Лезги ч1ала к1ват1 хьанвай са бязи месэлаяр

Алай вахтунда лезги ч1ала (иллаки кхьинрин ч1ала) гзаф месэлаяр к1ват1 хьанва. Абур гьял тавунмаз ч1ал  виликди фидай ва ам дуьз ва регьятдиз чирдай мумкинвилер жедач. Ша ихьтин месэлайрал акъвазин.

Лезги халкьди вичин эдебиятдин тарихда са шумуд алфавитдикай менфят къачуна. Абурукай яз, виче 54 гьарф авай алпан алфавит. «Алфавит» гаф грек ч1алан «альфа» ва «бета» гьарфарилай арадал атанва. Гьак1 хьайила, тарихда жуван сифтегьан кхьинриз гьуьрмет авун яз, лезгийри алфавитдиз «алпабат» лугьун кутугнава (алп-бат» гьарфарилай). Ислам диндин таъсирдик кваз, лезгийри араб алифбадикай менфят къачуна. Лезги ч1алан кьет1ен сесер къалурун паталди араб алифбада са бязи алаваяр хъувуна, 28 гьарф авай ажам алифба арадал атана. 

Нетижада саки са пай гьарфар квахьна. 1860-йисара Къазанфар Зулфукъарован куьмекдалди Петр Услара туьк1уьрай алфавитда 49 гьарф гьатна (абурукай 42  агалхьай ва 7 ахъа сесер къалурдай гьарфар). П.К.Услара вичи кхьей «Куьре ч1алан грамматика» ктабда ц1ийи алфавитдалди лезги негъилар, къаравелияр, мисалар гана. И алфавитдик квай бязи гьарфар кхьиз четин тирвиляй Кьасумхуьруьн мектебдин муаллим, Ст1ал Сулейманан ирс к1ват1уник зурба пай кутур Абужафер Мамедова Усларанни-Къазанфаран алфавитда авай бязи гьарфар, чпин кьадар хвена, кхьиз регьятвилихъди дегишарна. 

Гуьгъуьнай «Куьредин эвелимжи абжуз» т1вар алаз садлагьай лезги гьарфалаг – букварь Къазанфар Зулфукъарова 1871 йисуз чап авуна. 1911-йисуз Абужафер Мамедова Тифлисда «Куьре ч1алан элифарни ахпа гвяниз к1елдай жуз» басмадай акъудна. 1928-йисуз латин гьарфарал эляч1айла лезги алфавитда 40 гьарф амукьна. 1938-йисуз кириллица кьабулайла, гьарфарин кьадар 45-дал хканат1ани, лезги ч1алаз хас ва кхьинра чарасуз тир бязи гьарфар инайни квахьна. 

Чаз аквазва хьи, алпан алпабатдилай гъейри, са алфавитдини виче 52–54 сес авай лезги ч1алан игьтияжар тамамарзавач. Алай вахтунда чахъ авай кирилл алфавитди лезги ч1ал вилик тухуник, халкь савадлу авуник зурба пай кутуна. Амма къенин аямда и алфавитдик са бязи дегишвилер кутунин чарасузвал арадал атанва. Гьеле III-асирдилай вилик гьар са патахъай тамам алпан алпабат хьайи лезги халкьдихъ къенин йикъалди кутугай са алфавит тахьун, гьелбетда, мягьтелардай кар жезва. Ша лезги алфавитдиз са вил ягъин.

Кириллицадин бинедаллаз туьк1уьрнавай алфавитда гьатнавай Ё, Щ, Ю гьарфар, Ъ, Ь лишанар лезги ч1алаз ст1у хасбур туш . Ч1алан бязи пешекаррин фикирдалди, Ъ, Ь лишанар кьет1ен сесер къалурзавай гьарфара бакара къвезвайвиляй, абур алфавитда тун лазим я. Гьелбетда, им рази жедай делил туш. Вучиз лагьайт1а Гъ, Гь, Къ, Кь, Хъ, Хь гьарфар, К1, Ч1, Т1, П1 гьарфар хьиз, кьве лишандикай ибарат (кьветаханбур) ят1ани, абур гьар сад кьилдин са лишан, са шикил я. Абур чна «Г-ни твердый знак», «Г-ни мягкий знак» лугьуз к1елзавач эхир, абур чаз кьилдин сес къалурзавай сагъ шикил хьиз аквазва ва гьак1 к1елни ийизва. Урус ч1ала хъуьтуьлвилин лишан яз авай Ь лишан лезги ч1ала ишлемишун еке гъалат1 яз гьисабна к1анда. 

Садлагьайди, лезги ч1алаз хъуьтуьлвилин лишан хас туш.  Кьведлагьайди, лезги ч1алаз фарс-араб ч1аларай атай дунйа, дерйа гафар «дуьнья», «дерья» хьиз хъуьтуьлвилин лишанар кваз ишлемишун гъавурда такьадай гъалат1 жезва. Лезги ч1ала и гафар дуьнйа, дерйа хьиз кхьин лазим я (Н сес Я сесинивай Й-ди чара ийизва, Ь лишан ина виже къвезвач! Яъни Й гьарфуни са бязи гафара гьарфар чеб чпивай чара ийидай везифани тамамарзава). Пудлагьайдини, урус ч1алай кьабулзавай вири гафар лезги ч1ала хъуьтуьлвилин лишан авачиз кхьин дуьз я. 

Килиллицадал къведалди лезги ч1алан са алфавитдани Ё, Щ, Ь, Ъ, Ю гьарфар хьанач. Лезги ч1ала абурун гереквал авачирвиляй! Ихьтин сесер маса гьарфаралди гуз жезва: йо!;  йугъ, йургъ, йурф, йуг… Лезги гафарганда и гьарфарихъ галай са-са гафарини (ёлка, щётка) и гьарфарин чарасузвал успатзавач. Садлагьайди, и гафар жемятди йолка, шутка хьиз лугьузва. Кьведлагьайди, и гафариз жуван ч1ала эвезар ава: элтен, ч1арах (авачт1а жагъурун регьят я, артухан гьарфар алфавитда твадалди!). Алай вахтунда Ё гьарф урус кхьинрайни саки акъатнава.

Немс, френг, ингилис гафар урус ч1ала вичини дегишиз кьабулзава: computer (компутер) – компьютер. conjunctura (конйунктура) конъюнктура… Лезги ч1алани ихьтин гафар вичин бинедин ч1ала авайвал кхьин дуьз я. Чпик Щ гьарф Ь, Ъ лишанар квай урус ч1алай кьабулзавай гафар лезги ч1алаз хас къайдада дегишун кутугнава: 1) Ь галачиз кхьин: рул, рол, тетрад, учител; 2) Щ гьарф Ш-далди эвезин: сушествителни, шука, шутка; 3) Ъ лишан акъудин: съезд – сийезд, (сияз: С.Сулейман). 

Къейд 1. (Гьелбетда, хсуси т1варара, махсус документра авайвал, Ь лишан хуьда). 

Къейд 2. Чпин эхирда й-гьарф авай сушествителнийра пай, къай, гьарай… падежриз дегиш жедайла ю-дин эвезда йу кхьин: пай – пайуни, пайунин; къай – къайу, къайуз; гьарай - гьарайуни, гьарайуниз (гьарайдиз). 

Къейд 3. Эхирда й-гьарф авай буйругъдин наклоненидин глаголрихъ авун глагол ва я адан куьруь пай -ун гилигдайла, а глаголрин эхирда авай й-гьарф хвена кхьин: апай – (апай авун, апайун), ахъай (ахъай авун, ахъайун), гьарай (гьарай авун, гьарайун)…

Зи фикирдалди, алфавитдавай хъухъвайвилин лишан Ъ к1алхандин агалхьай сес [аъ] гузвай гьарф хьиз тун герек я.  И кардал чна кхьинра фадлай амални ийизва (ваъ, йаъ, неъ, ниъ, фуъ, ст1уъ, шейъ).

Са гафуналди, лезги гафариз чпин кьет1ен сес хкун паталди, лезги гафара Ё, Ю, Щ гьарфар ва Ъ, Ь лишанар ишлемишунал къадагъа эцигун ва и гьарфар лезги алфавитдай акъудун чарасуз я. Винидихъ гъайи месэлаяр веревирд авуна, заз лезги алфавитдин ихьтин вариант теклифиз к1анзава.

 

Яъни, теклиф ихьтинди я: исятда чахъ авай алфавитдай 3 гьарфни 2 знак, лишан акъудин, ва теклифзавай алфавитдиз 9 гьарф хкин: нефес галачир сесер къалурзавай гьарфар ва мадни Җ, җ, Z, z аффрикатар, Ъ (аъ) к1алхандин «гьамза» сес, Ӭ, ӭ (ӭкhwгафуна) гьарфар. Гьа ик1, 45 гьарфунин чкадал теклифзавай алфавитда 48 гьарф жезва. 

Гафар дуьз кхьинин мадни месэлаяр.

Ч1ал уьмуьрдин гьерекатдихъ галаз гуьнгуьна хьун паталди гафар дуьз кхьинин къайда тайинарун, орфографидин гафарган туьк1уьрун чарасуз я. Ч1алан месэлайрикай «Лезги газетди» пешекаррин ва ч1алал кьарубурун фикирар, теклифар мукьвал-мукьвал гузва. 2007 йисан сентябрдиз «Шарвили» фондунин т1варц1ихъай чна тухвай «Лезги ч1алан орфографидин месэлаяр» т1вар алай конференцидални и месэлайрикай лагьанай. Жуван теклифар к1ват1на, 2007-йисуз за «Лезги ч1алан гафар дуьз кхьинин тагъ» т1вар алай к1валах чапдай акъуднай. Гьелбетда, и вири крари нетижаярни тагана туш, амма гьялна к1анзавай месэлаяр пара ама.

ДНЦ-дин ИЯЛИ-да 1998-йисуз У.А.Мейлановади туьк1уьрай «Лезги ч1алан орфографидин къайдайрин своддин» проектди,  2001-йисуз Р.И.Гьайдарова туьк1уьрай «Лезги ч1алан орфографиядин словарди» ва ана ганвай орфографидин сводди лезги ч1ала к1ват1 хьанвай вири игьтияжриз жаваб гузвач. Зи фикирдалди, лезги гафунин сес, къурулуш, гафуна гьарфарин чкаяр, гьи алфавит ишлемишна кхьейт1ани дегиш тахьунин принцип хуьн – бегьерлу рехъ я. И карди, электрон такьатрикай менфят къачуна, дуьнйада авай гьар са касдиз вичиз таниш алфавитдин куьмекдалди лезги ч1ал чирдай мумкинвал гуда.

Лезги ч1алан гафар Ю гьарфуникай азад авуна, адан чкадал Й гьарф хкунин лазимвиликай ихтилат винидихъ куднай. Лугьун хьи, гзаф гафара, иллаки глаголра, Й гьарфунин чка Я гьарфунини кьунва; нетижада глагол йа са гьарфуналди кхьизва: я. Ик1 кхьиз хьайила глаголни, глаголдин буйругъдин наклоненини, обрашенини – вири са гьарфуналди кхьизва: я бала, вун ни гада я? И мих я ман цлаз. Зи фикирдалди, ик1 кхьин дуьз жеда: йа бала, вун ни гада йа? И мих йагъ ман цлаз.

Ч1алан машгьур пешекар, профессор Мегьамед Гьажиева лезги ч1ал чирун ва к1елун регьят авунин мураддалди, алатай вахтуна ва буйругъдин наклоненида авай бязи глаголар Й, Гъ гьарфар галачиз кхьин меслятна: ягъун – я, эцягъун (эцяйун) – эця, эч1ягъун (эч1яюн) – эч1я, кечягъун (къечяюн) – къечя. Ик1 кхьини неинки лезги ч1ал чирун регьятарна, нетижада орфографидин месэлаяр мадни залан хьана. Лезги ч1алай вичин кьет1енвал, лезги ч1ал девлетлу ийизвай терефрикай сад тир гафунихъ гзаф тахар ва жуьреяр хьун (многовариантность) саки кьвахьзава. Винидихъ гъайи глаголар ик1 кхьин дуьз я: ягъун – ягъ, ягъа; эцягъун, эцяйун – эцягъ, эцягъа, эцяй, эцяйа; эч1ягъун, эч1яйун – эч1ягъ, эч1ягъа, эч1яй, эч1яйа; къечягъун, къечяйун – къечягъ, къечягъа, къечяй, къечяйа. 

Де куьне фикир це: грамматикадин правилайри ик1 кхьин меслятзава: Вун хъсан гада я, ша вуна заз гъил я! Инал кьве чкадал алай глаголарни са гьарфуналди эвезнава. Им гъавурда акьадай къайда жезвач. Келимадин гъавурда дуьз акьун паталди ик1 кхьин герек жезва: Вун хъсан гада йа, ша вуна заз гъил ягъ! Инал гьам кхьинал, гьам дуьз к1елунал вичин мешреб хквезва. (Къейд. Ягъун, эцягъун жуьредин глаголрин буйругъдин наклоненида ягъ, эцягъ ва маса гафара виликвай ачух сесинин яргъивал къалурзавай гъ-гьарф к1елдач; яъни [гъ] сес лугьудач). 

Йад, йатар гафарни й-дилай кхьин (яд, ятар ваъ). И гафунин яргъи ва куьруь жуьрейрикай садхьиз менфят къачун: йици-ци, йицин-цин, йициз-циз, йицел-цел, йицелай-целай… 

Кхьинра жумладин ва я гафунин гьакъикъи манадин гъавурда акьун паталди нефес галачир агалхьай сесер къалурзавай к, п, т, ц, ч, гьарфар ва ж, з аффрикатар лезги алпабатдиз хкунин еке чарасузвал ава (кил.: Табл.-1). Лезги ч1алан кьет1енвилерикай сад – чи ч1ала нефес галай ва нефес галачир сесер квай гафар пара ава: кhар – кар, кhул – кул, пhар – пар, тhам – там, тhар – тар, тhум – тум, чhам – чам, чhара – чара, чhил – чил ва мсб. Са гьарфуналди кьве сес эвез авурла, кхьенвай шейъинин манадай кьил акъатун четин акъваззава. Месела: ада чуру тунва; абур чара хьана хъфена; за патрум тфенгда авайвал туна; ада тум вегьена ял ягъзавай; ам кул къачуна хъфена; гьайванди рекьин къекъуьндилай чан гана ва мсб.

Нефес галачир агалхьай сесер кьве тахан гьарфаралди кхьин виже текъвезвайди вахтуни вичи къалурна. Ик1 кхьини бязи лезги гафар к1елиз четинарзавай: кк1ал, кк1ана, ппер, цц1ер, цц1е тун...  

Эгер сушествителнидин гьерекат маса зат1унал физвачт1а, а сушествителни асул падежда аваз кхьида: кац ацукьна; аял ксана; уст1ар галатна, сик1 катна... Эгер сушествителнидин гьерекат маса зат1унал физ хьайит1а, а сушествителни актив падеждаваз кхьида: итимди к1вач чухвана, аялди перем алук1на, севре къуьрехъ калтугна (сев калтугна ваъ!).

Къейд. Бязи гафар теквилин кьадарда (месела, тар, твар, т1вар, тай, ляй) падежриз дегиш хьунин кьве жуьрени хуьн: тар – тарци (тара), тарциз (тараз), тарцел (тарал), тарцелди (таралди), тарцяй (тарай)…; твар – тварци (тварди), тварциз (твардиз), тварцелди (твардалди); т1вар – т1варц1и (т1варуни), т1варц1из (т1варуниз), т1варц1ел (т1варунал);  тай – тайди (тайци), тайдиз (тайциз), тайдалди (тайцелди)…; шив – шивди (шиви, шивци), шивдал (шивел, шивцал), шивдиз (шивиз, шивциз), шивдилай (шивцелай)…; ляй – ляйди (ляйци), ляйдиз (ляйциз), ляйдикай (ляйцикай)…

Ачух тушир сесиналди куьтягь жезвай са гьижадин (дак1, дам, йыг, лаб, лав, п1уз, рак, сув, тагъ, тав, таб, чам…) ва абурукай жуьтвилин кьадарда жезвай кьве гьижадин жуьреяр (дак1ар, дамар, йыгар, лабар, лавар, п1узар, рак1ар, сувар, тагъар, тавар, тапар, чамар…) гзафвилин кьадарда эхирда -ар аваз кхьида: дак1-дак1ар-дак1арар, дам-дамар-дамарар, йыг-йыгар-йыгарар, лаб-лабар-лабарар, лав-лавар-лаварар, п1уз-п1узар-п1узарар, рак-рак1ар-рак1арар, сув-сувар-суварар, тагъ-тагъар-тагъарар, тав-тавар-таварар, таб-тапар-тапарар, чам-чамар-чамарар... Амма ал, гъел, къев, эв, сушествителнийрин эхирда жуьтвилин кьадарда -ер, гзафвилин кьадарда -ар кхьида: ал-алер-алерар, гъел-гъелер-гъелерар, къев-къевер-къеверар, эв-эвер-эверар...

Къейд 1. Чпин эхирда -ар, -ер авай бязи сушествителнияр гзафвилин кьадарда къакъатунин  2,3,4 ва 5 – падежриз дегиш жедайла, кьве жуьреда, падежрин эхиррин вилик квай и гьарф хвена ва гадарна кхьида: тамар – тамаривай – тамарвай; камар – камарилай – камарлай; гъилер – гъилерикай – гъилеркай; вилер – вилеривай – вилервай, чинер – чинерихъай - чинерхъай ва мадни. Амма: (чин) – чинар – чинрилай (чинарилай ваъ) – чинарлай. 

Муракаб сушествителнияр дуьз кхьин. Кьилдин мана гузвай муракаб сушествителнияр кк1ана кхьин: дидедк1вал (аял туьретмиш жедай чка); амма дидед к1вал (яъни жуван дидедин к1вал); дидедч1ал (жуван милли ч1ал), амма дидед ч1ал (дидедин рахунар); ярандиде, яранстха, (иран диде, иран стха  ваъ!), мукьвакьили, гарданк1ирвал…

Сушествителнидикайни прилагателнидикай ибарат муракаб гафар кк1ана кхьин: акьулбагълугъвал, басаратбагълувал, минбудагъвал, гарданк1ирвал, фиринек, цурунек (амма: цуру нек – цуру хьайи нек). 

Лезги ч1алаз хас тир терефрикай сад – глаголар теснифдайла сушествителнияр (гзафни-гзаф бедендин паярин т1варар) куьмекчи глаголдихъ галаз жуьтуьна гьатун я. Ик1 арадал къвезвай муракаб ибараяр лезги ч1алан грамматикада къакъатна кхьин меслятзава. Амма, зи фикирдалди, сушествителнидикай глагол гилигна хьанвай ва чпи акьалт1ай сагъ битав мана гузвай ц1ийи гафар – муракаб глаголар (гьа чпиз ухшар сушествителнини глагол тир гафарикай чара авун паталди) кк1ана кхьин дуьз я. Месела: кьилэлкъуьн (амма станокдин кьил элкъуьн), рик1ат1ун (амма кьасабчиди малдин рик1 ат1ун), рик1ич1угун, вилхьун, виливхуьн, гъилкьун – куьмекун (амма саламдивди гъил кьун), к1вачат1ун, к1вачинхьун, виник1вачехьун, к1вачалзаланвал, к1вачалзаланхьун, гъилкъачун, кьилхуьн (яшамиш хьун, амма: кьил хуьн марфадикай, къайукай), уьлхуьн (виливхуьн), рик1элкъуьн, рик1елайфин, рик1елайалатун, рик1елхтун, рик1елхуьн, рик1ивкьун, рик1ацукьун, кьилакъатун, кьилч1угун…

Прилагателнияр ва причастияр гзафвилин кьадардин актив падежда ва гьадакай жезвай маса падежра р-дилай виликни кьулухъ у гьарф аваз кхьин. Месела: фейибур – фейибуру, фейибурун, фейибуруз ва ик1 мад.

Ц1усадалай кьудкъанниц1ек1уьдал къведалди авай числителнияр (рекъемагар) кк1ана кхьин: ц1усад, ц1укьуд, ц1увад, ц1уругуд; ц1икьвед, ц1ипуд; ц1ерид, ц1емуьжуьд, ц1ек1уьд; къаннивад, къанниц1уд, яхц1урниц1уд, пудкъад, пудкъанниц1уд, кьудкъад, кьудкъанниц1уд, кьудкъанниц1увад ва ик1 мад...

Къейд 1.  Рекъемралди кхьизвай числителнияр (рекъемагар) -далай, -далди, эхиррикай тиредалди чара ийин: 19-далай 20-далди. 

Къейд 2.  Рекъемдалди кхьизвай рекъемаг (числителни) 100 адан гуьгъуьнай къвезвай -елай, -елди, эхиррихъай тиредалди чара ийида: 100-елай, 100-елди (вишелай, вишелди).

21-далай 99-далди рекъемрикай ибарат тир составной числителнийра (илигай рекъемагра) союз-к1ус -ни галат1ани, вири паяр кк1ана кхьин: пудкъанниирид, пудкъанниц1ерид, кьудкъанниц1уругуд...

К1ус-союз -ни акал хьайила, числителни (рекъемаг) къад д-дин чкадал н аваз кхьида: къанниирид, пудкъаннивад, кьудкъанниц1усад ва мсб.

«Виш» – гаф квай савишдалай к1уьдвишдалди авай муракаб числителнияр (рекъемагар) кк1ана кхьин: кьвевиш, пудвиш, кьудвиш, вадвиш, ругудвиш…

Къейд 1. Числителнийрихъ (рекъемагрихъ) акалзавай куьмекчи гафар (пай, зур) ва рекъемар чараз кхьин: вадни зур, ц1удай сад, къадакай вад, ц1удал сад...

Къейд 2.Вишекай хьанвай (100-лай 900-елди) муракаб числителнийра (рекъемагра) эвел пайуна авай рекъем «виш» дувулдихъ галаз кк1ана, гуьгъуьнай къвезвай рекъем ва пай, зур гафар чараз кхьин: къудвишни ц1увад, вадвишни зур, вишни вад, кьвевишяй вад пай, савишен пай, вишяй ц1уд, вишекай вад.  

Къейд 3. Эгер числителнидин кьведлагьай пайуникай сушествителни жезват1а, ам вилик квай числителнидихъай (рекъемагдихъай) чараз кхьида: ада птулка ахъайна кьве виш грамм цана (кьве къапуна). Амма: ада кьвевиш грамм цана (са къапуна). Столдал вад виш манат алай (вишен вад чар). Амма: столдал вадвиш манат алай (кьадар).

Къейд 4.Йисар гафунин кирсеба кьат1 числителнидихъ галаз кк1ана кхьида: вишсар, вадвишсар, агъзурсар… Амма: виш йис (виш йисар, вишсар), агъзур йис, агъзур йисар…

Агъзур, миллион рекъемагар чпелай вилик ва кьулухъ къвезвай гафаривай чараз кхьин: вад агъзурни пудвишни кьудкъаннисад; ирид миллионни кьуд агъзурни вадвиш ва мсб.

Числителнийрихъ (рекъемагрихъ) галаз тартиб къалурун патал ишлемишдай причастие – лагьай (ам эгер определенидин ролда ават1а) вичелай вилик къвезвай числителнидихъ галаз кк1ана кхьин: садлагьай май; иридлагьай ноябрь; вадлагьай классда к1елун; садлагьай чка кьун; лезгияр садхьанвай миллет туш, ам кьве патал апай хьанва; рабочийри садхьанвай комитет хкяна; садхьайи халкь вик1егь я, сад хьайи халкь – бахтсуз!  ва мсб.

Къейд 1. Эгер числителни (рекъемаг)  ва адан  гуьгъуьнай къвезвай причасти подлежашидин ролда аваз хьайит1а числителни гуьгъуьнавай причастидихъай чараз кхьин: гьинва а сад лагьай кас? «Сад!» - лагьайди вуж тир? (Сад, лагьайди вуж тир?). Юлдаш амачир ам сад хьанвай. Чун гьарма сад хьана вара-зара жезва. «Сад лагьайдаз къад лугьудай...» (Е.Эмин. Четин тушни?). Абурукай сад лагьайт1а жеда: ам Али тир. 

Къейд 2. Ихьтин числителнияр рекъемралди кхьидайла, абурухъ галай причастие -лагьай кхьин тавуна, адан чкадал дефис (-) эцигайт1ани жеда: 1978-йис (агъзурни к1уьд вишни пудкъанни ц1емуъжуьдлагьай йис).

Числителнийрикай (рекъемагрикай) туьк1уьр жезвай тикрар хьун къалурзавай наречияр числителнидихъ анжах суффикс -ра акална кхьин: садра, кьведра, пудра, кьудра, вадра, къадра, вишра, агъзурра (къадбара ва я къадбарах ва маса жуьрейра ваъ!).

Къейд 1. Числителнидихъ сушествителни акална жезвай ц1ийи гаф, ам наречи тирла кк1ана, тахьайт1а сушествителни числителнидихъай чараз кхьин: инсанар сакъатда къвезвай; за ктабар са къатда эцигна; аскерар вири садхьиз къарагъна; зун абуру дустарикай сад хьиз кьабулнавай. 

Къейд 2. Числителнидикай -хьиз, -хьайи акална жезвай наречи кк1ана кхьин: садхьиз (яъни санал), амма сад хьиз(ам, сад хьиз, тек авай); сад хьайи халкь бахтсуз я, садхьайи халкь – бахтлу. 

Тикрар жезвай числителнияр арада дефис аваз кхьин: ихьтин ч1авара сад ва кьвед гафар сифте пайунин эхирда д авачиз кхьида. Месела: са-сад, кьве-кьвед; пуд-пуд, къад-къад ва мсб.

Дробдин числителнияр и саягъ кхьида: вадай пуд, ц1удай кьуд, ругудай вад, муьжуьдай ирид ва мсб. 

Куьмекчи глагол авун муракаб глаголрин еринда куьруь жеда: (-ун, -из, -вун, -йиз). Ахьтин вядейра куьмекчи глагол вичелай вилик квай гафарихъ галаз кк1ана кхьин: к1елун, к1елда, к1елна, к1елиз (ик1 ваъ: к1ел авун, к1ел ийида, к1ел ийиз).

Къейд 1. Ихьтин муракаб глаголдин дибдинни куьмекчи глаголдин арада маса гаф ва я морфема гьатайлани, чеб чпивай чараз кхьидач (куьз лагьайт1а, муракаб гафуни акьалт1ай сагъ са мана гузва – к1елун ва я к1елтавун). Месела: ам к1елтийидайди туш; ада ц1ини к1елхъийизва, к1елерхъийизва; к1елзава, к1елерзава; к1елтийир, к1елертийир… 

Авун глаголдин вири к1алубар (I-, II- ва III- чинар, причастияр ва мсб.) адан эвелда авай ачух [а] сес хуьн: авун – авур – авуна – айида – айиз... Гьа са вахтунда [а] сес [и] -диз элкъвенвай жуьрени тада: авун, айиз, ийиз, айир, ийир…

Къейд 1.Авун глаголдикай жезвай айиз (ийиз) причастидин куьруь жуьреяр къалурунин т1варц1иэвезар ик1-, ак1-дихъ галаз кк1ана кхьин: ик1из, ак1из (и арайра эцивар (ударенияр) сифтегьан ачух сесерал – и-дал ва а-дал аватда)... 

Къейд 2.«Айиз» причастидин сагъ жуьреяр къалурунин т1варц1иэвезар тир ик1-, ак1-дихъ галаз къакъатна кхьида: ик1 айиз (ийиз), ак1 айиз (ийиз). 

Куьмекчи глаголар (ава, ама, ква…) чпелай вилик къвезвай сушествителнийрихъ ва наречийрихъ галаз кьве жуьреда (къакъатна ва кк1ана) кхьида: к1вале ава – к1валева; хуьре ама - хуьрема; вине ава - винева; юкьва ава – юкьвава, юкьва ама – юкьвама…

Чкадин обстоятелстводикайни глаголдикай хьанвай ибарада садхьтин ачух тушир кьве сес раст хьайила, абурукай са сес квахьда: вилик ква – виликва, вилик квай - виликвай ва мсб.

Куьмекчи глагол-алакъачи йа тамам ва куьруь к1алубра ишлемишда. Куьруь к1алубда авайла ам вичин вилик квай суалдин т1варц1иэвездихъ галаз кк1ана кхьида. Месела: ам вуж йа?,  ам вужа?

Глагол лугьуда, маса вири гафар хьиз, гьамиша чараз кхьида: мехъер жеда лугьуда; Алиди вич  къведа лугьуда. 

Амма глаголдин куьруь жуьреяр (-луда, -лда) бязи кьет1ен вакъиайра (ч1агай эсерра, рахунра) вичелай вилик квай глаголдик кук1урна кхьиз жеда: Къе собрани жедалда; Алини къведалда; ада ик1 йалуда (йалда), ам хъсан туширлуда.

Къвезмай вахтунин глаголрикай (жеда, къведа, лугьуда...) шаклу жуьреяр жедайла, эхирда авай а и-диз элкъведа: жеди, къведи, лугьуди...

Инкарвилин суффикс -ми бязи вахтара префиксдиз элкъведа ва ам вич аслу гафунихъ галаз кк1ана кхьида. И вири арайра -ми префиксдик квай [и]-сес вичелай кьулухъ къвезвай ачух сесериз элкъведа: къвемир – мекъвер, жемир – межер, гумир – мугур, айимир – мийир, фимир – мифир ва ик1 мад. 

Префиксар х-, хъ- глаголрихъ, арада маса артухан гьарф авачиз, акал жеда, месела: фин, хъфин, хъфида; хьун, хъхьун, хъжеда ва мсб. 

Чка, чкадин сергьятар, зат1унин кьадар къалурзавай сушествителнийра суффикс -лух, эхирда х аваз кхьида, месела: буллух, къумлух, къурух, нац1лух, ципиц1лух, дуллух, пуллух, к1ач1ич1лух, цуьклух, дустлух...

Зат1унин сергьятар къалурзавай пачагълугъ, сагълугъ гафар ва амай вири умуми сушествителнияр эхирда гъ аваз кхьида, месела: шулугъ, балугъ, къунагълугъ, буйругъ, къуллугъ, буругъ...

Кьван, хьтин к1усар ишарадин ва суалдин т1варц1иэвезрин чеб сушествителнидиз элкъуьн тавунвай жуьрейрихъ (и, а, гъи, гъа, am1а) галаз кк1ана кхьида, амай вири гафарихъай ва гьа и т1варц1иэвезрин сушествителни хьанвай жуьрейрихъай (им, ам, гьим, гъам, ат1ам) чараз кхьида. Месела: икьван, ихьтин, акьван, ахьтин, гьикьван? гьихьтин? гьикьван, ат1ахьтин; амма: ам кьван, ам хьтин, гьим кьван? гьим хьтин ва мсб.

Хьиз, хьи, ки, де к1усар маса гафарихъай чараз кхьин: алмасди хьиз нур гузва; ам атаначхьи;туп1ал гьуьруьят хьана ки (С.Сулейман); де лагь-ман. 

Къейд. Де к1ус вич алакъалу глаголдилай гьам вилик кваз, гьам кьулухъ галаз ишлемишда: Де хьуй ваз к1андайвал! Ша де к1вализ!

Аралух (вводный) гафар налугьуди кк1ана кхьин (амма: на адаз лугьуди, ик1 мийир…). Аман, акван аралух (вводный) гафарин куьруь жуьрейрикай хьанвай -ман, -кван к1усар вилик квай вич алакъалу глаголдихъ галаз арада дефис аваз кхьин: Адаз лагь-ман; къачу-кван (къачу кван, яъни кван къачу ваъ!).

Шаклувал къалурзавай суалдин к1ус -жал вич алакъалу глаголдин гуьгъуьна жеда ва гьа глаголдихъ галаз арада дефис аваз кхьида: ам къведа-жал? 

Эхир сушествителнидикай хьанвай шаклувал къалурдай суалдин к1ус -эхир ва адан кирсеба жуьре -хир чеб алакъалу глаголдин гуьгъуьна жеда, ва абур гьа глаголдихъ галаз арада дефис аваз кхьида: ам атанач-эхир?; им туш-хир? 

Къейд 1. Амма эхир, хир сушествителнияр тирла, абур чеб алакъалу глаголдин гуьгъуьна ва я вилик  жеда, ва абур гьа глаголдихъ галаз къакъатна кхьида: им туш  хир – им хир туш; им эхир я, эхир я им.

Къейд 2.Эхир, эхирни наречи тирла, ам келимадин манадиз килигна, жумладин жуьрба-жуьр чкайрал жеда ва вири ч1авара къакъатна кхьида: эхир (эхирни) ам атана, атана эхир (эхирни).

Къакъатунин II- падеждин предлог тир гъейри вич алакъалу гафунихъай къакъатна кхьида: адалай гъейри вири атанвай.Гъейри предлогдин кирсеба кьат1 -гъир (къир) вич алакъалу гафунихъ галаз кк1ана кхьида: адалайкъир вири атанвай.

Къейд 1.Гъейри гаф акси ва я аксивал авачир жумладин кьве пай агудзавай ва кьве пай чеб чпихъ галаз мадни къуватдин алакъада твазвай гекъигунин союздин ериндани жеда. И арада ам вич алакъалу гафунихъай къакъатна кхьида: фалан кас, адалай гъейри, хъсан шаирни тир. 

Къейд 2.Гъейри союздин кирсеба к1усуникай хьанвай кьве тахан союзда гъир (къир) ам вич алакъалу гафунихъ галаз кк1ана кхьида: и кас, адалайкъир, кагьулбегни я. 

Къейд 3. Гекъигунин союздин еринда гъейри, -къир чеб алакъалу гафни галаз кьве кьилихъайни запятойралди къакъудда.

Ат1уз, ат1ун глаголрин аффикс квахьнавай кумекчи к1усар тир -т1уз, -т1ун чпин виликвай алакъалу гафунихъ галаз гьамиша арада дефис аваз кхьин. Месела: фена … Дередай-(а)т1уз (дере ат1уз), тепедай-(а)т1уз (тепе ат1уз), багъдай-т1уз, къвалалай-т1уз, тамай-т1уз; вун ша-т1ун, вуна ая-т1ун… 

Тереф къалурзавай агъуз т1варц1иэвездин кирсеба к1ус тир -гъуз вич алакъалу гафунилай гуьгъуьнай кк1ана кхьин: чун багъдайгъуз фена. Амма тамам т1варц1иэвез аслу гафунихъай къакъатна арада дефис аваз кхьин: багъдай-агъуз фена (и жуьре т1имил ишлемишда). Гекъиг: багъдай агъуз фин – багъдай экъеч1на агъадалди фин; багъдай-агъуз фин – багъдин къене агъадалди фин.

Наречидикай хьанвай ва гьерекатдин жуьре къалурзавай т1варц1иэвез ягъна вич алакъалу гафунихъ галаз (мягькем ибара) чараз кхьин; и ч1авуз т1варц1иэвезди вичин алакъалу гаф къакъатунин садлагьай падежда хьун истемишда: гадаяр ник1яй ягъна фена (яъни рехъ ат1ана, рехъ куьруь авуна). 

Урус ва маса ч1аларай атай ва кьабулзавай гафар лезги ч1алан ранг ягъиз кхьин: айрупалан, айрудрум, радун (радио), тиятир, ансамбул, баз, пенжек1, жигет, пич, калуш, истик1ан, рол, рул, ишик1,  птулка, к1ат1лет1, керпич, пиян, уьтуь, балхун, балун, бедре, шут1-рашут1, чурна, биргедир, начаник, калхуз, газет, картуф, каравут, к1астум, палту, усадба, аптек, духтур (врач), духтир (врач; больница), доктор (илимдин дережа), Урусат, машин, бап1рус, милица, полиц, парти, собрани, географи, истори, проходной, подписной, выпускной, проездной, заказной, революци, конституци, фамил, амнисти, пенси, аптек, планет, планетар, култур, културна, литератур, литературни, метри, метрияр, комбайни, комбайнияр, компани (к1амп1ани)...

Чкайрин, хуьрерин т1варар ч1ехи гьарфунилай кхьида. Эгер чкайрин, хуьрерин т1варарин еридик инсанрин т1варар кваз ва я эхирда «хуьр» гаф аваз хьайит1а, абур санал кхьида. Месела: Кьасумхуьр, Мегъарамдхуър, Хуьрехуьр, Ц1ийихуьр, Винихуьр, Кьуланхуьр, Агъахуьр, Эч1ехуьр... 

Къейд 1. Вац1арин, гьуьлерин, дагъларин ва маса чкайрин т1варарин садлагьай гаф умуми т1вар (гаф) яз, кьведлагьайди хсуси т1вар яз хьайит1а, кьве пайни ч1ехи гьарфунилай арада дефис аваз кхьида. Месела: Агъа-Ст1ал, Уллу-Гъетягъ, Бурши-Макьар.

Къейд 2. Гьахьтин т1варарин садлагьай гаф хсуси т1вар яз, кьвед лагьай гаф умуми т1вар тирла, кьве пайни кк1ана кхьида: Гъуцаркур (Шалбуздагъ), Шарркур (Шагьдагъ), Къуланвац1, Гергервац1. 

Къедлай кьулухъди лезги ч1ал виликди фин ва мадни девлетлу авун паталди са шумуд рехъ ава.

Ч1алаз куьгьне гафар хкун. Алатай девирра ишлемишай, ахпа, яшайишдин са бязи шарт1ар (дин, култур, милли кьат1ун...) дегиш хьун себеб яз, арадай акъатай гафар  хкин. Месела: кьаркьала (вичел ракьун партал алай аскер), арас (дяве), арс (дяведин кьушундин кьил), лахъут (жемят к1ват1ун паталди гатадай ракь), апашта (апостол), киш (гъуцариз кап1 ийидай к1вал), кишиш (кишдин кьилевайди, диндин къуллугъчи, пастырь), киши (хашпара диндиз ибадатзавай кас), зари (шаир), зарийя (шиират), гавáр (область), дерге (маятник), диге (ватан, ери), ах (макан, княжество), ат1 (къванцел ва я кередал гьарфар ат1удай чк1ул, стило), нац1у (шекер), пур (к1вачерин ара, кьвех), гагьнамак (сихилдин сан-дережадин шагьадат), зурнамак (сихилдин зур тестикьзавай шагьадат)...

Лезги ч1ала авачир гафар лезги ч1алан нугъватрай, лезги ч1алан хзандик акатзавай ч1аларай, эхирки Дагъустандин ч1аларай къачун. Месела: ахцягь. ц1ус (хуьрекдин жими пай), тевах, бубавах (биби), хайа, церева (эквеба, гьакъикъатда)..,  кьурагь. ка (буба)... 

Къейд 1. Илимдин ва техникадин вилик финивай ч1алаз милли яшайишда чпиз тешпигь авачир ц1ийи гафар, кьевенар маса ч1аларай къвезва: электрон, нейтрон, файл, винчестер, Гринпис, виват, форум, фотошоп, имиджмейкер, супермаркет, протез, провайдер, материнка, скайп, Интернет ва ик1 мад...  Анжах гафарин къурулуш ч1ур тежез хьайит1а, абуруз лезги ранг ягъда: дискет, компутер…

Ч1ала авачир гафариз ц1ийи гафар – заминар туьк1уьрун. Лезги ч1ала, адан нугъватра, лезги ч1алаз мукьва ч1алара лазим гафар авачирла, ц1ийи гафар тесниф авуниз рехъ гун . (Месела: чилав «горизонт», гъайра 

«ревность», тимтал «памятник», кьевен * «термин», кхьар «текст», ч1арах «щетка», элген «водоворот», дерге «маятник»... Ч1ала бязи гафарин кьве жуьреярни хуьн: нац1у – шекер, ниси – насу, ктаб – улуб, шаир – мазан, писатель – зари, рухсатар – каникулар – т1ант1илар,  неани – негъени, дуьнйа – дуьне, раст хьун – расалт хьун, усби – азба, хва – рухва, тавакул – тавакуллагь, сейли – силли, айин – ийин, пайун – апайун, тербия – тербет… 

Кхьинра ва рахунра чпин орфографи ва я мана ч1урнавай гафар гьалтзава. Агъадихъ галай гафар ик1 кхьин меслятзава: абилейсан, бедре, духтир (врач; азархана), духтур (врач), доктор (илимдин дережа), йугъ, йад, йатар, йицер, йыг, йыгар, йыгарар, кк1ана (кик1ана ваъ), кьалича (халича ваъ!), Кьуркьан (Къуръан ваъ), налугьуди, невс, свас - свасан, мам – мамар, сумах, хзан (хизан ваъ!), хкведа (хуькведа ваъ!), шейъ, шейэр, чурна (черновик)… 

Гафарин манаяр какадар тийин: гат1унун (эгеч1ун), гат1умун (агатун), иран диде (ирандай тир диде), яран диде (ярдин диде), гуьркем (кьакьан ац1ай буйдин инсан), каркам (машгьур, выдающийся), кеврек (зирек, сагълам, галатун течир), къеврягъ (таза, жакьракьар ийидай хьтин чиг), хач (лишан), хаш (хуьрек), яъни (союз), яни? (суалдин глагол).

Лезги ч1ал михьи авуникай эхиримжи вахтара гьам газетрани журналра, гьам Интернетда пара къизгъин гьуьжетар теклифар физва. Ихьтин гьуьжетрик гьам ч1ал чидайди, гьам течирди акахьзава. Лезги ч1ал маса ч1аларикай михьун теклифзавайбурухъ галаз зун к1евелай рази туш: 1) чара ч1аларин гафар квачир са ч1ални дуьнйадал алач; 2) маса ч1аларай къвезвай 

гафари ч1алан сергьятар гегьеншзава, ч1ал девлетлу ийизва. Са кардал зун рази я: жуван гаф амаз чара гафариз рехъ тагун: башламишун – кьилкутун, гат1унун, эгеч1ун, эвелун, туп1алун, пацирун; уьзуьмар, уьзуьмлух, уьзуьмчи – ципиц1ар, ципиц1лух, хьвед (ципиц1 багъ), ципиц1чи; мешебеги – тамухъан; игит – кьегьал, къагьриман… Амма сес, жумла, келима, къелем, мектеб, школа, учител, парта, ручка ва ихьтин маса гафар гадарна к1анда, лугьудайбурун гъавурда акьун четин я. Бязибуру гьатта халисан лезги гафарни (киш, ван, ширин, шире, шир, шуьре, шуьрбет…) чара ч1алариз кхьизва!  Чун са ч1алал рахадалди чакай жем тир са миллет жедач! Иллаки кхьинарзавай ксари литератур ч1алалди кхьин лазим я. Литератур ч1алан бинедиз куьре нугъат вучиз къачуна, лугьуз наразивал ийизвайбуруз чир хьун лазим я: и месэлаяр Гьажибег Гьажибегов кьиле аваз к1ват1 хьай ч1алан комиссидин виликни акъвазнай: 1) И нугъатдалди зурба зарияр, мазанар, шаирар хьана (Кра Мелик, Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, Етим Мелик, Ст1ал Сулейман, Ст1ал Саяд, Ч1илихъ Абдулгьамид, Алибек Фатагьов ва мсб.); 2) Куьре экономикадин ва културадин центр яз хьана; 3) П.К.Усларани куьре нугъатдиз фикир ганай; и нугъатдалди Усларан ва А.Мамедован сифте ктабар акъатна. 

Захъ мадни ихьтин теклиф ава: чна илимдин алемдиз «куьре нугъат» гаф хкун лазим я. П.К.Услара «куьре ч1ал» лагьай куьре нугъатдиз «гуьне нугъат» лугьун гьакъикъатдихъ галаз кьазвач. 

Чешмеяр: Услар К.П. Кюринский язык (этнография Кавказа, том VI), Тифлис, 1896. 1-640 чч; Зулфукаров К. Куьредин эвелимжи абжуз. Тифлис, 1871.  1-57 чч.; Мамедов А. Куьре ч1алан элифарни ахпа гвяниз к1елдай жуз. Тифлис, 1911. 1-67-чч.; Генко А. Н., Кубинское наречие, «Известия Академии наук», Л., 1929; Мейланова У.А. Лезги ч1алан орфографиядин къайдайрин своддин проект ДНЦ ИЯЛИ. Махачкала, 1998; Гьайдаров Р.И. Лезги ч1алан орфографиядин словарь. Махачкала, 2001; Климов Г.А. О составе агванского (кавказско-албанского) алфавита //Известия АН СССР. Литература и язык. №6,1990.Т.49. 494-503 чч; Ахмад Фа. Бязи гафар арадал атунин месалайриз талукь яз. Лезгистан-Алупан. №5-6, 1995. 76-79 чч.;  Абдулмуталибов Н.Ш. Гзаф дибар квай уьлчмейрин тIебиат ва дуьз кхьин (зав к1елиз гайи макъала). Нагъиев Ф.Р. Гафар дуьз кхьинин къайдайрин синагъдин тагъ. Магьачкъала, 2007; Лезги орфографияда к1ват1 хьанвай месэлаяр // Лезги газет.– 13.09.2007.