Лезгийрин хсуси тIварар

И жигьетдай инсанрин хсуси тIварар иллаки марагълу я. Лезгийрин хсуси тIварарин тарихда са шумуд девир чара ийиз жеда: 

а) ислам дин кьабулдалди хьайи - бутриз икрам ийизвай, мажусийрин девир, хашпарайрин ва албан девирар; 

б) Шаркь патан медениятдин (ислам диндин) девир - мусурман дин кьабулайдалай кьулухъ XX асирдин 1930-йисаралди; 

в) цIийи девир - алатай XX асирдин 1930-йисарилай гила къведалди. Гьар са девирдихъ вичин кьетIенвилер ава. Амма абурун арада тайин тир сергьятар ва я атIунар хьанач: са девирдин къайдаяр жуьреба-жуьре гьалда гуьгъуьнин девирдани давам жез кьиле фена. 

Алай вахтунал къведалди хсуси ва къадим тIварар, чеб тIимил аматIани, сахламиш хьуни и кардин гьакъиндай шагьидвал ийизва. ЧIалан ва тарихдин чешмеяр (гуьмбетар) саки амукь тавуни хсуси тIварар чеб чара авунин, ахтармишунин ва веревирд авунин кар четинарзава. Гьайиф хьи, жуьреба-жуьре шартIар, иллаки чIала жезвай дегишвилер, маса чIаларин таъсир, тарихдин вакъиаяр ва маса себебар аваз, хсуси ва къадим тIварар чал тIимил агакьнава. 

Азербайжанда авай лезгийрин тIварар ахтармишуникди, чIалай ва халкьдин тарихдай цIийи делилар жагъуникди инани цIийи месэлаяр арадал къведа, мадни артух къадим тIварар винел акъатда. Абур вири гележегдин месэлаяр я. Анжах са кIвалах шаксуз я - инсанрин тIварар гьамиша дегиш жезвай, дири, чпин жуьреяр ва къурулуш гьамиша гьерекатдик квай уьлчмеяр я. 

Чи макъаладин кьилин метлеб хайи халкьдин хсуси тIварар винел ахкьалдун, чара авун ва веревирд авун я. И месэла ахтармишун патал чун чIалан ва халкьдин тарихдин чешмейрал-гуьмбетрал, тарихдин делилрал, сивин яратмишунрал, хуьрерин, мулкарин, булахрин ва маса чкайрин тIварарал бинелу хьана. Гьа икI, лагьана кIанда, лезги тIварарикай виридалайни фад тир малуматар античный авторрин эсеррай малум жезва. Абуру лезги, албан пачагьрин тIварар кьазва, гекъ: Оройс, Зобер, Вачаган, Усайдер, Сартан ва мсб. (инал абур урус чIалан чешмейра гьикI гузватIа, гьа саягъ хвена, ганва). 

И тIварар алай девирда гьалтзамач. Алай девирда ишлемишзавай хсуси лезги тIварар лагьайтIа, чпин мана-метлебдиз ва къурулушдиз килигна жуьреба-жуьре я. Абур эвелни-эвел агъадихъ галай кIватIалриз чара ийиз жеда. 

1. Умуми гафари делилламишнавай тIварар (гафар-омонимар). Инани гьар жуьре кIватIалар чара жезва. 

1.1. Абурукай гзаф пай существительнийрикай арадиз атанва, гекъ.: 

1.1.1. Мукьвавилин алакъаяр къалурзавай умуми гафарикай арадал атанвай хсуси тIварар, гекъ.: 

а) эркекрин тIварар: Буба (< буба "дах”), Дах (< дах "чIехи стха, буба”), Паъ (нугъатдин паъ "дах” гафунилай); 

б) дишегьлийрин тIварар: Диде (< диде "аялар хайи дишегьли”), Баде (< баде "чIехи диде”), Таъ (нугъатдин таъ "диде” гафунилай). Аквадай гьаларай, и жуьредин умуми гафар хсусибур яз ишлемишун халкьдин адетрихъ, мавгьуматдихъ галаз алакъалу тир. Малум тирвал, лезгийрихъ, амай дагъустанвийрихъ хьиз, рагьметдиз фенвай мукьва-кьилидин, иллаки тахлукьдин тIвар цIийиз ханвай аялдал эцигун адет хьанвай, а адет гилани ама. Гьа идалди багърийри, варисри кьейидан тIвар арадиз хкин хъийизвай. Эгер аял хадалди хизандай сад кьейитIа, аялдиз адан хсуси тIвар ваъ, мукьвавал къалурзавай умуми гаф тIвар хьиз гудай. Месела, рагьметдиз фейи бубадин хсуси тIварцIин чкадал, гьа тIвар ишлемиш тавуна, гьадаз эвез яз, умуми буба гаф хсуси тIвар хьиз ишлемишиз хьана. 

1.1.2. Лезгийрин антропонимиконда (хсуси тIварарин илимда) тIебиатдин гьаларихъ, гьайванрихъ, гьашаратрихъ, набататрихъ галаз алакъалу тир тIварарни гьалтзава, гекъ.: 

а) дишегьлийрин тIварар: Некьи (некьи "ширин яру емиш”), ПIини (пIини "ширин тIямдин куьлуь цилинин емиш”), Цуьк (цуьк "хъач, набатат”), Шивит (шивит "хъсан ни къведай векьерин жинсинин куьлуь пешер алай са йисан набатат”), Бубу (бубу "набатат”), Чубарук (чубарук "чими гьава кIандай хур лацу, тум мукIратIдиз ухшар авай, кIвалин къаварик муг ийидай къуш”); 

б) эркекрин: Курум (курум "гъвечIи куркур”), БарцI (куьгьне барцI "жанавур”, гьа и гафуникай барцIак гафни арадал атана), Чуьнгуьт (чуьнгуьт "ккIанвай керец”, адет яз, кьведхвердин пай тир аялдиз гудай), Эфер (эфер "хъсан тIям ва ни галай хъач-набатат”), БукIуш (букIуш "сагъ хвех, яни "сагъди, тамамди, кIерец хьтинди”). И жуьредин тIварар лап сур девиррин тIварарикай я. Абур лезгийри бутриз, яни набататриз, гьайванриз икрам ийизвай девиррилай атана. И ва агъадихъ гузвай тIварар суьгьуьрдин къуват авайбурукай яз гьисабзава. 

1.1.3. Ишигълаванрихъ, гъетерихъ, цава авай экв гузвай затIарихъ галаз алакъалу тир тIварар. Адет яз, абур дишегьлийриз гузвай, гекъ.: Рагъ (рагъ "дуьньядиз экв ва чимивал гузвай гъед”), Варз (варз "цавун аршда авай, вичи йифиз чил экуь ийизвай ва амай гъетерилай чилиз мукьва гъед”). И тIварарни лап куьгьнебурукай я. 

1.1.4. Кеспидиз килигна гузвай тIварар: Кел, Хъамаш. 

1.1.5. КIвалин къаб-къажахдин тIварар, гекъ. эркекриз гузвай Гъаргъалагъ (гъаргъалагъ "фирчиндилай тини къадгъундай алат”). 

1.1.6. Маса манаяр къалурзавай умуми гафарикай хьанвайбур, гекъ.: КIвар "легъв”. 

1.2. Хсуси тIварар яз прилагательниярни ишлемишзавай. Инани жуьреба-жуьре кIватIалар чара ийиз жеда, гекъ.: 

1.2.1. Инсандин винел патан акунриз, адак квай хесетриз, адан амалриз ва икI мад килигна гузвай тIварар, месела: 

а) эркекрин: Жими (жими "яд хьиз авахьдай ери авай; кIеви тушир”), КIанчIал ("чIехиди”, гекъ.: кIанчIал тIуб "чIехи тIуб”), Къени (къени "дугъри; чIурувал квачир”), ЦIару (цIару "гьар жуьредин рангар акахьнавай; экуьвал квай хьтин”), Ягьру ( "гуьрчегди” яру гафунин нугъатдин форма); 

б) дишегьлийрин: Шамал (шумал "кьакьан, жегьил, гуьрчег”). 

1.2.2. Ханвай аял са квекай ятIани, месела, назардикай хуьн патал тIварцIин къуватдихъ инанмиш яз, кьасухдай "чIуру” мана аваз гузвай тIварарни (аялар хуьзвай тIварар) кьериз ятIани гьалт хъийизва, гекъ., месела, эркекбурун: Чуру (чуру "пенек-пенек хьанвай”), ЧIулав (чIулав "мичIи”). И жуьредин тIварар ханвай аял вили ягъ тавун патал, азарриз "къадагъа, туба” авун патал гузвай. Месела, ЧIулав тIвар лацу беден авай аялдиз, адакай къумралди тахьун патал, адал вил ацукь тавун патал гузвай. И тIварарикай са бязибур гьам рушар патал, гьамни гадаяр патал ишлемишзавай. Гекъигин чал агакьнавай ва ишлемиш хъийизмай БицIи "гъвечIиди” (гададиз ва я рушаз гузвай), Лазей // Лазай "экуьди” (эркек ва я диши аял) ва маса тIварар. Эхиримжи тIвар ва адан вариантар тир Лацай, Лацаб, Лацур "мураддинбурукай” я, яни ханвай аялдиз ам гьа тIварцIел атун патал гузвайди тир. ТIарам (тIарам "кIеви; гуьрчег”) тIварни гьа и жергедай я. Умуми прилагательнийрикай хьанвай и тIварарни, винидихъ ганвайбур хьиз, чал лап къадим девиррилай агакьнавайбур я. Вири и тIварарин жуьреяр мукьва чIаларани ишлемишзава. 

2. Мукьва чIалара винидихъ ганвайбурулай алава яз маса манаяр къалурзавай хсуси тIварарни дуьшуьш жезва. Лезги чIала ахьтинбурун ериндал маса чIаларай къачунвай гафарикай гегьеншдиз менфят къачунва. Аквадай гьаларай, са девирра хсуси лезги тIварарин ериндал са гьихьтин ятIани себебралди гьа манаяр авай маса чIаларин умуми гафар хасбур хьиз ишлемишиз хьана. Гекъигин, месела, эркекрин хсуси тIварар яз ишлемишзавай араб чIалай къачунвай гафар: Путул (путул "хтулдин аял”). Ажеб (ажеб! "хъсан!”) ва мсб. Ихьтин тIварар тIимил туш, мана-метлебдин жигьетдайни абур жуьреба-жуьре я. Гьабурни, чпи хас тIварар арадал гъизвай умуми гафар гьи чIалак акатзаватIа, гьи чIалай атанватIа, гьадаз килигайтIа, гьар жуьре я. Ахьтинбурукай чпихъ бинедин чIала талукьвилер авачир тIварарни хсуси лезгибур яз гьисабна кIанда. Гекъигин, месела, урус чIалай атанвай умуми гафарикай хьанвай ихьтин тIварар: Победа, Пассажир, Майор, Лампа, Суду (суду "дуван ийизвайди”) ва мсб.