам гафарихъ къекъвез патаз фидайбурукай тушир.
- Заз жуван кІвализ къвезвай свас, жуваз кІандайвал, жуван велед хьиз вердишариз кІанзава. Адалайни къецелай, эгер куь хиялда маса фикирар аватІа, ачухдиз лагь.
-Я ман.-Тек и са гаф акъатна галаз атанвай стхадин папай. Гьамани Дилзадади вичин сивяй акъатай гаф гьикІ кьабулнатІа акваз, ам вичин чІехи балдуздин чиниз тамашунивди.
-Гада рушал ашукь тирди хьиз, куь рушни зи хцел ашукь я, Рамалдан хва. КІанивилер, жегьилар хьайила, жедай адетар я, им кІусни айиб авай кІвалах туш. КІанивал авачир сусакай свасни жедач. Свас-вичин кІанидал хьиз, кІвале авай къаридал, адан кесиб ва булвилел разидини хьун лазим я. КІанивилер лагьайтІа, абур жегьилрин арада, фахъ къафун хьиз, чарасуз я.-И гафарикай стхадиз, са тІимил кьван утанмиш яз, хъелни атанай, амма Дилзадади, амалар чидай дишегьлиди хьиз, амайбурув вичин сивяй акъатай гафарикай гирнагъ ийидай машгъулат тахьун патал, вичин зур акьалдарна:
-Гьикьван гагь хьурай суалар, жавабар!!!
Рамалдан киснавай. Дилзададин гьебе ичІи мус жедатІа ва вичел рахадай нубат мус
къведатІа акваз, вил алаз акъвазнавай ам.
-Чи хиялдани авай-гададиз мехъерар авун,-тикрар хъувуна Рамалдана,-амма хцик тади квач. КІелун акьалтІарна, диплом гъиле гьат тавунамаз ва са кІвалахал тайин тахьанамаз ада чавай са тІимил вахтунда сабур хъувун тІалабнава.
-Дуьз..!-Шад хьана Дилзададиз.
Адак къалабулух акатна:
-Пул вегьедай сини, ширинар авай къаб гъваш! Амай гафар-чІалар артуханбур я! Чи свас Элейхалум гьина ава? Ам аквазвач хьи заз! Ша лагь чи патав, за адан тупІухъ къизилдин закІал ава акалдай!-лагьайла, кІвализ са гъиле ширинар, муькуь гъиле мукьвал къеле янавай цурцун сини аваз стахадин паб Мислимат ва адан гуьгъуьналлаз, регъуьвиляй кьил агъада кьунвай Элейхалум атана, са пата ял авайда хьиз, эвелдай стхадиз са вил яна, ахпа атанвайбурун са-садан гъилер кьуна, а патал фена акъвазун хиялзавай. Дилзадади синидиз ширинар ва пул вегьена, жегьилар бахтлубур хьун патал дуьаярни авуна, са къенфетни вичин сивиз тухвана, садни къвалав гвай стхадин папазни багъишна, артухлама сад вичин хциз лагьана, жибиндизни вегьена:
-Инал ша кван, чан зи ала, багьа свас! Зи рагъ, зи варз. Чан зи кІвале куькІуьнзавай ишигълу лампа! За жуван гъилералди ви тупІухъ и къизилдин закІал акалин! Къуй куьн кьведни, квехъ галаз амай жегьиларни бахтлу хьана, виш йисарин къарияр, къужаяр хьурай! Квекай кьведакайни бахтлу хзандин кьилер хьана, диде-бубадиз, мукьва-кьилидаз вафалу инсанар хьана, куь балайриз мехъерар ийидай йикъарихъ чунни декьена, сагъ-саламат яз агакьаррай! Амин, Я Аллагь!
-Ви сивяй Аллагьдиз ван атурай, чан Дилзада хала! Ви балани бахтлу хьурай, зи играми балдузни!-лагьана Мислимата.
ИкІ лагьайдалай гуьгъуьниз ада Элейхалуман тупІухъ къизилдин закІал акална ва свас патал юкьва кутІундай камари багъламадикай хкудна. Камари тушир гьа! Квез адан гуьрчегвал, ваз ам Дилзададал къведалди, шумуд цІийи сусан кьула хьанатІа чидач. Эйлехалум-и камари юкьва кутІунзавай пуд лагьай свас тир. Гьар са суса, и камаридал элкъуьрна кьунвай юкьвай, яни бедендикай-са шумуд эркек велед багъишзавайди тир. Дилзададини гьа и фикир аваз, кІвачел къарагъна, сабурлувиливди, рикІяй са гьихьтин ятІани-къени келимаяр лугьуз, вичин ихтиярда гьатнвай, гьатта къужахда гьатнвай Элйехалуман юкьва камари кутІунна, рикІив агудна хьиз, «Мубаракрай ваз и камари, чан свас!»-лагьана, хъуьхъвез цІиб ягъай саягъда са теменни гана.Камаридиз вичин юкьв шуькІуь тирди гьисс авур ва теменни гана акурла, регъуь хьайи руш, тІвал хьиз кІваляй къецелди экъечІна. КІвал хъуьруьнрив, шад сесерив ацІана.
Пакадин югъ алахьайди, цавал са гъвечІи цифедин ккІалкьванни алачирди яз акур жемятдиз хуш хьанвай. Адахъ галаз хуш къведай мад са вакъиа авай. Мевлуьдаз Элейхалум це лагьанвалда! Хуьруьз-кІвализ и шад хабар, агъадихъай рагъ экъечІайла, цаварал нур, чилерал экв акьалтна хабар жедай хьиз, виринриз чкІанвай. Нубат гила мехъер башламишунал акъвазнавай. Экуьнахъ булахдин рекье Элейхалумаз мубаракар ийидайла, галай рушариз адан юкьва икьван чІавалди такур гуьрчег камари акуна. Ам нин патай авур багъиш ятІа, виридаз хъсан чизвай.

МЕХЪЕР

Экуьнин кьиляй Дилзададин гьаятдай къвезвай зуьрнейрин ширин ванери ван галукьайбур чпел чIугвазвай. Гьаят ва пуд кIвални инсанрай, мугьманрай ацIанвай. Вичи вуч авун лазим ятIа фад амаз веревирд авунвай Дилзадади, мехъерик атайбурухъ галаз куьруь тир келимайривди рахаз, жавабар гуз, мубаракар хушвилелди кьабулзавай. Им адан кIвале рагьметлу Сефибег кечмиш хьайидалай кьулухъ жезвай садлагьай шадвал тир. Шадвал акатна, хъуьрейла, адан чинал алай биришар квахьзавай. ТIимил вакъиа тушир. Мехъер жагъайдан хиве еке везифаярни гьатзава. Ам виридаз са вилерай тамашна, виридахъ галаз са жуьреда ширин мецел рахун герек тир. Къурхузвай кIвалах сад тир. Мехъер ички галачиз тухуз жезмачир. Гьар гьихьтин хьайитIани жегьилривай ички иливар жедач. Нетижада, са жизвидилай къал акъатун мумкин тир. Жегьилрал гуьзчивал тухун патал ихтибарлу инсанар тайинарнавай. Демера къайда хуьн патал - инсан, межлис кьиле тухун патал - тамада хьуниз лайихлубур жагъурнавай.
Свас хуьряй гъизвайди тир. Демина кьуьлерзавайбурук къалабулух квачир. Са кьадар жегьилри чпин межлис, кIвалерин далдадихъ багъда кутунвай. Кьилел-кIвачел алайбуру мукьвал-мукьвал суфрайрал недай ва хъвадай затIар эцигиз, абурун къуллугъда са кIвачел акъвазнавай. Демер лагьайтIа, кьуьзуь ва жегьил акахьна чагъинда авай. Рушарин кIеретI, якIун жагъун яна, кьуьлер ийизвайбуруз тамашиз акъвазнавай. Асанав ва патал хуьряй атанвай мугьман Мегьамедав, чамарар яз, тфенгар гвай, гъилерихъ таратIар галай. Абурухъ чамаррин балкIанарни авай. БалкIанар, кIваливай яргъа чкадал кьвед кьве таран хилерал кутIуннавай. Кьарай кьаз тахьай Асана, бейхабардиз ягъай тфенгдай акъатай палдумар, айвандилай тамашзавай дишегьлийривай гуьцI хьана фена. Асаназ а кардикай хабарни хьанач. Ам хъвана кефина авай.
Енге вахар манияр лугьуз-лугьуз, зуьрнейрин макьамрал кьуьлер ийизвай жегьилар ва са кьадар инсанар, къавумрин кIвалерихъ рекье гьатна. Къавумрин варцел дем къурмишна. Кьуьлер авунар яргъалди фена. Гададин патай атайбурулай гуьгъуьниз, рушан мукьва-кьилийрин векилрини кьуьлерна. Са гъвечIи герендилай зуьрнечийри «свас акъуддай» макьам ягъиз башламишна. Инсанрик шадвилин гьевес акатна, гьарай-вургьайдин а кьил авачир. Мехъер халис лезгийриз хасди хьана. Чамарар тир Асанан ва Мегьамедан тфенгрин луьлейрал ругур верчер, рушан кьиляй гайи таратIар алай. Свасни галаз Мевлуьд, енгейрин манийрин лувараллаз кIвалихъ элкъвена. Чкадал агакьайла, еке тир дем къурмиш хъувуна. Чам, свас ва Дилзада къари кьуьлуьк экечIна. Суван къуьнер таратIари, кьве гъилни пулари ацIурна. Свас - чамран, чам вич илифарзавай Асанан кIвализ, дишегьлийрин кьилерал гьар са жуьредин няметар авай синияр алаз хъфена. Зуьрнечийри кьуьлер ийизвайбурун рикIерик шадвилин гьиссер кутазмай.
Къецинди Дилзадади хуьруьн къене авай вири рушарин шагь-Зуьгьре гъед Элейхалум хциз свас яз гъанвай югъ я. Далдам-зуьрнедин ван кьилел алаз кІвализ къвезвай свас, енге вахари юкьва туна, «ПеризадаПери» ягъиз гъизвай. Элейхалумаз и бахтавар югъ акьван багьа тир хьи, адаз и гуьзел макъамдиз дуьгуьрдикай тамашиз гьайиф къвезвай. КІанибур кьисмет хьайи рушар шехьун гунагь я лугьудайбуру, адан рикІе гьар жуьредин гьиссер твазвай. «Вучиз ам, рикІиз кІани яр кьисмет жедай чІавуз, чина авай дуьгуьр хкажна, ахъа вилералди ярдиз тамашдач?» Адетар-са низ ятІани кІан хьана арадал къвезвай затІар туш. Абур виш йисарин къене, чпин уьмуьрда дуьшуьш хьайи вакъиаяр рикІел хтана, хъсан ва писди веревирдер авурла, ахпа ишлемишзавайбур я..
Ша, чун са виляй кьванни, халкьдин арада пайда хьанвай адет тухузвай свас гъуьлуьн кІвализ гьикІ рекье гьатзаватІа тамашин. Свас яз це лагьана, гъуьлуьн кІвализ рекье гьатзавай руш, бубадин кІваляй шехьиз экъечІунихъ ихьтин себеб ава: Сад лугьудай себеб ам я хьи, хзанда чІехи хьайи велед, чубарукдин шараг хьиз мукай акъадарзава, яни кІваляй, хзандин арадай, чара кІвализ рекье твазва. Им, хъсандаказ фагьум авуртІа, хзандин бедендикай атІана, цІийи хзандин бедендик кукІун лазим тир як я. Бес и чІавузни шехь тавурла, шехь мус авурай? Кьвед лагьай шартІ мад ава. Свасвилин партал алаз экъечІзавай рушан вилер чилиз килигиз, адавай регъуьвиляйни кьил виниз хкажиз жезвач. Гьайиф хьи, и адет Элейхалумавай хуьз алакьнач. Вучиз лагьайтІа, адан хиялдай, вич бахтлу хьунал пехилзавай ансанар, напак вилер авай къарияр акъатна. И кІвалах рикІел атай енге вахарикай сада, тадидаказ Элейхалума кьве тупІув кьуна виниз авунвай дуьгуьрдин пІипІ агъуз хъувуна. Напак инсандиз, вичин рикІе авай хаталу фикир кьилиз акъудун патал, тфенгдин «шейтІандихъ» тІуб галкІун бес хьиз, са декьикьа бес я. Элейхалумал напакдан вил алукьна. И кардикай адан къари Дилзададиз са жизви кьванни хабар хьанайтІа, ада Куьредин хуьрера авай кьван фалчияр санал кІватІна, са серенжем аквадай.
Мехъер гурлуди ва нурлуди хьана алахьна. ЦІийиз гъайи свас яни, тахьайтІа, беден бубадин кІвале амаз, рикІ и кІвале чІехи хьанвайди тирни чидач, Элейхалум чІиж хьиз кІвалик ккІана, санал акъваз тийиз, гьакІани идалай вилик къакъажунар гвай кІвалер, вичин гъил галукьариз мадни гуьрчег, мадни дамахлу хъийизвай. Ихьтин дирибаш свас кІвализ аватунал, хцик лувар акатай хьиз гьерекат ва теспачавал кваз акур Дилзададиз, вич яргъалди, абурун хтулар къужахда кьаз, чІехи ийиз, тербияламишиз, вичи абурукай хъсан кьегьалар хкудна ва гьабурни эвлелмишайдалай гуьгъуьниз кьенайтІа кІанзавай. Им, гьелбетда, гьар гьихьтин хьайитІани дишегьлидиз жагъидай яргъал уьмуьрар тушир, амма Сад Аллагьди, вичин хъсанвиляй, вичин руьгьдин михьивиляй ва халис мусурманвиляй, гьеле жегьил яз сурун иеси хьанвай ва адавай ишлемишиз тахьана, гьакІ цавара амай уьмуьр вичиз кьванни багъишуник еке умудар квай. Дилзададиз чарадан са затІни кІанзавачир, вичин гьалаллу гъуьлуьн, адавай ишлемишиз тахьана, вара-зара хьанвай уьмуьр тир. Иниз я гунагь авач, я айиб. Къужадивай кьиле тухуз тахьанмай кІвалахар пара амай. Абур тек са Дилзададиз ганвай куьруь уьмуьрда тамамариз алакьдачир, гьа кар рикІе аваз, ада Сад Аллагьдивай гьар капІ куьтягь хьайила, дуьайрин эхир-вичиз яргъи ва бахтлу уьмуьр, сагъ чан ва хзандикай рикІиз регьятвал, секинвал ва шадвал тІалабзавай.
Ихьтин шад йикъар, гьафтеяр ва варцар са-сад къвез, алатна. ВацІариз марфар къвайила, гурлу селлер атана, са кьве йикъалай вацІ вичин чкадиз хуькведай хьиз, шадвилерни хьана, амма пашманвилерни тахьана амукьнач. Еке тир мярекатар авуна, рикІи чІугур гада Мириман хва-Сефибегекай Дилзададиз, цІийи уьмуьр башламишун патал ва цІийи хзан тешкилун патал, дагъдихъ хьиз далу акалддай, даях юлдашни хьанай. Абуруз са бицІи гадани хьана, чпин кар-кеспи ийиз, дарвиликай хабар авачиз, мулкара техил цаз, нехирдиз малар ягъиз, са гафуналди, бахтлубурун жергеда авайбур яз кьазвай. Шадвилери инсанрин уьмуьрар шад ва яргъи ийизвайди хьиз, пашманвили, ви гуьгьуьлар чІурда, вав хажалат чІугваз тада. Абурни хьаначиртІа, инсанар кьуьзуьни жедачир, я сад рекьинни ийидачир. Дуьнья гьа ихьтин аламатдин, гьич са касдинни кьил акъат тийидай затІ я. Адаз инсанри гьакІ хьайила, «Мугьман дуьнья» лугьузва. Инсанар, садни рекьин тийиз, вири амукьиз хьанайтІа, я чилери абур кьан хъийидачир, я ризкьидалди вирибур таъмин ийизни. Амма, Элейхалуман юкьва авай камари, са шумуд варз алатнаватІани, гьа вичи кутІур чІавуз хьиз, гъуьргъуьз амай. И кІвалахди Дилзададин рикІиз секинвал ва шадвал гузвачир.
Пара кьадар шадвал авунни хъсан туш, лугьуда акьуллу инсанри. Шадвал хъсан затІ я, амма кьадардилай артухан шадвилихъ пашманвал хьунни мумкин я. И кІвалах Дилзададизни хъсан чизвай, амма кІвале, кІвалахдал чеб чпел ашукьбур яз, хцинни сусан тавазивилер, сада-садаз ийизвай гьуьрметар акурла, вичин свасвилин вахтарни рикІел хуьквез, жегьилрин виликай рехъ атІуз жезвачир, кІанзни-такІанз, абурухъ галаз сад хьана, абур хъуьрейлахъуьрезвай, абур къугъвайла, къугъваз кІан жез, вичиз вичикай регъуь жез, са патахъди кьил къакъажзавай. Шадвилер давам жезвай. Дилзададин кІвал, вичихъ са гьихьтин ятІани, свас кІвачел залан тахьунин хажалат кватІани, ада кІвализ къвезвай хцин дустариз, чиник квай серин къалурзавачр. Жегьилар къвез, межлисар кутаз, вини дережада авай кІвал. Къурбанд хьурай вичиз, хци мехъер авур йисан гатфарни хъсан атана. Виликан девиррив гекъигайла, дагълариз советрин азадвилин рагъ атана, жегьилриз кІвалахар ийидай колхозарни тешкилна. Къавум Рамалдан председателвилиз хкягъайдалай гуьгъуьниз, хуьруьн зегьметчийрин агьваллувални артух хьанвай, дуланажагъдин шартІарни хъсан тир. Хуьре школаяр, культурадин маканар, са гафуналди, инсан патал вири жуьрейрин къулай шартІар жезвай, авайбурал рази яз ацукьнавачир, гьар сада: райондин, хуьруьн чІехибуралай башламишна, уьмуьрда цІийивилер тваз гьерекатзавай.

ЗАЛУМ ДЯВЕ

Гатфар хьайила, чуьлера ничхирарни бул жеда. Гъуьрчел рикI алай Асан, дустар тир Рамалдан ва Мевлуьд галаз, тфенгарни гваз тамухъди фена. Цав алахьнавай. Экуьнин къайи гару валарал акьатнавай кьери ва куьлуь пешер, кьепIина авай таза аялар хьиз эчIязавай. Жегьилрини кьезил гьава, жигерривди дериндай нефес къачуз чIугвазавай. Там кьуна физвай гадайрал, агъадай виниз балкIандаллаз къвезвай таниш кас гьалтна. Бирегьима Кьасумхуьрел райондин къуллугъчи яз кIвалахзавай. Ада хуьруьнвияр акурвалди, акъвазун тIалабна.
-Гадаяр!-гьарай акъатна адай.
-Яраб вуч хьанатIа?-суал гана Рамалдана. Мевлуьдни акъваз хьана.
-Дяве акъатнава, гадаяр! Вагьши Германияди чи гьукуматдал вегьенва! Къулухъ элкъуьгъ! Жемятдиз хабарна кIанда. Зун и хайин хабар гваз хтунай багъишламиш.-Ам, балкIандиз кьве къирмаж вегьена, хуьруьз хабариз хъфена. Чи патав гвай Асан цIрана. За жузуна:
-Рамалдан, Асан гьинихъ фенай?
-Ам бисмиллагь лагьайла, жинер хьиз квахьна кьван! Чидач. Асан!!-кIевиз гьарайна ада. Гьарагъунни сад хьана, «хъуп» авур ванни. Ван тфенгдиди тир чIал чир хьайи Мевлуьдни Рамалдан са цIуд камунин анихъ фейитIа, Асан, вичи лугьудайвал, тIуб хатадай «шейтIандихъ» галукьна, къермеяр алай тфенг кIвачяй фена, ярх хьанвай. Чаз маса чара амукьнач, кьведа кьве хъуьчIуькай кьуна, галчIуриз-галчIуриз Асан кIвализ хутахна, ам Кьасумхуьрел фургъунда аваз рекье туна.
Гьайиф хьи, шадвилер гьи кьадардин хъсанбур, яргъалди чІугурбур хьайитІани, пашманвилихъ элкъвей са декьикьада, на лугьуда, абур садни хьайибур туш, акур ахварар тир хьиз жеда. ГьакІ хьунни авуна. Фашистрин Германия лугьудай чапхунчиди Советрин гьукуматдал, амалдарвилелди «ислягьвилин»икьрар кутІуннаваз, гьич хабарни авачиз, кьадай кицІи хьиз вегьена, инсанрин секин кІвалера къал, йикь туна, дяве башламишна. Дилзадади вич, рикІяй агъзур жуьредин хиялар физ: Виридахъ галай кІвалах-мехъер я.-лугьу секинарзавай. Виридахъ галай кІвалах яз, хуьре авай кьуьзуь, буьркьуь, кьецІи квачиз, армиядиз тухудай яшда авай эркекар, кІеретІ-кІерет фронтдиз тухудайла, Дилзадивай, авайни авачир са хва я лагьана Мевлуьд таз жезвачир, Къавум-свас Элейхалуман стха Рамалдан ва са кьадар масабур тухуз акурла, са гафни лугьуз жезвачир. Дилзададихъ авай сад я лагьана, гьар са дидедиз пуд, кьуд хва аватІани, абурни гьарма вичиз са-садар тир. Жафа хьанвай хциз мехъер ийиз хьаначиртІа, куку тІиб хьиз, кьилди кІвале амукьдай ам. Гуж хьанвай кIвалах ам тир хьи, мехъер авуна са варзни тамам жедалди акъатай дяведи, рикIяй-рикIиз рехъ авунвай, чеб-чпел ащукь яз са шумуд йис эхнавай кьве жегьил, залум дяведи чара ийизвай. Сусанн вил Мевлуьдай, Мевлуьдан вил Элейхалумай ацIанвачир. Абур чеб чпиз яргъалди тамашиз, къужахра гьатиз, къакъатна. Мевлуьдан рикI кIеви тир. Элейхалумани, женгиниз физвай кIанидаз хажалат тагун патал, вилерал накъвар гъизвачир. Гьайиф хьи, накъвари адаз яб гузвачир. Дилзададиз, рикІ дар хьайила, рахадай, хабар кьур суалдиз жаваб гудай, шехьдайла, рикІиз майданар гуз, секинардай касдикай магьрум жедайвал авачир. Свасни, вичел атай зирек ва бажарагълуди хьана. И кардалди ада вичиз теселли, сабурар гузвай.
Варцар къвез алатзавай, амма Элейхалуман бедендик, иллаки руфуник, аквадай хьтин дегишвил квачирди кьатІизвай амалдар къаридин пІуз-пІузал алкІиз, я сивик хъуьруьнин кІус, я ихтилатрихъ виликан ширинвал амачир. Зарафат кІвалах тирни? Мехъерар авуна, веледар динжарун-гьар са диде-бубадин ферз кІвалах тир. Мехъер авуналди вири кІвалахар тамам жезвачир, мехъер-им бахтлувилин эвел кьил я, адахъ галаз свас кІвачел залан хьунин, кІуьд варз алатайла, бицІек дуьньядиз атунин ва маса мажбурнамаяр хьун герек тир. Дилзадади, адет тирвал, вичин куьгьне булушкайрикай ваъ, рабни галукь тавур багьа парчайрикай, гележегда жезвай хтулдиз кьепІина твадай пекер, тангар, са гъвечІи месни хуьцуьган гьазурнавай. КІвачел залан хьайила рикІе акъатайтІа лазим тир цуру-муру, анар ва къенси, са гафуналди, рикІик квай кьван затІар вуч аватІа, пул гана къачурбур-къачуна, къуншийрай тІалабайбур кьилди, мукІлаяр хьиз, сусаз хабарни авачиз гьазурнавай. Вил алайди-суса аял хунал тир.Амма Элейхалум, гьа вич руш тир къайдада, юкь закІалда, рикІ акалда аваз амукьнавай.
И дердерихъ галаз Дилзададиз артуханбур хъижезвай. Мевлуьд армиядиз тухвай са пуд вацралай хтай пуд пипІен чарче, эвел сусаз, ахпа, багъишламишун тІалабна, дидедиз вичиз салам-дуьаяр рекье турдалай гуьгъуьниз, ада вич пара яргъаз акъатун мумкин тирдакай са кьве гаф кхьена. Гьа са вахтунда, на лугьуда вичиз чизвач, дидедивай багьа тир Элейхалумал гъил алаз хьун тавакъу авунвай. Мягьтел хьана ам, гъил алаз тахьана, ада вичин авай са хцин свас кІвачерик кутунвай чка ава жал!. Агь жегьилар, жегьилар! Абуруз чпин кІанибур, къекъвейтІа-кІвачер цІраз, кІвалах авуртІа-яхун жез кичІела, диде-бубайри кІула кьуна, гваз къекъвена кІанзавай. Мад вуч ийида? Элейхалумаз, кІвач куда, кьулухъ хьухь, икI ийимир лугьудай и кІвале инсан авач кьван. Вичиз кІан хьайила-нез, хъваз, кІвалахал фейила, вахтар хажалатдинбур ятІани, манияр лугьуз, вичин рикІ аладарзава, гвай дерт-кьезиларзава. Ам, тахьайтІа, Дилзада хьиз туш кьван, гьафтеда сад-кьве сеферда фу нез, рикІ дакІурла, свас кІвалахал фейидалай гуьгъуьниз, калин цур михьиз-михьиз, сятералди шезвай. Къурбанд хьайида, сусаз са бицІек кьванни багъишна, къужахдиз куьрпе атанайтІа, ада вичин шелар лайлайриз элкъуьрдай. Гузвач Худади. Авур чІуру кІвалах, квай гунагь-затIни авач эхир. Белки, рикІик тади квайвиляй и шадвал яргъал чІугвазватІа? Суалар, суалар. Жавабар авачир суалар, садбур къвез, садбур хъфиз, Дилзададин рикІикай, и патай къвез, а патай хъфидай куьгьне муьхц хьанвай.
Свас, вичин таяр-туьшерихъ галаз кьилди бригада авуна, кІвалах ийиз, Дилзада фермадал доярка хьана, гьардахъ вичин кеспи ийизвай. Хуьруьн колхоздин кьил, чеб кьван кьегьалар армиядиз фена, фронтдикай кьил къакъажун патал, дяве акъатнава лагьай ван галукьайла, гъуьрчез фена, кьасухдай вичи вичин кІвач ягъай Асанакай хьанвай. Хуьре адалай гъейри жегьилар амачир, амай эркекарни: са вад кас кьуьзуь итимар, амайбурни, яшар тахьанвай накьанни къецин гадаяр тир. Асана вичиз, къвезни-текъвез, ришвет-шелени гана, набутвилин документни туькІуьрна, инсанар акурла-кьецІивал ийиз, жегьил сусар акурла, кьецІ чуьнуьхиз, верчерик квай кІекрен макьамар ийизвай. Инсанриз ада вегьей гьар са камуникай хабар авай. Риб шишалда чуьнуьх жедач. Ада са гьинлай ятІани вичин кьил къалурда. Михьи чкада михьивални герек я эхир. Кимивал вич вичелай жезвай затІ туш, техилдин ва маса затІарин кимивал, вилик-кьилик квай са бязи къуллугъчийяр себеб яз арадал къвезвайди я. Вири жемятди, чпиз авай тІимилдакай фронтда авай аскерриз рекье твазвайла, кавалдин чичІера гьатнавай Асан ва Къази хьтин гъуьчІери, колхозникри кІватІалнавай ризкьидал гъилер яргъи ийизвай. Асанавай Къази алакьариз тахьун-ам председателдин бушвал яз гьисабзавай бязибуру. Асанахъ са кьадар яр-дуст хьанвай. КІвализ атай кьван дустариз ийизвай харжар гьисабайтІа, адаз вичи къачузвай зегьметдин гьакъи цІуд сеферда артухрайтІани кІев тежедай хьтин чІехи хъалкъам тир. Халкьдин затІ саламат хуьз алахъайбуркьецІи-буьркьуьвилизни тамаш тавуна, повестка эцигна фронтдиз рекье твазвай. Гьа ихьтинбурукай сад, купулри кьунва агаж хьанвай къунши хъуьчIерикай кьаз туна, фургъундиз вегьена, фронтдиз рекье тунай, амма а кас, рекье кьена, низ чида гьина кучуднатІа?
Складчи Къази, райондай атай нубатдин ревизия куьтягь хьайила, суддай чар атана, са кьадар йисар атІузвай арада, кІвалевай кьван багьа гам-рух маса гана, дустагъдикай хкатна.Складдин гьахъ-гьисаб ийидай инсанни жагъурун четин тир. Гзаф юкІвар-чипІер ягъайдалай гуьгъуьниз, гъуьл фронтда авай ва вичихъ са аял авай Набатал акъвазна. ТІимил-шимил алиш-веришарни ийиз, гуз-къачунин сирерни чидай дишегьли тир. Пата ял аваз, амма Асананан пара кьадар тІалабунар аваз, вич далудихъ галамай кьван, кьилелай къуш ракъурдач лагьана, ам рекьив гъана. Ихтилатар авуртІа-цІил жеда, эцигайтІа-къван. Чара атІана Набатан. Хуьруьнвийри хъуьруьнар ийиз хьана, Набатакай складчи хьайила: «Къазидал нубат атана, ам акъудайла, складчивал Набатал ихтибарна.
-Чан вах, Набат. Гъили – гъил, кьве гъили – чин чуьхуьзва лугьудай мисал ваз чида кьван?
-А мисал течир вуж ава, Асан стха. Бубайрихъ хъсан мисалар авайди я.
-АкІ хьайила, вун за гъавурда твадай кар авач. Техилдикай гана кІандай сад-кьве гьаким ава. Абуруз тагана жезвач. Чпихъни тІуьн галайди я лугьуз, гьар акурла абуру зи чин кузва. За, ви кІвачихъай «угар» хьана лагьана, харж хьайи ризкьи списатьда, вуна низ ва гьикьван ахъайнатІа, ченеба са чарчел кхьена зав вахце. Гъавурда гьатнани?
-Чан стха Асан, зун таза аял галай дишегьли я, пака чІуру кІвалах жедайвал тахьурай.
-ЧІуру кІвалах жедайла, зун гьина ава?! Ваз и районда захъ авай весдикай хабар авачни?! Абур вири за дуьзарда.
Пуд гаф садай тушир Асанахъ агъазни жезвачир, аял галай фроновикдин папаз писвал ийида лагьана, Набатан хиялдиз къвезвачир. Гьар кІан хьайидаз документ авачиз складдай гайи затІар, хуьре авай ажиз етимриз, гъуьлер ва рухваяр фронтда аваз, текдиз амай кьуьзуьбуруз куьмек яз гана лугьуз документар туькІуьриз хьана. Набатаз и крар хъсан аквазвачир. Садра ракъурай чар, адан дерди туькІуьр тавурла, хъел атай Асана, вич кьилел акъвазиз, складдай рекье хутаз хьана. Хъел атай Асана, вилер экъисиз, Набатаз вичин чІехивал къалурзавай. Далудихъ кас галачир дишегьлидивай кьецІи Асанан хура акъваз жезвачир. Сив кьакьур гаф «Абур за списатда» тир. Набатавай неинки са склада авай техилдин, вичин иесивални ийиз алакьнач. Эвел зарафатар, ахпа еке кІвалахар хьана.
«И кІвалахарни жегьеннема!-лугьузвай чилерин кІаникай физвай Дилзадади,-дишегьли ажуз затІ я. Вични, я гьахъ-дуван авачир, ихьтин алаш-булаш хьанвай дявейрин вахтунда. Амайбурукай къайгъу авачир адаз, амма кІвалин къене хцин свас яз, фу гуз, къвалав ксуз-къарайзавай аял тежезвай «эремек» свас, са угърашди рекьяй акъудайтІа, нивай хабар кьада? Ван къвезвайбур: афландаз афланда афлан кІвалах авуналда тир.И къатма-къариш вахтунда дишегьлидин иесивал авун четин акъвазнавай. Эгер дишегьли ам намус квайди хьайитІа, садавайни са гаф лугьуз жедач. Муькуь патахъай, намуссуз дуьшуьш тахьурай. Ада, кІанзни, такІанзни, дугъри дишегьлидин кьилел цІай акъудда. И хиялри, цавуз акъудай Дилзада, гьарайдин ванцел кІвачел акьалтна. Ахварай аватай сусани кичІ кваз, хабар кьуна, къаридивай жузуна:
-Я бажи, ваз ахварай вуч акуна?!
-Акур ахвар авач, чан свас.РикІ хъиткьинзава зи.
-Акур ахвар аватІа, хийирдиз хьурай! Вуч акуна?
-Заз ахварар ахъайиз кІандай туш, чан свас. И сеферда акур ахвар ахъай тавунани жедач. Ваз акуна, вун икІвализ гъайидалай инихъ садара кьванни ахвар ахъай тавурди. Гилани ахъайдачир за, эгер гьарай акъатна, ахварай аватначиртІа. Заз вун са патара вил авайдишегьлиди, вичихъ галаз, юлдаш хьурай лагьана, кІвалахзавай чкадилай яргъаз тухуз акуна.
-Я бажи! Вун гьакІ акваз, къуьрен рикІ авай аждагьан я хьи. Зи къайгъу вуна чІугвамир. Ваз закай хабар авани? Гьи кепейугъли атайтІани, цІуд жегьилдин арада къаткайтІани, зун кьуьгъуьр я. Пац эцигиз жеч зал!
-Гьа кьей ламатІ, сад-кьведни ваъ гьа – цІуд жегьилдин кьула?
-Аман ви рикІяй физвай хиялар! Я бажи, ийизвай ихтилатрикай са кІус регъуь кьванни хьухь, за ам мисал патал лагьайди тир. Захъ кьенвай садни авач. Рекьизвайди аватІа, вичиз.. накь! Зав жуван кІвалах ийиз тур. Зи рикІе авайди Мевлуьдалай са шад жедай хабар мус хуькведатІа лугьуз, гьа фикир я. А ви рикІе чІуру хиялар твамир, ваз минет я, твамир, бажи.
-А чІуру хиялар чеб чпелай, эвер тавур мугьманар хьиз къвезвайбур я, кьей бала. Зав абуру ксай мисикни кваз ахвар вугузвач. Ваз адакай хабар авач ман, ксайла рикІи урукулдал тІвек акъудзава. Къурбанд хьайида са велед кьванни гузвач. Вил руфунал алаз, кьураз-цІаразва хьи зун. Залумдин хцин руш,-ам хъел кваз месин юкьвал ацукьна амаз, вич ксай мес ва яргъан вахчуна, цлан дакІарда эцигзавай сусав рахун хъувуна,-куьн а кьадар квел ашукьбур яз эвленмиш хьайибур тир, гъана са кьадар вахтни хьана, бязи бахтаварриз, ракIарин куьрцелда кІвач амаз аялар жеда.
-Я ширин бажи, кайи рикIел кьел кьванни алахмир. Ви суалри зун чилерай чилериз ракъурзава. Кутугнавач эхир ваз, къаридиз, яшлу инсандиз, жегьил сусавай а гафар хабар кьадай. Чахъ лугьудай гаф амач, чал чин тур.
-Бубадин кІвале амаз атана, за ваз лагьай са гафнии авач, бала дидедин! Вун зи хцин свас я. Адет яз, сусар кІвачел залан жедайди я. Дерт авачир, зи хва Мевлуьд кьванни ви къвалав гумайтІа, къе хьана-пака, и вацра хьана-маса вацра жеда лагьана, умудни жедай. Гила Мевлуьдни, гьа вичи лагьайвал, дуьнедин атІа кьиле, вунни зун ичІи кІвале. Зи вил вал ва ви руфунал тахьана,-хъел къвез башламишна Дилзададиз,-гьаятда авай кчал жедани?! Куьне кІекренни вечрен макьамар ийидайла, рикІяй хиялар фенай зи, ибуруз авай пеше къугъунар я. Тум цайи чкадай затІ экъечІун герек я. Вегьей тум къванерал аватнани?! Я тахьайтІа, гьакІ месер кукІварнани?!
Дилзададин рикІе гьар жуьредин хиялар гьатунихъ пара кьадар себебар авай. Вирини сад тир, Асанакай хуьруьн колхоздин председатель хьайидалай инихъ халкьарин сивера авайди чалкечирвилин гафар-чІалар тир.Дяве башламиш хьайи йисара ада вич, тфенг галукьай кІвачикди кьецІивални ийиз, акур-хьайидазни язух къведай амалар ийиз къекъведай. Инсанрихъ галазни ам мецелди разхаз, ийизвай кІвалахарни яшдиз чІехи итимрал, дишегьлийрал алукьиз, мукьвал-мукьвал правление кІватІиз эгечІнай. Фронтда физвай вакъиаяр рикІериз хажалатар гудайбур яз, ам руьгьдай аватиз башламишна. Вучиз лагьайтІа, душман атана Моздокдив агакьнавай. Хуьрерай, къвезвай душмандин вилик пад кьун патал, танкар ва дяведин маса техникадин рекьер атІун патал окопар атІуз инсанар ракъурун лазим тир. Асана, сифте нубатда, и четин залан кІвалахар ийиз, вичин чІалаз килиг тийизвай инсанрин сиягь туькІуьрнавай. Адак, гъуьл армиядиз фена, фадлай чарар авачтІани, вич-вичихъ агъунвай, вичелай къуллугъдиз чІехи председателдин гафунални кваз гаф эцигиз, гьамиша сивел кІвенкІ алай къари Дилзада авай Элейхалуман тІвар тир. Дилзадади кьатIайвал, вичин сусал са тIвар-ван инра гъиз тахьайла, Асаназ Хасавюртдиз рекье тваз кІанзавай.

СОБРАНИДА

И хуьруьн къене, дяве башламиш хьайи са шумуд йикъалай СОБРАНИ анихъ амукьрай, зегьметчийрихъ галаз майишатдин рекьяй кIватІал хьанач. СОБРАНИ хьайиІани виликдай хьиз, авай кимивилерикай рахадай инсанарни амачир. Дишегьлийрикай, кIвалахрал, физ-хкведай рекьера рахайтIа, заз чидач, амайбур, сивиз яд финикай кичІе хъипер хьиз киснавай. Гьинай атай кар ятIа, Асан Элейхалуман бригадади генар гуьзвай никIел атана акъатна. Адахъ, аквадай гьалда, хер хьана хтанвай ва вичел женгинин парталар аламай райондин векилни галай. Асана вичин къадирлувал къалурун патал генар гвенвай никIе къекъвена, къал кваз хтана:
-НикIе амай кьван кьилер мисибат я. Къе, вири къуват фронтдиз гузвай четин чIавуз, и кьадар техил кьиферив гун дуьз туш. Элейхалум, вун бригадир яз, и чIуру крарин вилик пад вучиз кьазвач. Ингье, чIехиди, гьихьтин инсанрихъ галаз за зегьмет чIувазватIа тамаш. Квез за планни ацIурна кIанзава!
-НикIе амукьзавай кьилерин себеб ам я хьи, чан чIехиди, атай кас вуж ятIа заз чидач, багъишламиш ая, тахсир чи председателдинди я.
-Акунани ваз! Дишегьлийрихъ галаз кIвалахдалди, и кьецIи кIвач галаз вацIай къванер гъунни регьят я.
-Регьятвилерихъ къекъведай макъам туш им, Асан стха! Кьилер авахьунин себеб ам я хьи, цIи гад фад алукьна. За квез лугьунни авунай,-ам председателдихъ элкъвена,-генер гуьдай вахт хьанвачтIани, ша, чун техил кIватI хъувунив эгечIин лагьайла, Асанан вил райондай гудай буйругъдал хьана. Къе, сививди атай ризкьи, гвен гуьдай инсанар тIимил аваз, вахтунда кIватI тежез, кьурана калар хьанвай кьилер я, гъил галукьайла, авахьна физва. Чна гвен гуьдани, кьилер кIватIдани?
-НикIера амукьзавай кьилер кIватIун патал, школайра кІелзавай аялрин бригадаяр тешкилиз тада.
-Школайра авай аялар и никIериз ахъайна хьуй, абуру вара-зарани ийида, чпизни тарашна, колхоздин складдиз хкведай затI амукьдач!-лагьана хъел кваз Асана.
-Школайра авай аялар чибур тушни? Ваз абуруз жедалди кьифери тIуьна кIанзавани?
-Акъваз бригадир, тIвар багъиш ая?
-Элейхалум я,-регъуь хьана адаз.
-Юлдашди вуч кIвалахзава?
-Аллагь рази хьайи стха,-рахана патав гвай Гьажихалум,-на кайи хирез кьел кьванни кIвахмир. Адан юлдаш фронтда аваз шумуд йис я? Кьве тIуб кьванни чар авачиз.
-За тІалабда хъел татун. Зегьметда къаларни жеда, чуьруькарни, амма кIвалах вини дережада авун чавай партияди тІалабзава. Женгина авай ватанэгьлийриз недайдакай ва парталдикай дарвал гана кIандач чна.
-Дуьз рахазва вун. Зегьмет чIугвадай вахтунда къал-къулни хьун мумкин я. Вучиз вацра садра кьванни са СОБРАНИ кIватIзавач? Вучиз зегьметчийриз фронтра физвай вакъиайрикай са суьгьбет ийизвач. Собрании кIватI ая лагьайла, Асаназ цIай къвезва. Белки вичик квай кими амалар виридан вилик лугьуз кичIезва! НикIерай кьилер кIватIдайла, фронтовикрин аялри тарашиз кичІезвайда, складдиз хкай техил «угар» хьана лугьуз, актар кхьизва. А техил гьинихъ физватIа, чаз аквадай вилерни ава, ван къведай япарни,
-Ша, чун муькуь бригадайрал кьил чIугваз фин, юлдаш Рамазанов,-лагьана, инал са акьван хъсан рахун-луькIуьн тежез акурла, хъфиз башламишна.
-СОБРАНИ вуна кIватI тавуртIа, за кIватIда гьа, лагьанач лугьумир!-гьарайна.
Дилзададин япарихъ, алазни алачиз вичин чина акъваззава лугьуз, зегьметдин фрондиз рекье твазвайбурун кьил Элейхалум ийизвайдакай хабар агакьнавай. Ам райондиз фена ва ада вичин гафунал амал ийидай къуллугъчийривай, гъуьл фронтда авай свас Элейхалум яргъариз акъуд тавуна, биргадирвиле тун истемишна. Ада лагьайвал, Элейхалум колхозда дишегьлийрикай туькІуьрнавай кІвенкІвечи бригададин кьил тир. Амни фейила, колхоздин кІвалахар мадни яваш жезвай. Адалай гъейри, Дилзадади районда авай вичин чIалахъ жедай гьакимар, Элейхалум зегьметдин фронтдиз рекье тунин кьилин себебрикай сад, колхоздин председатель Асана ва адан гъилибанри ийизвай чIуру кIвалахар кичIени тахьана, чинал акъвазна лугьузвай. Асаназ Элейхалум виле акьадай цаз хьанвай. ГьакI хьайила, адаз къе-пака вичин къуллугъ вахчун мумкин тир кIвенкIвечи дишегьли, гьар гьикI хьайитIани яргъаз акъатун ва адал са леке кьванни атун мурад авай.
Япара къаридин суалрин ванер амаз, тади кваз гурарай агъуз, малар нехирдиз ягъиз эвичІзавай Элейхалум, кІвачер тентес хьана, ават тавуна са кІус амай. Аллагьдиз шукур, гъиле гурарин хел гьатайди. Ам са гъвечІи геренда, гурарин хел гъиле амаз, пуд лагьай кІарцІе бедендик зурзун, рикІик къалабулух кумаз, ацукьна, вич аватна са дуьшуьш атуникай гьикІ къутармиш хьанатІа, веривердер ийиз амукьна, ахпа, айвандикай, къаридин кІвачерин ванер хьана, тадиз кІвачел къарагъна, вар ахъайна, ахпа малар акъудиз цуриз фена. КІанерик квай чкаяр михьна, чин-гъил чуьхвей Элейхалум, чантада недай затІ-матІ туна, сиви са куьтІни тавуна, гьич фан ризкьидикай дадмиш кьванни тавуна, кІвалахал физ рекье гьатна.
-Фуни тІуьнач, гуржидин руша. Гамишдик риб хкур хьиз хьана, авай гаф лагьайла. Алад, жуван рикІ гьана юлдашрив рахаз-хъуьрез аладра, зунни фида фермадаллай жуван калерив рахана, данайрин кьилерилай хтулрин хьиз кап алтадиз. Хтул лагьайла, чІуру хват жакьвайди хьиз, сив цІаран цяй ацІузва Дилзададин. Гила, дунгъуздин рушари лагьайвал, закай сусаз гъуьлзада ваъ, буьркьуь гъуьл хьанва. Хъуьредай папариз экечІуй ман! Зи рикІ хурай нуькІ хьана катзава хьи!
Цавай, гьарайиз-гьарайиз, текдиз амай пехъре лув гана. «Ин вун гиликьуй, мурдал хьайи, пехъ. На зи кайи рикІел кьел алах хъийизвани, тІанкь хьайиди? Вазни жагъана гьарайдай вахт, гьарайдай чка.» Чанта къуьнуьз вегьена, кІвалин ракІарар ва вар агална, куьлегар вичизни сусаз чидай гуьрцелдин кьилел чуьнуьхна. Ам, вичихъ галаз къвезвай муькуь доярка ФатІиматни гьалтна, ида адавай, ада идавай жузунар ийиз, фермадал фидай рехъ куьруь ийиз башламишна. И рекье Дилзададин япарихъ ФатІиматан сивяй галукь тавур ихтилат хьанач. Ам гьа ихьтин ихтилатрин гуьгъуьна авай паб тир ва адаз гьар са ихтилат, вичихъ яб акалайдан мефтІери кужумдайвал, лугьузни чидай. Ам гафарин кІватІ ва устІар тир.
-Кьей вах, сенфиз чи кІвализ гудай пекер гваз са даргижуван дишегьли хтанвай, ваз адан гафар-чІалар акунайтІа, мягьтел хьана амукьдай. Вирини сад хьана заз, ада ахъагъай фермадал хьайи кьисани. Вуч хьана лагь е?
-Вуч хьана? ТІуьрди авани, тухвайди авани? Кьуд пад угъриярни къачагъар хьанва.
-Угъри, къачагъ-ибур патай къвезвайбур я, кьей вах.
-АкІ хьайила, кІвалинди я ман?
-АкІ ваъ! Фермадин зеведиш авачни?
-Гьан.
-Гьа зеведиш лугьудай ламран хцин темягьар са даярка свас аваз, гъуьл фрунтда авай.Ада агъзур жуьре амалар авуна, сакІани рекьив, яни гъилив текъвез хьаналда. Гагь адаз къвезвай гьалал йикъар атІуз, гагь калерикай нек тІимил ацазва лугьуз, са гафуналди, багьнайривди вичиз муьтІуьгъриз алахъна. Чара атІай суса гьикьван чІавал эхда и угърашдин амалар!? Уьмуьрда рикIелай тефидай кар авуна. Адак итимвилин лишан тунач. Гъавурда акьазвани?
-Агь, ажеб кIвалах авунани кьегьелдин руша. Ахьтин хак акъатайбурун дарман гьам я!

ТЕЛЕРИКАЙ

Вахтар къвез, алатзавай. Икьван чІавалди жезвай хабарар: чибуру вахтуналди кьулухъ чІугуна, шегьерар, хуьрер туна лугьун тиртІа, гила ван жезвайбур-душманар, еке тир женгер чІугуна, кьулухъди гадарзавайбур тир. Хуьрериз армияда авайбуралай кьериз-цІаруз хуьквезвай чарарик сад-кьве телни галачиз жезвачир. Шумуд хзан пуд пипІен чарара аваз хквезвай, кьадардиз тІимил, метлебдиз пара хабарри шад авуна, пакагьан йикъак умудлувал кутуна? Гьар сад, кІвализ хтай муштулухдин чарари, чпин азиз тир инсанар, кІвализ хтай кьван шад ийизвай. Гьа са вахтунда, Аллагьди садни бедбахт тавурай, кьена лагьай хабар авай телер хтайла, дуьньяни кваз мичІи авуна, жедайди са йикь-шуван тир. Гьар са диде, гьар са уьмуьрдин юлдаш, ккІалдикай вил квай ничхирар хьиз, къурхулу яз, хаин хабар хтайбурун патав физ, абурун рикІерикай хабарар кьазвайтІани, чпинбурукайни хажалатни чІугвазвай.
И сеферда ихьтин чІуру тел хтунин нубат Дилзададални Элейхалумал атана. Гьарай-вургьайдин атІа кьил хьанач, къвез башсагълугъар гудайбурни хьана, амма вучиз ятІани, Дилзададин рикІи вичив хва телеф хьун гьич агудзавачир. Ам рикІив агатна, агатнач. Варцел йикъер, мейит авачиз дуьаяр акъудначтІани, телдихъ югъун тавунани жезвачир. Са гьадан хцин патахъай хтанвайди тушир кьван и телер. И залум душмандин цІун хура акъвазна, ам вич акъатай харапІадиз кьулухъди рахкурни авун, инсанар декьена, кІвалер, шегьерар чІур тахьана жедай карар тушир эхир ибур. Женгера гьар са патай кьиникьар жедай шейэр я. ГьакІ хьайила тушни адаз дяве лугьузвайди? Амма душмандиз чир хьун лазим тир: чпихъ галаз женгина авай Мевлуьд хва, рикІ алаз гъайи цуьк хьтин свасни кІвале амаз, бедбахтвал атана кьейитІани, адан кІвалин гум давам хъийидай са велед кьванни арадал атанвач. ИкІ, сенке са инсан дуьньядал тахьай мисал авун лазим туширди ваз чизвачни «Эй Аллагь!»- лугьуз ялварзавай Дилзадади. Элейхалумахъ лугьудай гаф амачир. Ам гьакІани, кІвачел алаз акваз, гарал лув гузвай ничхир хьиз авай. РикІе авай цІай явашарун патал, цихъ къекъвейла, кІвалевай къаридилай башламишна, мехъер ийидалди хва ва гъуьл армиядиз тухванвай стхадин паб Мислимат, вичелайни фенвайди акваз, адан чара чиликай ва цавукай атІанвай.
Хцелай тел хтайдалай гуьгъуьниз, Дилзададин кІвал чуьруькрин макандиз элкъвена. Ам вил ахъайна сусаз килигзавачир. Я фермадални физ ашкъи амачир адахъ. Гуж хьайи ФатІимата ахъагъай ихтилат рикІяй акъат тийизвай адаз, кьилерал гъуьлер аламачир вич хьтин, вичин свас хьтин дишегьлийрин гуьгъуьна, суьруьдихъ жанавурар галай хьиз, къад-яхцІур папан арада кІекер авай хьиз, хцин патахъай телни хтайла, адан кенеф квахьнавай. Вичикай ам архайин тир. Кьуьзуь къужгъур хьтин ам низ герек къвезвай? Са бязи кимибурун рикІерай чІуру хиялар физватІани, ихтибар ахъагъун лазим тушир. Амма адан Элейхалум-эремек залум! Ам хьтинбурун гуьгъуьна гьатун-им садавайни кьаз тежедай кІвалах тир. Тел хтаначиртІа, са квек ятІани умудни кутаз жедай. Хва армиядиз фейи дидедин буржи, вичел тапшурмишнавай свас аманат яз хуьн тир. Амма гила, хва телеф хьанва лагьайдалай гуьгъуьниз, свас хуьникай, са артухан пар кІула авайди хьиз, азият ва хажалат хьунилай алава вуч хийир ава? Аял гвайтІа, са карни тир. Хъфирай вичиз. Хва амачир чкада-свасни амач! Хажалатар санал хьана къакъатайтІа, са хажалат я, яргъалди чІугуртІа-кьвед.
Няниз кІвалахлай хтай Элейхалуман чин гьалчІнавай цав хьиз тир. Я чуьлда кІвалахал ала лагьана, я кІиме-ккІа ава лагьана, са шад хабар амачирла, хтай кІвалени, кьве дишегьли кьве чкадал, гьарма санал сурун кьве кьилихъ галай къванер хьиз, кисна, сада гъутай фу нез, муькуьда икана, гьич гьа, яд хъвазвай чка къалур тийиз, вахтар физвай.
-Чан свас, дидедиз хьайиди хьанва. Аллагь Таалади чаз авурди авуна. Балаяр гудайла, варар ахъаз тур лугьудай хьиз, гила зани гьаниз кьват гъизва. Бахт авай дишегьли и Дилзада тиртІа, са аял къужахда амаз гъуьл рекьидачир. Заз ам кьена, жуван кьилелай таж алатай хьиз хьанатІани, жуваз хьиз гужар хьайи папарин сабурлувал акуна, къужахдавай аялдин гьуьрметдай са тике фу тІуьнай. Зун кІанз, зал чархар ягъайбурни пара хьанай. Са аялдин иеси хьана, чи девирда хендеда папаривай яргъалди дурум ийиз четин тир. Адетар я, гъуьлер кьена, сад, кьве аялар гваз гъуьлериз хъфей дишегьлияр мадни ава. Амма абуру, чпин етимар, я мукьва ксарал тапшурмишна хъфидай, я абур кицІиз, кациз негь авуна. Захъ, гъуьлуьн барадай талукь инсанар амайтІани, завай дуьньядилай жагъай рагъ, варз, вични эркек велед, я ам гваз кьванни чара гъуьуьз хъфиз хьанач. Дуьз кІвалах авуна за. Жуван аялдикай баркаллу хва чІехи авуна. Зи кІваляй, авай сад ятІани, гьи авай са хвани Ватан хуьз кьена дяведа. Кьвед, пуд, кьудар кьейи хзанар ава. Белки Сад Аллагьди заз гайи хва, Ватандал бедбахтвал атайла, душман терг авун патал багъишнавайди тир. Гудайдини Аллагь я, вахчудайдини! Шукур хьурай Вичиз! Гила вуна, жуван стхадин кІваляй ваз вуж кІандатІани галаз атана, зи кІваляй къведай вуч пек-лек кІандатІани вахчуна, ахлад, бала!-ИкІ лагьана Дилзада гьарайдин ванцел шез башламишна.
Рагъ аваз алахьай цавай, гьич хиялдизни текъведай къати цІайлапан яна, гьа зегьримарни, фидай чка жагъун тавурла, атана Элейхалуман кьилин кукІвай кІвачин тупІариз ва анайни чилиз фейи хьиз хьана. Са кьадардин вахтунда, Дилзададин лугьунар ийиз кьиле тухузвай шелрин гъиляй, сусавай сакІани фикирар кІватІна, вичин вилик эцигнавай и залан рехъ гьикІ атІун лазим ятІа, кьил акъудиз тежез, я кимиди хьана-кими тушиз, я вич вичин акьулдал аламаз къениди яз амачир.
Чара хьанач. Дилзададиз, пака вичин сусан кьилел, армияда авай хвани кьейи чІал малум хьайила, са ар-айиб къведалди рахкурун хъсан аквазвай. Адан рикIел уьмуьрдин юлдаш Сефибег акьалт хъувуна. Са аялдин буба яз, дуьньядин хъсанвилерикай са тIимил кьван хьайитIани кеф хкудиз тахьана, жегьилзамаз ам рекьидайди тушир. Сефибег, вичин гъвечIи вахал чIуру тIвар гъана, и лянетлу леке алаз къекъведалди, «Я жува кьена кIанда, я жув рекьиз туна кIанда»,-лагьана къаст аваз, гьуьжетда гьатайла, «душманрикай кьвед ва абурухъ галаз сад-вични кьейиди тир. Дилзададин кIвале амаз жегьил сусал ихьтин тIвар акьалтайтIа, душмандилай кьисас вахчудай кьегьел я вичин патай, я гъуьлуьн патай амачир ада, рекьидалди и дерт эх гьикI ийида? Эгер, лугьуз жедач, вичин сусал ахьтин са гаф-чІал атайтІани, къуй вичин бубадин, стхадин кІвале атурай лугьуз, рикІиз майданар гуз хьана. Элейхалум лагьайтІа, къаридин кІваляй багъишай затІар ава гьа, гьабур ва вичиз бубадин кІваляй фидайла гвай затІар хкун анихъ амукьрай, Элейхалумаз стхадин кІвализ хтун къаст авачиз, кІвалахал физ, хквезвай.
Дилзададиз, эхиз тежедай мад са гуж авай. Адан кІвале пара хуьрерин векилриз чизвай багьа имарат-камари авай. Я суса темягь аваз, я камарида вил аваз, са эхир пуч хьайи угъриди ва я къачагъри, вичин кІвалел вегьиникай къурхулувал авай адаз. Свас стхадин кІвализ рахкурнава лагьайла, Дилзададин кІвалел вегьин фикирдизни къведач саданни. Свас хъфена, сусахъ галаз камари ва амай затІар. Эхир, садакайни кьадай чка тахьай Элейхалум стхадин папан патав хъфиниз мажбур хьана. Дилзада кьилди кьилихъ, шехьайла, шез, кисайла ахвариз физ, йикъар, варцар физвай. ГьакІ ятІани, бубадин кІвализ хъфенвай сусалай Дилзададин вилер алатзавачир. Авур кІвалах чара атІайди тир. Адавай масакІа жезмачир. Хва саламат яз хтайтІа, ам санизни фидач. Мевлуьд туна, кьена вичин вилериз акуртІани, ам чара инсандиз хъфин тийидайдак Дилзададин умуд квай.
Гьа икІ мад са кьадар вахтар алатна. Душман чи гьукуматдин сергьятрай акъуднаваз, инсанрик пара кьадар шадвал квай. Шадвал Дилзададикни акатзавай. Вичин хва телеф хьанатІани, адаз жегьил цуьк ахъайзава тар кІаняй акъудай къанлу душмандилай кьисас вахчуна кІанзавай. Вичелай а душман рекьиз, кьисас вахчуз алакьзавачтІани, гьа вич хьтин маса дидейри хайи кьегьелар вири терг ийиз алакьнавачир. Абуру чпин кьейи юлдашрин къан вахчузвай душмандилай. Яшамиш хьурай чеб, чи къизил аскер!
Кьвед лагьай телни хтана. Дилзадади чар гваз хтай дишегьли акурла, гьаятда амаз лап рикІ атІудай саягъда гьарайна:
-Я кІвалер кІаняй акъатайбур! Захъ авайди са хва тир, адан кьве сеферда телер хуьквез, адал кьве чан алайни?! Кьвед лагьай тел вучтинди я?!-Адан шелдин ванцел хуьр кІватІ хьана. Эхиз тахьай Элейхалум вичин стхадин пабни галаз атана, йикье гьатна ва дабанар гатазвай яргъи кифер, кьвед кьве гъилел арушиз, чухваз, ахпа метІер вилини цІару авуна. И вакъиа акваз хьайи эркекарни кваз, вили накъвадив хьана шезвай.Йикъер яваш хьана. Лап мукьва инсанар амаз, амайбур гьарма вичин кІвализ, кар-кеспидал хъфена. Дилзададихъ галаз Элейхалум ва адан стхадин пабни амай.
-Квелай кьведалайни Аллагь рази хьурай, чан балаяр. Дидедиз хьайи гуж-ам хьана. Икьван зи гуьгьуьл вахчур куь чанар сагърай. Гила неинки, Элейхалум свас, вавай хъфиз жеда, гила, чан бала, вуна ви югъ няни авуртІани айиб авач. Ялгъуз амукьдалди, сурун къван хьун регьят я. Гъуьлуьз физ хьайитІа, гьанизни за рехъ гузва.-Йикьер мадни къати хъхьана. Шелар яргъалди давам хьана. Элейхалум кІвализ хтай са шумуд сятдилай уях хьайиди хьиз, кІвалера къекъвез, са вуч ятІани жагъурзавайди кьатІай стхадин паб, кац хьиз адан гуьгъуьна къекъвезвай. Адаз, дуьньядикай рикІ ханвай кесибди, вичи вичиз гъилин заланвал авуникай къурху тир. Гьа икІ, са йиф, са варз, кьве варз акъатна. Сур ацукьунивай рикІ ацукьда лугьудай хьиз, йикъар, йифер алатунивай, Элейхалуман рикІик квай хажалатдин дакІун хкатиз башламишна.

ТУЬГЬМЕТ

Са юкъуз, фадлай кІеви ва ихтибарлу дустар яз, дяведай хирер-кьацІар алаз хтанвай Межид, Салигь ва Сефибег, Рамалданахъ галаз ийидай са меслят аваз кІвализ атана. Абуру дишегьли-затІ авачир чкадал масабуруз ван хьана такІан важиблу са месэла гьялзавай. Вири фронтда, душман къирмишиз женгера авайла, вичи-вичикай кьецІиди авур Асана, хуьре амукьуникай ва вичин къуллугъдикай чІурукІа менфят къачуна, итимар кьилел аламачир дишегьлийрикай тавур ягьанат авач. Гьи кьадар ам виликдай санал ацукьиз-къарайзавай дуст тиртІани, Асана авур угърашвилер, бармакар алайбурувай эхиз тежедайди къейдна. Хуьре са бязибуруз ам чинеба хьайитІани яна рекьиз кІанзавай.
Рамалдана, амайбуруз хабар авачиз, Асаназ вичин патав атун патал гада рекье твада. КкIалдикай вил квай пехъ хьиз, йиф атана мичIи хьайила, ам Рамалданан кIвализ атана. Юкъуз адаз хуьре экъисдай кьил амачир. Асаназ гьикI авай хьи, вири вичиз килигиз, ван текъведайвал къаргъишарзавай хьиз. Ам вични кицIелай агъуз пашман тир. Жедачирни адавай вири эркекривай хьиз намус хуьз хьанайтIа? Жедай. Вучиз авунач? Ихьтин суалри адан рикIни гъуьргъуь ийизвай. Гаф лагьайдалай, кар авурдалай гуьгъуьниз гьайифар чІугуникай метлеб амачир. Бубайри лугьудайвал, фад авуна кIандай акьул, геж авуна.
-Гьан, вун атанани, Асан? Хъсан кIвалахна. Заз вун текъвез кичIезвай. Армиядай хтай дустуниз хвашкалди лугьуз кьванни атанач. Хъсан хьанач хьи! Чун гьихьтин дустар тир!?
-Захъ лугьудай гаф, экъисдай чин амач, дуст. Зун кар датIай дустагъ хьанва кIвале.
-Вучиз!? Заз чидай чIавара вун ахьтинди тушир. Гила вуч хьана?
-Лугьудай гаф амач. Са ахмакьдикай дуст кьун хьана завай, чи райондай. Ам чир хьайи югъ-зи беябурчивилнди хьана. Иблис итим хьана ам. Ваз хъсан чидай, за виликди акьван ичкидиз темягь тийидайди. А шейтIанди закай пияниска авуна. Вичихъ галаз угъривиле ва чалкечирвиле туна.
-Ви кьил гьина авай? Ваз чидачирни са юкъуз вавай хабар кьадайди? Гила вуч фикирар ийизва вуна? Хуьрерай къвезвай ванер хъсанбур туш. Абур ви япарихъни галукь тавуна амукьич.
-Зи кенеф квахьнава, дуст. Са меслят къалура.
-Хьайи кIвалахар хьана алатна. Абур гъилелай-тупIалай авуникай зияндилай артух затI авач.Са бязи, келледа гар авайбурун сиверай лап чIуру ванер къвезва. Гьатта гъилин заланвални кваз! Хьайибуралай артух и айибдин леке хуьрел къведалди, тадидаказ, гежел вигьин тавуна, са-кьве йикъалди-вич, ахпа хзанарни галаз хуьряй масаниз экъечІ! Им зи патай меслят къалур я.
Асаназ вич гьахъ ийидай са гафнии жагъанач. Рамалданан патай, гьи кьадар мецелди лагьанватIани, гъейри касди ягъай гуьлледилайни кудайбур хьана. Хуьряй куьч хьунин кар гьадан рикІени авай. Дишегьлийрин сивер гьихьтин затІар ятІа, Асаназ хъсан чизвай. Абуру эркекриз мумкинвал гудачир. Яргъал, мукьвал сада гъилин заланвал авуникай къурхулувал авай Асан, ахпа са гьафтедилай хзанарни галаз хуьряй куьч хьана, виликан кефер чІугур, межлисар кутур кІвалер, гьаятда элуькьдай кицІин амачиз секин хьана.

ЦIИЙИ МЕХЪЕР

Йикъар-варцар алатна. Мевлуьдани далдам-зуьрне тагъана, сад-вад кас дустарва мукьвабур галаз цІийи мехъер хъувуна. Гъанвай свас-рикІик акахьдай, гьамиша чина шад хъвер авайди тир. И кар Дилзададизни бегенмиш хьана. Виликан вахтара чІугур хажалатар, хьайи азиятар адаз ахварар хьиз авай. Элейхалумахъ галаз танишни хьана Аният. Сада садав чпин рикІин сирер вугузвачиртІани, абур чеб чпиз душманар хьизни тамашзавачир. Гьа ихьтин рахун-луькІуьн Аниятан тІалабуналди, Алидинни Мевлуьдан арадани кьиле фена. Гьайиф хьи, Аниятан алахъунар, сад-садав рахан тийизвай кьве пад ислягь авунин мурад Рамалданал атайла, гьаваянбур хьана. Рамалдан-кьве кІвач са шаламда туна, «Гила квез я рахунар?»-лугьуз кІевиз акъвазна.
Элейхалум месе гьатна. Аял жедай вахт мукьвал алай. Алини районда къуллугъдал хьана, чирхичирдин кІвале акъвазиз, гьар киш юкъуз хуьруьз хуьквезвай. Юлдашдин гьал акуна, ада пакадин югъ базардинди ятІани, маса улакь жагъун тавурла, Белиждай нафтIар аваз хтай фургъундаваз, ам духтурханадиз гъанай. Ислен юкъуз кІвалахал фидалди Алиди начагъ папал кьил чIугуна. Сифте ам Элейхалумахъ галаз рахана, ахпа адан гьал хъсан такурла, духтурдал меслят гъана.
-За квез вуч лугьун, Али стха, юлдашдин гьал заз хъсан аквазвач. Ам авай положение акьалтIай чIуруди я. Чи шартIара ам операция авуна, аялдикай азад ийиз четин я. Махачкаладиз рекье туна кIанда.
-АкI ятIа, зун начагъдал вичел алукьин. За ваз жаваб гуда,-лагьана Али Элейхалуман патав хтана.
-Вуч лагьана ваз духтурди?-жузуна папа,-ви чиник серин кваз аквазва заз. Лагь, закай са затIни чуьнуьхмир. Ам вун къведалди зи патав меслят ийиз атайди я.
-Аялдин патахъай.
-Зун амачир дуьньяда, са нин гъилик ятIани акатдай етим заз лазим туш, итим. Аллагьдин хатур ваз аватIа, зун инай кIвализ хутах.
Кьил кIарцIи ягъайди хьиз, чара атIай Алиди, хуьряй фургъун рекье тун тIалабна, рагъдандариз абур кIвализ агакьна. Элейхалуман гьал къвердавай пис жез башламишна. Аял жедалди вацралай артух амай. Эхиримжи вахтара рикI дакIуна, балдуздин гьал акур Мислимата, эвелдай Алидал меслят гъана.
-Чан езне, Элейхалумахъ ваз лугьуз тежезвай са минетун ава.
-Закай вил къяймир яранстхадин паб, вуч аватIа ачухдиз лагь.
-Валлагь, вуна зун айиб тавуртIа, балдуздин вил галамай са кар ама. Фронтдиз фена хтайдалай кьулухъ такур куьгьне юлдаш акуна, кьинихъ вичин вил гала лугьузва. Вуна ихтияр гайитIа, зун Рамалданални алукьда.
-Рамалданан гаф завай лугьуз жедач, амма зи патай квез вири ихтиярар ава. Ам са акьван айиб кIвалах туш кьван.Гьа икІ мад са варз алат хъувуна. Вучиз ятІани, пакамахъ фад къарагъай Элейхалум, кьил элкъвейди хьиз, гьаятда ярх хьана, Алидивай кІвалахални физ хьанач. Ада райондиз хуьруьн кантордай зенг яна ва духтур атун тІалабна. Рамалданни сефил тир. Духтур хъфена. Къаткурунин ва я хьи, рапар ягъунин месэла аватнач. Кьилин дарманар гана, са вад юкъуз кар-кеспи тавун тІалабна. Алидиз ада юлдашдин рикІин зайифвиликай лагьана. ТІалабна-кефи хадай гаф-чІал лугьун тавун. И кардикай Рамалданаз вичин папа лагьана. Атунар, кьил чІугунар хьана. Гьар са атайда, Элейхалуман рикІиз майданар гузвай. Духтурарни къвез-хъфиз хьана, ахтармишунарни авуна, амма жезвай дегишвилер-вири зияндибур, кьиникьиз ухшар авайбур тир.
Гъуьлуьнни папан арада вах Элейхалумакай ихтилатар фена. Ада Рамалданаз, Элейхалуман гьалар хъсанзавачирдакай лагьана:
-Валлагь, итим, заз кесиб Элейхалум язух къвезва.
-Язух текъвезвай вуж ава, къари? Ваз заз гьихьтин хажалат аватІа чидани!-Хъел атана гъуьлуьз.-Дишегьлияр вучиз яргъалди амукьиз, итимар фад рекьизватІа чидани?
-Чида, итим, абур гьамиша хаталу рекьера, азаб-азиятдик квай кесибар я. Абурулайни гъейри…
-Абурулайни гъейри, мад са кІвалах къейд тавуна жедач. Вунни гьахъ я, амма итимар фад кьиникьин еке шартІ анал ала хьи, абур са хажалат, хифет хьайила, дишегьлияр хьиз шехьна, чпин рикІе авай дерт цІуруриз алахъдач, дуст-душманди айибриз къурхувал аваз, гьатта лап багъри кас кьейитІани, вилелай нагъв тевгьез, рикІи-рикІ нез, рикІи-къен нез, гъуьр ийида. И карди абур, кІвачел аламаз рекьидай балкІанар хьиз, са акьван яш-башни тахьана, рагьметдиз ракъурда. Заз хабар я вахан рикІикай. Лагь, зи чкадал вун хьурай. Къалура заз са хъсан меслят. За кьилиз акъудда ам!
-За къалурдай меслят ихьтинди я,-лагьана папа итимдин вилериз тамашаиз,-лугьуз жедач, вичин рикІ алай юлдаш тир. Белки Элейхалумаз вичин Мевлуьдав рахана, гьар сада вичин пата авай тахсирар хиве кьуна, багъишламишунар авуртІа, регьятвилихъ тІал атІудатІа?
Цавуз акъатна Рамалдан. Тахсиркарвилин иесияр абур садни тушир. Кьилин тахсиркар-дяве тир. А кесибрин вуч тахсир авай? Ам хъилелди рахана:
-Зун ви гъавурда акьунач, къари, вуна ибур вал алаз ийизвай гафар яни, тахьайтІа, вун судьядин руш яни? Ваз вуч мукьвал, тарп авуна тахсиркарар жагъана? Абур кьиле фидай крар туш. Я Мевлуьд рекьив къведач, я Алидин намусди а кар къачудач. Ибур ви къундармаяр я, заз чидайди.
-Мевлуьдан тахсир ава, авач заз чидач, амма вирида хьиз яргъара авайла, дугъриданни, адаз кІвализ рекье твадай кьве тІуб кагъаз-чар жагъанач? Ваз чидани, кІвалевайбурун вил, сад кІваляй экъечІна, хуькведалди пІенкь ийиз хъиткьинзавайди. Вуна гьикІ рахкурнай чаз чарар? Берлиндайни хтай чар ама. Абур за вири хуьзва.
Зун гьич ман. Заз, тІимил ятІани, мумкинвал авай, къари!-амма, вичин хиве кьунрихъ ягъайтIа, Мевлуьда вич, кьве тІуб кьван чар-кагъаз кхьена, кІвализ агакьардай мумкинвал авачир вилаятдиз акъатналда. Чна адак тахсир гьикІ кутада?
-Де хъсан, Мевлуьдаз вичин рикІ алай юлдаш, кьве кІвач са калушда туна, зун инал юлдаш хуькведалди, хандакІдин къван язни акъвазда, амма хъфена лугьудай тІвар эхдач лугьуз, лугьуз, а Дилзада лугьудай, «Чан, чан» лугьуз къаридирекье хутурди, халкьариз кьванни чидатІа!? Ваъ! Садбуруз чир хьунни мумкин я, амайбуруз ваъ. Авур чІуру кІвалахдин патахъай садазни тахсир вичин пата гьатун кІан тушир. Инал, лагьайтІа, къаридин тахсирни авачир. Тахсир – залум дявединди тир.
-Ваз и гафаралди вуч лугьуз кІанзава?
-Зал алукьайтІа, кьве патавайни хабарар кьуна, кьве патанни разивал аваз, абур сад садаз акуна, чпин рикІера, хуьшрекандин муг янавай веревирдер ачухна, сада садавай багъишламишун тІалабайтІа, чи рушан кефияр ачух жен. Алад, аку Мевлуьд. Пис инсан туш ам, адав вуч гватІа ахтармиша. Зунни къе Элейхалумал са кьил чІугваз фида. Адавни вуч хабар-тапар гватІа акван.
-Зун Мевлуьдан патав тефидайди, къари, ви твех патаз чида.-лагьана Рамалдана,-виликан езнедин патав фена, хваш-беш авунайтІани, вахан патахъай са гаф-чІални талгьана, вири жемятдихъ галаз за жуван хиве авай буржи тамамарнай, амма гила зи вах вахъ рикІ куз, азарламиш хьанва, духтурвал ая лугьуз физ завай жедач. АлакьдатІа, жув алад кван. Вуч гватІа аку Мевлуьдав ва Дилзададив.- Адан сивяй виликдай хьиз «хала» лугьудай гаф акъатнач. Дилзадади вах рахкуруналди еке гъалатІ авунвай.
Мислимат са нянихъ, кІвализ тефена, кимелай хквезвай Мевлуьдаз, ада вичин патав эверна. Мислимат яшдиз чІехи тир.
-Вун кІвализ алада тІун. Чун са чІаван къавумар тир.-Мевлуьдазни кІанзавайди ислягь хъхьунин кІвалах тир жеди.
-КІвалериз къведач. Квез хьанвай бицІекни мубарак хьурай.
-Аллагь рази хьурай.
-Хьайи кІвалахар хьана, а кьадар рикІ алай юлдашар тир куьн, дявейра, цІаяра, тІурфанра хьана, акунни авунач, амма къе, хуьре аваз, садан патани тахсир авачиз чара хьанватІани, садаз сад акуна, рахана, гунагьрилай гъил къучуртІа, Аллагь рази жедай кар тир. Куьне гьикІ лугьудатІа чириз атайди я зун.
-Гила вучиз гьа?! Зи патай са чІавузни ваъ авач, амма жува-жувалай ихьтин ихтилат ийиз алакьнач залай, багъишламиша. Гила гьикІ рикІел акьалтнаватІа, зи кьил акъатзавач, Мислимат вах?
-Гила гьикІ хьана лугьун за ваз? Аялдикай хкатна, ам чилиз янава. Духтураррни къвез хъфизва,жезвай дегишвал авач. Балдуз кьураз-цІаразва. Низ чида? Инсанар я. Заз чи къужадивай хьайи ван тир им. Саяд авай гьа стІалви?
-Гьан?
-Гьа кесибдихъ вичин кІаниди авачирни?
-Шихрагьим.
-Гьан гьадавай Саядпери къакъудна, Хуьрехуьруьз шехьиз-шехьиз тухудайла, къужади вич дуьшуьш хьаналдай. Ам катна анай хтана, са аялни хьана, гьа на лугьузвайди ава гьа…,
-Шихрагьим.
-Гьа Шихрагьимни вуна хьиз паб гъанваз, дуьньядикай куьцІенвай. Вич рекьидай вахтунда, Саяда вичин вах Пичедивай, Шихрагьимахъ вил галамаз декьин патал, вичел са кьил чІугваз атун минетналдай..
-Вунани гила зи куьгьне хьанвай хирер цІийи хъийизва. Саядар вучтинбур я вуна зи вилик гъизвай? Кьиникьар вучтинбур я?!-Бахдал алукьна къведа зун.-ИкІ лагьана, туьтуьна шел акІай жуьреда Мевлуьд кІвализ, Мислимат Элейхалуман кІвалер авай патахъ фена.

ЭХИРИМЖИ ГУЬРУЬШ

Ингье, гила гьа декьикьа атанва. Вичин патай минет аваз регъуь тиртІа, къе адан вилик и мес-эла, са ни ятІани ваъ, вичин чІехи стхади эцигнава. Хиве кьуна кІанда хьи, са девирда уьмуьрдин юлдашар хьуниз кьисмет хьайи и кьве кас Мевлуьдни Элейхалум чеб чпив рахуниз, вични и четин вахтунда Алидин патайни аксивал авачир. Мевлуьдаз къурху кІвалах авай-дидеди и гуьруьшдикай ван хьайитІа вуч фикир ийида? Эгер вири авайвал лагьайтІа, яни зун Элейхалуман кефияр чІурузва лагьана, адал кьил чІугваз физва лагьайтІа, дидеди вуч меслят къалурдатІа? Чун чара хьана, фадлай къакъатнавайбур яз, къе за дидедин вилик и гафар гьикІ лагьана ийида? Гьа ихьтин веривердер пара хьана, дидедин патайни, эхь хьаначтІани, ваъ лагьай чкани авач. Абурун кьве патайни разивал авай и дуьшуьш, и гуьруьшмишвал, эхиримжиди хьанатIани, кьиле фена.
Мевлуьд гурарай виниз къвез акурди, вичин балдуздихъ гелкъвез Алидин кІвале авай Рамалданан юлдашди ам хушвилелди къаршиламишна. И кар гуьзлемишзавай Алини айвандик экъечІна. Сада садан гъилер кьуна, жузун-качузун тавуна, язух къведай жуьреда кьил галтадарна, гурарай агъуз эвичІна. Ийидай кардай кьил акъат тийизвай Али, зигьин кур яз салаз фена, къелемрин хилер кьаз, цІийиз гъизвай тІурариз тамашиз, вилерал алай накъвар яйлухдал михьиз эгечІна.
Стхадин паб Мислимат вилик кваз,Элейхалум авай кІвализ гьахьна.Са кьве кам къачур Мевлуьдавай чІарни юзаз хъхьанач. Месел яргъи хьанвай Элейхалумахъ амайдин кІарабрин гъаб тир. Ам къанди кьур хьиз акъваз хьана. Садлагьана килигай кьве жегьил, вилер вилера гьатна, сивер акьална, рикІерин гьиссерал рахана. Мевлуьда Элейхалумавай, ада вичин Мевлуьдавай жузунар авунин карда, гафар-чІалар лазим къвезвачир. Абур артухан крар тир. Кьведан чинра авай вилери, анжах са чеб гъавурда гьатдай саягъдин ишараяр ийизвай. Я месел къатканвайдавай, я кІвализ атана къах хьанвайдавай, я абурун гуьруьшдин шагьид хьанвай Мислиматавай са гаф кьванни лугьуз тежез акъвазнавай декьикьаяр акьван яргъибур хьиз авай хьи, кьарай такьур стхадин папа, на лугьуди, Мевлуьд вичин тІалабунал атайдакай хабар авачирди хьиз, гагь садаз, гагь масадаз тамашна, лагьана:
-Мевлуьд атанва, Элейхалум.–лагьана Мислимата.Яргъалди кьарай кьаз тахьай Мевлуьд чІалал атана:
-ГьикІ хьана, Элейхалум, «ширинди?!»- И гаф Мевлуьдай кана акъатайди тир. Адаз вичин Элейхалум, дяведиз фейидалай кьулухъ, сад лагьай сефер тир акурди, мумкин я эхиримжидини хьунухь.Ам чарадан юлдаш тирди рикІелай алатна, жегьил вахтара хьиз, лагьай и гафуни Элейхалуман вилерал накъвар гъана.Балдуз Мислимата, адан хуьцуьгандин патав гвай ягълухдай михьна. Адаз гьикІ хьана, Мевлуьд вичин патав армиядай хтанвай хьиз тир. Элейхалумаз, Мевлуьд атана акурла, меселай хкаж хьана, шад яз къаршиламишиз, къужахламишизни кІанзавай. Гьайиф хьи, адан беденда, кьил са жизви хьиз хкажиз алакьнатІани, адалай артухан къуват амачир. Адаз, вич месел алайвиликай са кІус регъуьни хьана:
-ГьикІ жеда, «азизди»? Рекьизва ви Элейхалум! Зун амачирла, вуна дуьньядал фу гьикІ неда? Яшамиш гьикІ жеда? Амма завай вун галачиз яшамиш жезмач. Я завай и кесибдин, я ви кІвалер чІуриз хьанач.-Адаз, яргъанни кваз винелди хкажнавай руфун акурла, пара кьадар регъуьни хьана. Амма, гьайиф хьи, кІвачел залан хьун, а кьадар вил галаз, рикІиз кІани Мевлуьдалай тахьана, Алидилай хьанвай.
-Абур вуч ихтилатар я, Элейхалум? Кьисметдилай артуханди садавайни къачуз жедач.
-За вавай багъишламишун тІалабда. Къариди зав мажал вуганач. АкІ хьаначиртІа, зун ви кІвалин хандакІда авай къванни хьана, вал вил алаз акъваздай. Кьадар-кьисметдин хура садавайни акъвазиз хьайиди туш. Ада, дериндай нефес чІугуна, вичин гъилерин гьерекатри агъуз авунвай яргъан ченедив кьван виниз хъувуна,-давамарна,-заз килигиз акъвазмир. Белки чи бедбахт кьисмет я жеди. Вуна цIийи свасни гъана кьван. Мубарак хьурай. Заз хьайиди хьана, куьн кьванни бахтлу хьурай азизди. Заз вун сефил акуна кІанзавач. Ван къвезвани ваз играми, масанди?
-Лап хъсан къвезва, азизди. -Ам кис хьана кІвалин пата акъвазна, кІанибурун ихтилатрихъ яб акализ акъвазнавай Мислиматаз виляна, мад са вуч ятІани лугьуз гьазур тир.
- Хъсан хьана вун атана. Къвен тийиз кичІезвай заз. Кьил чІугваз атунай чухсагъул. Гила хъфейтІани жеда вавай, са геренда акъваз хъувуртІани. Вил атІана зи, гила завай рикІик къалабулух квачиз, жуван югъ «няни» ийиз жеда.-Ам икІ лагьана, кьил хуьцуьгандин а патахъ элкъуьрна, кисна. Вичиз вуч хъийидатІа чизмачир Элейхалум, гьалдай фена.Вич-вичив гумачир Мевлуьд, са гужалди кІарасар хьиз тІарам хьанвай кІвачер чилелай ялна, алкIанвай жуьреда хкажна, сиви мад са чуькьни тавуна, вилерал накъвар алаз, кІваляй къецелди экъечIна, гурарай эвичІна. Куьчедал акъатай Мевлуьдан вилерал мичІивал акьалтна. Кимел фидай рикІни амачир ам кІвализ хтана, кьилди кІвале секин хьана.
Са пуд югъни арадай фенач, кІвачел залан Элейхалум, жезвай са веледдиз кьванни экуь дуьнья къалуриз тахьана, кьена. Сурарал физвайбурувай, сурэгъуьндайла, лакьан са кІус гегьеншдиз атІунин буйругъ гана. Элейхалум къур хьиз тиртІани, руфун къувунвай. И дуьньядални дар хьайи рикІиз, кьейи сура-агъа дуьньяда кьванни са кІус гьяркьуь хьана кІанзавай.
Элейхалум рагьметдиз фейидалай кьулухъ, къанди кьурди хьиз, Мевлуьдан сивелай гаф алатзавачир.Дидедиз вичел чан аламаз, кIвализ цIийи свас атана кIанзава лагьана авур кар тир. Элейхалум рагьметдиз фейи са шумуд вацралай дидени секинарна, Мевлуьдахъ къекъведай аманни амачир. Мисалда лугьузвайвал, сурун руг ацукьунихъ галаз, рикIе авай дертни квахьдалда.

ЦIИЙИ ЖЕГЬИЛАР

Мевлуьдан кIвале таза аялдин ван гьатна. Анията адаз хва хана. Хцихъ галаз кIвализ шадвални хтана. Сифте хьайи хтулдал, Дилзададиз вичин къужадин тІвар -Суфи эцигиз темягь авайди тир. Ам хци кьилиз акъудна. Ахпа жедайди руш хьайитIа, ада хва Мевлуьдавай ва сусавай адал вичин тІвар эцигун буйругънай. Суса хабарни кьунай:
-Ваз гьинай чида, къари, заз жедайди сифте гада, ахпа руш тирди? Ваз, тахьайтІа, къвезмай крарикайни аян жезвани?-Ада лугьудай:«Заз, чан бала, неинки ратарик квай куьрпе эркек ва я дишиди ятІа чида, заз абур, чІехи хьайила, мад сеферда чпин бубайрин кьилерал атай вакъиайрин иесияр жедайдакайни хабар я. Пара крар чидатІани, хъипре хьиз, сив акьална хуьзва за. Артух рахайтІа, адаз яд фида, бала, яд!-лугьудай ада. Рагьмет алаз хьурай вичел.
Рамалдана вичиз гададилай гуьгъуьниз хьайи рушал рагьметдиз фейи вах ЭлейхалумантIвар эцигна, Мевлуьда гададилай гуьгъуьниз хьайи рушал дидедин тІвар-Дилзада. Дилзадани Элейхалум са йисуз хьана, са йисуз школадизни фена, санал некьидин пешер хьиз, сивел хъвер алаз санал чІехини жезвай. Рамалданаз, вичиел гьалтайтІа, Элейхалум Дилзада тІвар алай гьарамзада хтулдихъ галаз санал хьана, икьван акІай дустар хьана кІанзавачир. Бес тир са Дилзададихъ галаз дуст ва ахпа къавумни хьана акур экуьвал, рикІин шадвал. Амма жуван иесивал бегьемвилелди тежезвай инсанривай, гила акьалтзавай аялрин кьил кьаз жезмайди яни? Гьи кІвалах ийимир лагьана къадагъа эцигайтІа, чуьнуьхнавай шекерар нидалди жагъуриз ва нез кІан жедай хьиз, гьа ви хъиляйни, я чинеба, я эквеба тавуна акъваз жедач. ГьакІ хьунни авуна. Рамалдана, гьар сеферда Дилзада вичин руш Элейхалумахъ галаз физ-хуьквез акурла, гьарагъунарни авуна, амма руша хъуьрез, Рамалдан бубади лугьузвай гафар квазни такьаз, вичин кІвалах давамарзавай.
Гьа икІ йисар, къвез-хъфизвай дурнаяр хьиз, сад садан гуьгъуналлаз акъатзавай. Кьилерал бантикар алай рушарикай, винел тир классриз акъатунвай, дамахар ва регъуьвилер гвай рушар хьана, гадайрикай - чамар. Дилзада гьа вичин чІехи дидедиз ухшарди жезвай. Вучиз ятІани, классда авай амай рушарикай анжах Элейхалуман дуст хьана, амайбур саймишни тийиз, кьил вине кьуна къекъведайла, цІусад лагьай классда авай стха Буба, (адаз Суфи тІварцІелай Буба тІвар бегенмиш тир) Элейхалуман квел ашукь ятІа течиз, ара физам авай патаз вилни ягъиз башламишна. Дилзададиз авай кар гьам тир, Элейхалум квачир са ихтилатни адан сивяй акъатзавачир.
-Ваз вуч хьанатІа чидач, кьей бах, зунни Элейхалум тарсунай хуькведайла, са чІехи кицІ чалди атана. За лагьана, гила ада чун кукІварда, пине-пине ийида. Заз катизни кІанзавай, амма подругади вегьена зи гъил кьуна.
-Катайла, кицІи кьадай затІ я, ацукь, вуч ада авуртІа, жаваб за гуда. Чун кичІез, регъуьз кьведни ценер экІяйна, чилел илис хьана ацукьна. КицІ атана, чаз, гагь садаз, гагь масадаз са вил яна, ахпа вичин рехъ тирвал, алатна фена. Валлагь, викІегьди я зи подруга. Са викІегьвал ваъ е, адаз ганвай гуьрчегвал вуч я? Зун ам кьван гуьрчегди туш, дуьз лугьузвани за?
-Я чан руш, вунни тІимил гуьрчег туш, ваз ам ви вилерай гьикьван иер аквазва? Рушар вири гуьрчег ва гуьзелбур яз халкьнавайбур я, амма гьар са рушаз вичиз хас гуьзелвал ганва. А гуьзелвал аквадай вилерни герек я, фагьумдай кьилерни.
-Бахтавар я ам жагъай гада. Руш туш, рикІин хиял я. Валлагь, заз адакай чи Бубадин свас хьанайтІа кІанздай. Чара касдин кІвале тваз, диде, ам гьайиф руш я!
-Я бала, адан тІвар алай са Элейхалум гъана, дявеяр акъатна, ви тІвар алай дидедин ийир-тийир хьайиди я лугьузва, зазни ибур чи къаридивай хьайи ванер я, гила низ чида? Абур вазни заз талукь ихтилатар туш, Бубани гила аял туш, адалай къецелай, чи рикІел алайди сусар жагъурун туш, гадади школа гьихьтин къиметрал куьтягьдатІа, ам кІелун давамариз гьиник кутадатІа, чахъ авай фикирар ибур я. Ам вун туш, кьиле гар, сиве нар аваз къекъвезвай! Эгер ваз кІандай гада аватІа лагьа, за адан диде-бубадиз, зи рушамаз куьне масад гъидач, гъана хьайитІа, за куьн Сибирдиз акъудиз тада лугьудайвал.
-Аман, вай акъатдай гафар?! Бахдиз кІанзавайди зи дамуна са кІвенкІ алай тІвал эцягъун я. Чи рикІерал алайди, стхадиз свас тагъана, чарабурун гадаяр кІан хьун яни?
-Гьар гьикІ ятІани, пакамалай няналди, регъве авайдан хьиз, чи япара авайди ви гъедгъетІрин ван хьана. «Элейхалум, Элейхалум», низ чида зи баладиз гьинай гьихьтин ханум кІан жедатІа, кІан ваъ е, заз акІ лугьуз кІанзавайди тушир, гьихьтин ханум кьисмет жедатІа!
Лугьун лазим я, школа акьалтІарна, Буба институтда авай чІавузни, кІанивилер аваз, Дилзадади Элейхалумал стхадилай хтай чар агакьарнай. Пагь, са ширин келимаяр а чарче авай! Ваз гьикІ чир хьана лагь ман? Дилзадади рикІел хкиз ван хьана заз. Чарче авай келимаяр са шумуд сеферда кІелна, ахпа заз вил яна, вахкана. За адаз суал гана:
-Я ширин вах, чар ваз рекье тунвайди я, ам захъ вучиз элкъуьрзава вуна?
-Ваз дахдин къилих хъсан чида. Чухсагъул зун икьван кІан хьунай. Вили цаварихъ хукІуна зун. Чар завай кІвале хуьз жедач. Дахдиз чир хьайитІа, зи кьилел къажгъанар хун мумкин я. Вун закай инжикли жемир, и чар жува саламатда хуьх. Кьисметар хьайитІа, чаз а чарар герекни къведач.
-Са кьве тІуб кьван чар хьайитІани кхьихь. Шад жеда стхадиз.
-Чарар кхьинар квез лазим къведа, ширин подруга? Зун рази я, амма Бубадиз лагь. Ихьтин разивилелай дафтардин чар багьа яни? Адаз лагь, вичи масад тагъана, зал вил алаз акъвазиз хьайитІа, зун вичиз вафалу яз акъвазда. Квелай алакьзавачтІа, бубадал адан дустар кьванни кІватІна, ам рекьив гъурай. Гила ахлад, бубани хтун мумкин я. Вун зи патав гваз акуртІа, низ чида ада зи кьилел вуч акъуддатІа. Гьелелиг!
Элейхалумаз рекье тур чар вахкана лагьана, я бейкефвални хьанач, я шадвални. Чарчиз жаваб тагана хъсан хьана. Бегьем руша, заз вун кІанда, вун авачир дуьнья заз мичІи сур я лугьудай гафар кхьидач. Кар акъвазнавайди кьве патаннни чІехибурал я. Абуру, «Рушан тІвар кьуна, зи къапудиз къвемир!»-лугьуз, Чибуру, «Зун минетиз ви варцел къведай, тІалабчи туш!» лугьуз, гьар сада вич вине кьазвай, гьардаз вичин бармакдин кукІва зар аваз аквазва. Зун-жегьил, вични хъуьчІуьк диплом квайди, са нин рушал ятІани вил алаз акъваздайди!-Яваш-яваш хъел акатиз башламишна Бубадик. Дилзадани, тум кьуьгъуьрдин сиве гьатна, цацарал гьалчиз, вахчудай кьван хирер хьанвай гъуьлягъдиз ухшар хьанвай.
Яргъалди и гафарин-чІаларин иеси хьанвай Мевлуьдавай мад са квел ятІани вил алаз акъвазиз хъхьанач. Чпелай алакьдай кьван минетунар диде-бубадини авуна, мукьвабуруни, амма Рамалдан рекьив гъун анихъ амукьрай, ам, къван-къван – вили къван лугьуз акъвазай ам чІалал гъиз хьанач хьи, хьанач! Буба, акур рушаз кІан тежедай буй-бухахдин иеси тушир. Адал, шегьерда кІелзавай чІавуз таниш хьайи мединститутда кІелзавай са руш авайди тир. Са сеферда ихьтин агьвалатни хьанай. Бубадин рикІел а рушахъ галаз авур рахунар хтана:
-Аллагь рази хьайи Мевлуьд бег! Вун дарманар кІан хьайила, тІа-ква хьайила, акъатай кІвач-зи патав къведай тир! Гила вучиз ятІани, чидач, кьелечІ итимрин къваларай экв аквадай хьиз, вун вил галазни зи патав, духтир ваъ, кІвализ кьванни къвезвач. Руш Катяди са гададилай пара кьадар тарифар ийизвай. «Агь, чан папа, са хъсан гада чи училищедин патав гвай институтда авай! Са гуьзел, са рикІиз чими!» Эхир кьарай кьаз тахьана, за рушавай а гададин фамилия хабар кьуна. Фамилияди заз са затІни лагьанач. Какой-Сефибегев. Бубадин тІвар-отчество ва куь хуьруьн тІвар кьурла, за Катюшадиз лагьана, ам зи кІеви дустунин гада тирди. ТІалабда, рушни кІвале ава, гьадазни шад жеда, и хъсан гададин буба адалайни хъсан тирди! Мус къведа лагьа? Хъсан хуьрекар зи кІвале гьамишада авайди я. Мад ваз чида, районда авай ведущий духтурдиз шумудан кІваляй мукІлаяр къвезвайди ятІа, Это не новость. Вун къведай юкъуз за дустаризни буюрда, са кеф чІугван ман чна!
Мевлуьдаз са гафунин ванни къвезмачир. Телефонисткади, мад рахадай инсанар авайди ва Мевлуьдаз вичив гвай трубка чкадал эцигун тІалабзавайди чир хьайила, шадвал ва пашманвал сад-садал симерин тахар хьиз алчуд хьана. Ам кІвализ хтана, хзанриз ихтилатар авурла, гададин чиник яру гъалар акатна, Дилзададин чиниз цлан ранг яна. Я гададай гаф акъатнач, я рушай чІал. Диде, чуквадин тІур хьиз, сив ахъаз амукьна:
-А духтур ви рикІел гьикІ акьалтайди я, я къужа?
-Адаз зенг авур зунни бегьем кас туш!-Гададиз и гафар хуш атанач. И кар Мевлуьдани гьиссна,-за ам пис инсан, пис духтур лагьана ийизвайди туш ихтилат. Завай са дустуни тІалабай кІвалах авай, адаз вичин папаз пенсия туькІуьрун патал, Семед духтурдивай, азарлу я, ва а азар сагъар тежезмайди я лагьай кагъаз кІанз, жуван гаф чІурдач лагьана, авур зенг тир. Ам башламишна вичин Катяди са хъсан, са гуьзел гада авай, ам эхирдай дуст Мевлуьдан хва тирди чир хьанваз, рушазни шад жеда лагьана, заз мус къведатІа, са жаваб це лугьуз гьавалат хьана, ахпа захъ вуч хьанатІа, зи кьилни акъатнач, трубка эцига, халу, рахаз кІанзавай инсанар ава лагьайла, трубка гъиляй ахъайна, чидач, валлагь, гилани зун фейи кабинетдин аппаратдив куьрс хьана амачтІа.
-Ам заз таниш Семедован руш Катя я, дах, вуна синихар ийидай кьван пис руш туш.
-Элейхалумалайни!?-Гьарай акъатна Дилзададай.-Буба, ви чарар вучтинбур тир зав гваз ракъурай? Катюша тирни чаз кІамайди? Ина немсер авач кьван, «Катюшаяр» герек атай?!-Ам чкадалламаз, шел акатна, къецелди экъвечІна. Диде кисна. Буба лал хьана. Стха къарагъна, вах секинриз кІанз, ахпа адан гъилни кьуна, кІвалаз хтана:
-Дах, бах, квез акІ жемир хьи, за зи кьилелди шегьерра адахлияр жагъурна, жуван кІаниди аваз, куьн Рамалданан руш Элейхалум це лугьуз и рекьера турди хьиз. Ничего подобного! Катяяр, Машаяр шегьерра бул авайди я. За садакайни жуваз адахли кьурди туш. Амма, Зулейхалум тагузвайди заз хъсан чида, азиз вах,-ам вахахъ элкъвена,-я азиз вах, ам ваз хьиз, зазни бегенмиш я, особый любовь чи арада авачтІани, зазам безразлични руш туш. Хъсан къаш-къамат, мешреб, кІвалах алакьдай, ширин мез авайди я. Де, къарагъ, чун кьведни фин адан бубадиз минетиз, гузвач ада. Чна ам яна рекьидани? Руш гваз катдани? ТахьайтІа, идалай вилик беглерин, ханларин рушар, къад, къанни цІуд яшариз акъатдалди, къахар хьиз кьураз-цІраз амукьдалдай. Бег-хандин кІваляй къвезвач, шалам алай лежбердин гададиз гуз кІанзавач. Зунни гьакІ акъвазда акІ хьайила!-Къарагъна кІваляй экъечІна.
Инал алай вилни атІана. Мевлуьда вичин гададиз, духтурдин медсестра руш гъана. Элейхалум, гила вичиз гьикІ кІандатІа, гьакІ хьурай лагьана, кьейитІа, са гъапа авай якни иви я, кайитІа, са меке авай руьхъ! Эмедин тІвар эцигна жагъай багъиш я ам. Кьурай бахтуниз нивай вуч лугьуз жеда? Гьа ихьтин тІал-квалрик кваз мад са шумуд варз алатна. Ам кІандай чкаяр, гадаяр тІимил авачир. Амукьдай хьтин рушарикай тушир Элейхалум. Ам икьван чІавални кІанз, амма Бубадин ванер аваз, эгечІиз тежезвайбур пара авай. Гила рехъ виридаз ачух тир. Низ кІандатІа, гьада це лагьана, тухурай! Гьайиф хьи, акІ тушир. Са кьадарбур, руша хев кутан тийиз амукьнавай, са кьадардинбур, бубади разивал тагуз. Паб чІалал атана:
-Хзан сагъ хьайиди, види вуч хьана? Дуьнья шумудра дегиш хьана? Шумуд жуьредин къанунар дегиш хьана, вун вуч я, кьуркьандилай патаз кам ядач лугьудай фекьидилайни фенва хьи! Зунни гьа валай тІимил зегьметдин иеси туш. Велед за кІуьд вацра руфуна туна, са шумуд йисуз хуралай нек гана, чІехи авунвайди я. Чаз мад рахадай ихтияр авач, эвленмишзавайди веледар чеб я. Абурал алукьна кІанда, Гьамиша «Зун!», «Зун!» лугьуз жеч хьи!
-Я къари, тади ва чарасуз кІвалах тиртІа, зани кьве кІвач са шаламда туна акъваздачир. Гунни ийидай, чІехи стха вилик кумайтІани, расанмиш хьайибур, зи рикІ тІарай инсанар я. Руш акъахай чка авач. Ша, чна чи хва кІвачерай акъудин, ахпа чун рушал агакьда.
Бубади медсестра гъанатІа, Рамалдана вичиз, чидай са хванаха аваз, гададиз руш ва рушаз гада акуна, бегенмиш хьайила, духтурвал кІелнавайди гъана. Рамалданан гада Къурбан, армиядиз фена, хъсан спортсмен хьанваз, хтанмазди, экзаменар вахкана, Москвада, Тимирьязеван тІварунихъ галай академияда, спортдин рекьяй тарсар гузвай муаллим тир.