Эллериз къадир хьайитIа…

Куь халкьдихъ гьатта санлай чи вири регион цуькведа авай дередиз элкъуьрдай такьатарни бес кьадарда ава. Пехилвал туш. Зун мягьтел жезвайди а кар я хьи, куь инсанри, абурухъ галаз амадагвал хвена, герек чкадал тIалаб-минетни авуна, абурун мумкинвилерикай, алакьунрикай халкьдиз хийирлу крара менфят къачудай чкадал а ксар алазни алачиз сиве-сара регъвезва. "Чаз куьмек гузвач” лугьуз шел-хвални ийизва”. Винидихъ лагьанвай гафари веревирдер ийиз тазва.

Лезгийрин тIвар-ван авай камалэгьли, арифдар Алкьвадар Гьасан-эфендиди XIX асирдин къалабулухрилай элячIзавай четин девирда, Урусатдин пачагьлугъди ачухнавай вилик фидай рекьер къалуруналди, халкьдиз эвер ганай: "Уях хьухь, лезгияр!” Чаз арифдардин ван атанач, чун уях хьанач.

Гуьгъуьнлай, "дуьнья алаш-булаш хьана”, тарихдин чарх масакIа элкъвез башламишай XX асирдин эвел кьилера камалэгьли шаир СтIал Сулеймана лезгияр ахварикай кватун патал суст хьанвай куьревидин суьрет чIугвазва. Шаирдин гафарай, а девирда Куьреда "я хийир-зарар, я дуст-мидя” течиз, "гьакIан къалмакъал гзаф”, "гафар — зурба, крар — бада, чебни ише тефидай” гьалар хьана. А вахтарин лишанар: "Чир жезамач кIекни фере, Ажеб авам хьана Куьре!” "Аслан саймиш тийиз къуьре”… "Иеси кьей къеред чIере, Вакни "кишмишар” хьана хьи”.

Тарихдин чарх нубатдин сеферда масакIа элкъвез башламишнава. Классикди саки виш йис идалай вилик лагьай келимаяр куьне садра кIел хъия ва гекъига — квез абурай гилан аямдин шикилар такуна амукьдач: "Я иеси кьей керекул, Вазни патрумдаш хьана хьи!”… "Къараткен цацун валал "Недай” емишар хьана хьи”.

РикIел хквезва. "Шарвили” эпосдин сувар тешкилунин ва игитдиз зурба памятник эцигунин патахъай меслятар ийиз, камалэгьли Агьед Агъаеван патав Имам Яралиев кьиле аваз Дагъустандин Верховный Советдин депутатар Нариман Рамазанов, Гьамидулагь Мегьамедов ва интеллигенциядин маса векилар фенай. Абуру рикIел хкизвайвал, а чIавуз Агьед Агъаева лагьанай: "Яраб лезгияр уях жезва жал…”, вичин рикI гьамиша халкьдихъ куз хьайи чIехи алим, камалэгьлидин вилерал шадвилин накъвар акьалтнай.

2000-йисуз тухвай "Шарвили” эпосдин сад лагьай сувар тарихдин чIехи вакъиадиз элкъвена.

Риваятрин игитдин Ватан, дегь шегьер Ахцегьиз Россиядин шегьеррайни, къецепатан уьлквейрайни саки 20 агъзурдав агакьна мугьманар атанай. Мугьманрин кьадардал, метлебдал гьалтайла ихьтин сувар Дагъустанда сифте яз тухвайди хьана. А чIавалай инихъ гьар йисуз тухузвай "Шарвили” сувар жуван Ватан, хайи чил кIанардай, лезгияр агуддай, халкьдин руьгь хкаждай, Дагъустандин стха халкьарин арада дуствал мягькемардай гужлу такьатдиз, мярекатдиз элкъвена. Гьа инал виридаз акуна хьи, Имам Яралиев вичелай чIехи крар бажармишиз алакьдай, халкьди ихтибар ийизвай викIегь лидер я.

Гуьгьуьнлай, СтIал Сулейманан райондиз регьбервал гайи девирда, виликдай ишлемиш тийиз, гадарнавай чилерал чан хкайла, кьуранвай багъларин, уьзуьмлухрин чкадал цIийибур кухтурла, Европадин дережадин карханаяр, йисалай-суз кIвалахдай чкаяр арадал гъайила, государстводин са куьмекни галачиз экономика къвердавай вилик физ, район республикада кIвенкIвечибурун жергедиз экъечIайла, И.Яралиеван тIвар мадни машгьур хьана.

Лезги культура вилик тухуниз ада районда авайла гайи ва исятдани гузвай фикир кьетIенди я лугьуз кIанзава. Вичин харжидихъ ада гуьзел дарамат эцигна, хейлин экспонатар кIватIна ва тадаракламишна, райондиз Алкьвадар Гьасан эфендидин музей багъишна. Республикадин маса районрай атай мугьманри чпин мягьтелвал къалурнай: "Чна фикирзавай хьи, куь халкьдин дамах, чIехи арифдардин музей фадлай ачухнава лагьана. Бес лезгияр икьван чIавалди гьина ксанвай?”

Халкьдин тарих, бубайрин адетар, милли литература ва дидед чIал чирунин рекьяй мукьвал-мукьвал тешкилзавай мярекатри СтIал Сулейманан район лезги халкьдин меденият вилик тухунин центрадиз элкъуьрна. Районда дидед чIалал рахун тавун кутуг тавур кар, СтIал Сулейманан шиирар чизваз хьун кьилин винизвал яз гьисабзава.

Имам Яралиевалай гуьгъуьниз райондиз регьбервал гуз хкягъай Нариман Абдулмуталибов милли медениятдин къадир авай, дидед чIалал ашукь тир, лезги жемятдин вилик вичин асул макьсад, жавабдарвал дериндай аннамишзавай кас я. Къе район вири рекьерай республикада кIвенкIвечи чкадал хьун дуьшуьшдин кар туш. Нариман Абдулмуталибова вичи лугьузвайвал, "район вилик финин бинеяр эцигайди Имам Музамудинович я. Ада кьил кутур ва фикирдиз къачур кIвалахар чна давамарзава”.

Са месэла рикIел хкин. Дагъустанда сад лагьай МТС Яралиева чпин районда тешкилна. Ахпа, са кьуд-вад йисалай республикада МТС-рикай рахаз башламишна. Республикада эвелимжи нубатдин проектар анжах туькIуьрнавайла, чаз малум хьайивал, а проектар СтIал Сулейманан районда активдаказ кардик кутунвай ва абуру хъсан нетижаярни гуз башламишнавай.

Яралиеван куьмекдалди цIийи майишатар, карханаяр, кIвалахдай чкаяр арадал гъана, багълар, уьзуьмлухар кутуна. Районда хъвадай ва дигидай ятарин месэладин хцивални алудна. Амма районда четинвилер, татугайвилер, наразивилерни авачиз туш. Асул гьисабдай, абур вири уьлкведиз хасбур, социальный гьахълувилин месэла гьялиз тахьанвайвилихъ галаз алакъалубур я. Дуьм-дуьз лагьайтIа, абурун себеб социальный гьахъсузвал я. Ихьтин гьахъсузвилин тIебиат ахьтинди я хьи, ам кьилди-кьилдин ксаривай, анжах районрин кьиле авайбурувай арадай акъудиз жедай кар туш. Райондин руководителрилай вине авай ва гьа ибурулайни чIехи гьакимар авачни бес!

КьетIендиз къейд ийин, эхиримжи йисара Дербент шегьер аваданламишунин карни Имам Яралиеван тIварцIихъ галаз сих алакъада ава. Эгер Яралиеван къастунал кIевивал, рикI гваз авур чалишмишвилер хьаначиртIа, шегьердин юбилей садан рикIелни къведачир, къадим шегьердин куьчеяр, дараматар, винел патан акунар, санлай гьал-агьвал, вилик йисара гьихьтин татугай гьалда авайтIа, къени гьакI амукьдай.

Хабардар ксари лугьузвайвал, шегьердин юбилейдин месэла гьялун патал Имам Яралиев вичин харжидихъ 50 сеферда Москвадиз, РФ-дин Гьукуматдиз, Президентдин Администрациядиз, Илимрин академиядиз, министерствойриз физ-хтана, кар кьилиз акъудна. Шегьер цIийикIа туькIуьр хъувунин бине эцигайди, чIехи кIвалах тухвайди вуж ятIа, дербентвийриз лап хъсандиз чизва. Амма гьайиф къведай кар ам я хьи, юбилейдин межлисдал Яралиеван гьич тIварни кьунач. Им акьалтIай кутуг тавур кар хьайиди адан дустар тушир ксарини лугьузва. Себеб вуч ятIа инсанриз тийижиз туш.

Акьулдин чIехи алакьунрал, такьатлувилел, карчивилин агалкьунрал пехил хьун ва бинесуз такIанвал — са патахъай, муькуь патахъай лагьайтIа, игьтияжар бегьемдиз гьисаба такьазвай чи жемятдин кьиле гьа ихьтин лидер хьун хуш тахьун себеб яз Яралиев нагьахъ критикадик кутазва. Адаз акси провокацияр туькIуьрзава, законар хуьдай идарайриз фитне-шикаятар ийизва. Адан тIвар чIурукIа акъудунин мураддалди, чIехи харжияр авуна, информациядин кьве кIвач квай "чакъалар” гьалдарзава. Мягьтел жедай кар я: чеб лезгипересар я лугьуз, "я хийир течиз, я зарар”, чпин гъиле авай лаш гьамиша тIурар алаз аквадайбуруни ахьтинбурун къувдихъ галаз зил кьазва. Аннамишзавач хьи, чаз пис-хъсан таквадайвал, чи вилерал "перде” акьалдзава. Аквазвач хьи, бязибур чпин хуьлекай вацI ийиз алахънава, чна лагьайтIа, жуван вацI, тегьнеяр ягъиз, жува кьери ийизва. Сулейман бубади са девирда лагьанай:

Имам Яралиев вичиз Аллагьдин патай акьул-камалдин чIехи алакьунар ганвай, алакьунриз килигай такьатарни авай ксарикай я. Адаз викIегь, хци рикI, къуватлу руьгь ганва. Ам, "гьар са хандиз” гафун кьилиз "белли” лугьуз, гардан кIир ийидайбурукай туш. Вичихъ хсуси фикир, вичин гаф авай ада кьилин винизвал, инсанвилин такабурлувал хуьзва.

Яралиеван макьсад, вири крар ва алахъунар Куьреда авай "терсина хиял” дуьзгуьн хъувун я. Адаз "Чи Куьреда безирганар Кар тIимил, гьамбал гзаф” яз хьана кIанзавач.