|
Вахт гьеле хьанвач жал? - Мысли о 185 летии со дня рождения Етима Эмина
(Етим Эмин дидедиз хьана 185 йис тамам хьуникай фикирар)
Лезгийрин руьгьдин уьмуьр абурун культурадин девлетар ва адетар бинеда аваз виликди фидай рекьел акъудай Етим Эмин хайи ва кьейи йисарикай делилар адан къадир авай ксаривай кьабулиз жедай жуьреда эхиримжи вахтаралди ашкара тушир.
А йисарикай сифте яз кхьейди филолог Мегьамед Гьажиев тир. 1941-йисуз ада туькIуьрна акъудай Етим Эминан шииррин кIватIалда шаир хайи йис яз — 1838, ам кьейи йис яз 1878-йисар къалурнавай.
Филологдин ихьтин веревирдерин себеб 1928-йисан зулуз сифте яз акъатай Е. Эминан шииррин кIватIалда ам шаир кьена 50 йис тамам хьуниз килигна акъуднавайди я лугьун тир. АкI яз хьайила, 1928 йисакай 50 йис хкудайла, фикирна филологди, 1878-йис шаир кьейи йис жезва. Эминан хтулдивай М. Гьажиеваз ван хьайивал, шаир рекьидай чIавуз адан тахминан 40 йис кьван хьанвай. Эгер Етим Эминакай и делилар дуьзбур ятIа, кхьенвай филологди, «чавай ам тахминан 1838-йисуз хана ва /тахминан/ 1878-йисуз кьена лугьуз жеда» (Етим Эмин. Шииррин кIватIал. ТуькIуьрайди М. М. Гьажиев. — Махачкъала, 1941. — 4-чин).
Етим Эмин хайи йис 1838-йис я лугьуниз гилан девирдин машгьур литератор Фейзудин Нагъиева цIийи бине жагъурнава. Ада вичин са ктабда кхьизвайвал, Урусатда вири хизанрин сиягьар (списокар) туькIуьрай 1886-йисуз, эгер а кардикай архивда авай чарариз килигайтIа, 50 йис хьанвай Эминан чIехи стха Шагьламаз КIахцугъа яшамиш жезвай. И делил фикирда аваз, Фейзудин муаллимди, 1886 йисакай 50 йис хкудна, Шагьламаз 1836-йисуз хайи кас я лугьузва. Ада мадни лугьузва хьи, бес Шагьламаз Эминан диде Лейлиди вичин сифте гъуьлуьк кваз 1836-йисуз ханай. Ахпа, таза аял хурухъ галай хендеда паб яз, шаирдин буба Севзиханаз 1837-йисуз гъуьлуьз хъфенай ва Севзиханак ада 1838-йисуз Эмин ханай (Нагиев Ф. Р. Етим Эмин: путь к истине. — Махачкала, 2002. — С.17).
Филолог М. Гьажиев ва литератор Ф. Нагъиев чеб чпив гекъигиз тежедай девиррин векилар ятIани, абурун кьведанни веревирдерин бинеда гьа са гъалатI ава. Ам вуч гъалатI я? Мусурманрин календардин (гьижрадин) йисан ва хашпересрин календардин йисан арада авай тафават кваз такьун. Мусурманрин йис хашпересрин йисалай 11 йикъан куьруь я. И тафаватди, пара йисар алатайла, гьихьтин нетижаяр арадал гъизватIа, чавай винидихъ тIвар кьунвай 1886-йисан 10-июлдиз (Урусатдин гилан календардин 1886-йисан 22-июлдиз) туькIуьрнавай хизанрин сиягьар (списокар) чешне яз кьуна къалуриз жеда. А сиягьра а девирда гьар са хизанда авай итимрин тIварар, абурукай гьар садан яшар гьикьван хьанватIа (тамам хьанвай йисарин кьадар) ва хизанда авай дишегьлийрин кьадар къалурзавай.
Эгер чи дагълара а чIавуз яшар хашпересрин календардин къайдайралди гьисабзавайтIа, Алкьвадар хуьре авай хизанрин сиягьда 1834-йисан 15-октябрдиз (гьижрадин 1250-йисан Джумада-ас-сани вацран 12-юкъуз) дидедиз хьанвай Алкьвадар Гьасан эфендидин тамам 51 йис хьанвайди яз къалурун лазим тир. Вучиз лагьайтIа, 1886-йисан 22-июлдиз а касдин хашпересрин календардин къайдайралди гьисабнавай 51 йисни 9 варз хьанвай, яни тамам 51 йис хьанвай. Эгер яшар мусурманрин календардин къайдайралди гьисабзавайтIа, сиягьда а касдин яш 53 йис хьанвайди къалурун лазим тир. Вучиз лагьайтIа, сиягь туькIуьрдайла, Алкьвадар Гьасан эфендидин мусурманрин календардин къайдайралди гьисабнавай 53 йисни 4 варз хьанвай.
Чаз архивдай гьатнавай документди ам гьазурай вахтунда Алкьвадрал яшамиш жезвай «поручикъ Мирза Гасанъ Гаджи Абдулла Эфенди оглы» тIвар алай касдин 53 йис хьанвайди къалурзава (Центральный государственный архив РД, Фонд 21, опись 5, ед. хр. 85, номер 1 по списку). И карди чаз тестикьарзава хьи, чи дагълара авай хизанрин сиягьар 1886-йисуз туькIуьрдайла, абура инсанрин яшар мусурманрин календардин къайдайралди гьисабнавайбур яз къалурнавай. МасакIа женни ийидачир: а девирда чи патара инсанриз чпин яшар анжах мусурманрин календардин къайдайралди гьисабиз чидай. ГьакI хьайила, вичикай Ф. Нагъиева кхьенвай 1886-йисуз туькIуьрай КIахцугъ хуьруьн хизанрин сиягьда къалурнавай Эминан чIехи стхадин яш 50 йис мусурманрин календардин къайдайралди гьисабнавайди яз акъатзава. Хашпересрин календарда а яш 48,5 йисаз барабар жезва. И карди Шагьламаз хайи йис хашпересрин календардай 1,5 йисан кьулухъ язава: Ф. Нагъиева къалурнавай 1836-йисан чкадал Шагьламаз тахминан 1838-йисуз хайиди жезва. Адалай кьве йисан гъвечIи стха Эминакай рахайтIа, ам тахминан 1840-йисуз дидедиз хьайи кас жезва.
Шаир 1838-йисуз тахайдан патахъай мад кьве делилди шагьидвалзава
Сад лагьай делил шаирдин буба малла Севзиханан биографиядихъ галаз алакъада ава. Чи литературада я Ф. Нагъиева, я масада инкарзавач Эминан бубади Ярагъ Мегьамед эфендидин медресада кIелайди, а эфенди пачагьдин жаллатIрикай Аваристандиз катайла, сухта Севзиханни гьадахъ галаз катайди ва, вичин муаллим гъурбатда кьейила, ам Куьредиз хтайди (Кардаш А. Слово продолжается. — Махачкала, 2013. — с.72).
Ярагъ Мегьамед эфенди 1838-йисан 3-сентябрдиз аваррин Согратль хуьре кечмиш хьана (Мусаев М.А., Закарияев З.Ш. Биография шейха Мухаммада ал-Йараги, написанная его сыном Исмаилом (перевод с арабского языка, комментарии) // Вестник Дагестанского научного центра. 2015. №57. С. 46). И карди чаз шаирдин буба малла Севзихан Аваристандай Куьредиз 1838-йисан зулалай фад тахтайди къалурзава. 1838-йисан зулалай фад тушиз Куьредиз хтай малла Севзихан гьа йисуз эвленмишни хьана ва гьа йисакай амай пуд-кьуд вацран къене адан папаз са гадани хъхьана лугьун тIебиатдин къайдайрив кьадай гафар жезвач. ГьакI хьайила, 1838-йисан зулалай фад малла Севзихан Куьредиз хтанвач лагьай делил а йисуз адан гада Эмин гьеле таханвайдан патахъай шагьидвалзавай делил я.
Кьвед лагьай делил Етим Эминан иранстха Агъамирзедин биографиядихъ галаз алакъа авайди я. Гьукуматдин архивда авай Кьеанрин хуьре 1886-йисуз яшамиш жезвай хизанрин сиягьда 53 нумрадихъ къалурнавай хизандин кьил шаирдин иранстха Агъамирзе я, ам а сиягьда, мусурманрин календардин къайдайралди гьисабайла, 40 йис хьанвай кас хьиз къалурнава (Центральный государственный архив РД, фонд 21, опись 5, ед.хр.86, номер 53 по списку). Им, сиягь туькIуьрдайла, хашпересрин календардин къайдайралди адан 39 йис тамам хьанвай, яни ам 1847-йисуз дидедиз хьана лагьай чIал я. Гъ. Садыкъиди Агъамирзедикай кIватIнавай делилрай аквазвайвал, ам чи чIехи шаирдилай ирид йисан гъвечIиди тир (Етим Эмин. Вил атIудач дуьньядихъай. ТуькIуьрайди Гъ. М. Садыкъи. — Махачкала, 1995. — 10-чин). И карди чаз мад Е. Эмин 1838-йисуз ваъ, 1840-йисуз дидедиз хьайиди къалурзава.
Гила чун Етим Эмин кьейи йисакай рахан
Сифте яз шаир кьейи йисакай 1928-йисан январдиз Гь. Гьажибегова «Красный Дагестан» газетда, и мукьвара шаир кьена 50 йис жезва лагьана кхьенай (Гаджибеков Г.А. К вопросу о создании лезгинской письменности. // газета «Красный Дагестан». — Махачкала, 1928, 24 января). Гь. Гьажибеговани адан дустари, санал гьазурна, 1928-йисан зулуз акъудай Е. Эминан шииррин кIватIалда а ктаб шаир кьена 50 йис хьуниз талукь яз акъуднавайдакай кхьенвай (Етим Эмин. Хкягъай чIалар. ТуькIуьрайбур Гь. Гьажибегов, Т. Агьмедов, Ш. Мейланов. — Махачкъала, 1928).
1928-йисан сифте кьиляй Эмин кьена 50 йис жезва ва а йисан зулуз шаир кьена 50 йис хьанва лугьунин мана вуч тир? А мана чавай ачухариз жеда, эгер чна рикIел хкайтIа а девирдин шартIар.
1928-йисуз Дагъустанда Советрин власть хьана алатнавайди 7 йис тир. Саки вири лезги халкь авамвиле амай. Гьа йисан эхирдай лезги хуьрера медресаяр къадагъа авуна, абурун чкайрал лезги чIалалди тарсар гузвай школаяр ачухнай. А вахтара лезги хуьрера йисар мусурманрин календардин къайдайралди гьисабзавай, лезги халкьдиз гьеле хашпересрин «григорианский календарь» вуч затI ятIа малум тушир.
Куьрелди, дагъвияр XX лагьай асирда школайриз физ башламишдалди лезгийри йисар мусурманрин календардин къайдайралди гьисабзамай. Хашпересрин календардин 1928-йисан сифте кьил гьижрадин 1346-йис жезвай, адан 18-июндиз гьижрадин 1347-йис алукьзавай. И йисуз шаир кьена мусурманрин календардин къайдайралди гьисабнавай 50 йис жезвай. ГьакI хьайила, Гь. Гьажибегова 1928-йисан январдиз Эмин кьена «50 йиз жезва» ва а йисан зулуз ам кьена «50 йис хьанва» лагьанай. И гафар шаир мусурман кадендардин 1297-йисуз кьена лагьай чIал жезва. Мусурманрин календардин а йис, са тIимил йикъар квачиз, хашпересрин календардин 1880-йис жезва.
Винидихъ гъанвай делилри Е. Эмин лезгийри гила ишлемишзавай календардин 1880-йисуз кьена лугьудай ихтияр гузвай, ятIани пешекарри ам кьейи йис якъиндаказ къалурзавай делилрихъ ийизвай къекъуьнар давамарзавай. 1995-йисуз Гъ. Садыкъиди «Лезги газетда» Эминан гъвечIи руш Муслиматан къаюм (попечитель) гьижрадин 1302-йисалай Куьре округдин къази Мегьамед эфенди хьун тестикьарзавай чар вичин гъиле авайдакай кхьенай («Лезги газет», 1995-йисан 9-июнь). Гьижрадин 1302-йисан сад лагьай югъ — лезгийри гила ишлемишзавай календардин 1884-йисан 20-октябрь — Гъ.Садыкъидиз шаир кьейи югъ яз гьисабун дуьз акуна.
Гьайиф хьи, зи бубадин хванахва, вичи виридалайни гзаф Эминан ирс кIватIай Гъ. Садыкъиди, шаир кьейи йикъакай ихьтин веревирдер ийидайла, урус «попечитель» гафунин метлеб авай пуд жуьредин гафар шариатда авайдаз фикир ганач. Адаз гьатнавай документда Куьре округдин къази Мегьамед эфенди Эминан гъвечIи руш Муслиматан «къаюм» хьуникай кхьенва (Мансур Кюреви. Етим Эмин (1840-1880). — Москва, Институт востоковедения РАН, 2020. — Стр.164). Я буба, я чIехи буба амачиз, чпиз шариатда «валияр» лугьузвай, я весида къалурнавай аялриз куьмек гудай инсанар авачиз ва я абур, сифте аваз, ахпа амачирла, чпиз шариатда «весияр» лугьузвай, гьукуматди аялрин кьилел тайинарзавай ксар «къаюмар» я.
Эмина вичин чIехи руш Къизхалумаз («Лезги газет», 1995-йисан 7-июль), гъвечIи руш Муслиматаз («Лезги газет», 1995-йисан 9-июнь) ва вах Эйлиханаз («Коммунист» газет, 1966-йисан 16-январь) вичелай амукьдай ирс гьикI пайдатIа къалурнавай веси турди Гъ. Садыкъидиз жагъай документрай ашкара я. Шариатдин къанунралди, гъвечIи аялдиз къвезвай ирсинин пай вичин гуьзчивилик кваз жедай «весий» тайинар тавуна бубадивай веси таз жезвайди тушир. ГъвечIи Муслиматан буба Эмина веси туни вич рекьидайла ада аялдиз «весий» тайинарайди къалурзава. Чна жагъурнавай делилрай Эмин кьейила адан уьмуьрдин юлдаш Туькезбан, вич хендеда хьайи шаирдин стха Небидиз 1884-йисуз гъуьлуьз хъфидалди, гъвечIи Муслимат патал «весий» яз хьана. (Мансур Кюреви. Етим Эмин (1840-1880). Институт Востоковедения РАН, — Москва, 2020. — Стр.179).
Гьижрадин 1302-йисалай Эминан гъвечIи руш Муслимат патал «къаюм» хьун — им адалай вилик хьайи «весий» а чIавуз амач лагьай чIал я. Шумуд йисуз «весий» хьанатIа тийижиз, бажагьат адалай гуьгъуьнлай «къаюм» тайинарай йис Эмин кьейи йис яз гьисабиз жеда.
Шаир 1884-йисуз кьена лугьунизни, адет хьанвайвал, Ф. Нагъиева цIийи бине жагъурнава. Ада вичин «Етим Эмин: путь к истине» тIвар алай ктабда 1884-йис шаир кьейи йис яз гьисабун патал ихьтин делилар гъизва. Адан фикирдалди, Эмин кьейидалай кьулухъ адан стха Мелик пуд йисуз, вич рекьидалди, шаирдин гъвечIи руш Муслиматан кьилел хьана ва ахпа, Мелик кьейила, гьижрадин 1300-йисалай Куьре округдин къази Мегьамед эфендиди Эминан рушаз къаюмвал авуна. Ф. Нагъиеван кьатIунралди, гьижрадин 1300-йис хашпересрин календардин 1887-йис жезва, и йисакай Мелик шаирдин рушан кьилел хьайи пуд йис хкудна, литераторди Е. Эмин кьейи йис яз 1884-йис малумарнава.
Амма литераторди авунвай и кардин бинеда са кьадар аламатдин кIвалахар ава: гьижрадин 1300-йис хашпересрин календардин 1887-йис жезвач, ам хашпересрин календардин 1882-йисан 11-ноябрдилай башламиш хьана 1883-йисан 31-октябрдиз куьтягь жезва, Куьре округдин къази Мегьамед эфендиди Муслиматаз авур къаюмвал, ада вичин гъилелди кхьенвай ва Гъ. Садыкъидиз гьатай чарчи шагьидвал ийизвайвал, гьижрадин 1300-йисуз ваъ, 1302-йисуз башламиш хьана, а вахтунда шаирдин стха Меликал чан аламайди 1886-йисуз (Гьижрадин 1303-йисуз) туькIуьрнавай Ялцугърин хуьруьн хизанрин сиягьди къалурзава (Центральный государственный архив РД, Фонд 21, опись 5, ед.хр.86, номер 9 по списку).
Ихьтин аламатдин крар бинеда аваз Ф. Нагъиева шаир кьейи йисакай авунвай веревирдер гьакъикъатдив кьадайбур хьун мумкин я лугьун пара четин я. Ибурай аквазвайди са кар я: Эмина, вич рекьидайла, стха Меликал вичин гъвечIи руш ихтибарнач…
Чна инал авур веревирдери къалурзава хьи, Гь. Гьажибегова ва адан юлдашри 1928-йисан зулуз Эмин кьена 50 йис хьанва лугьун гьа девирдин лезги халкьди гьисабунар ийизвай мусурманрин календардин къайдайралди гьисабзавай йисар фикирда аваз хьайи ихтилат я. А ихтилат авам гада-гуьдуьйри авур ихтилат тушир. Ам Эминан ирс сифте яз кIватIиз эгечIай, чи чIехи шаирдал чан аламаз ам чидай инсанрихъ галаз рахай ва чпин девирдин виридалайни савадлу инсанрин ихтилат тир.
Чавай Гь. Гьажибегова ва адан юлдашри Е. Эмин хайи ва кьейи йисарикай авур ихтилатдиз са кьадар йисара бегьем къимет гуз тахьайвиляй парабурун кьил а йисарай къени акъатзавач. Яраб шаирдин ирс кIватIиз башламишай а савадлу жегьилрин гафариз дикъетдивди фикир гудай вахт гьеле хьанвач жал? Чна лезгийрин виридалайни рикI алай шаир дидедиз хьана 185 йис тамам хьун кутугнавай жуьреда мус къейдда?
Мансур Куьреви
Ниже приведены схожие материалы: