Тербия гьинай къвезава?

Чи уьмуьрда тербиядин сад лагьай хайи къул хизан я. Вучиз лагьайтlа, гьар са инсанди дуьнядиз вил хизанда ахъайда. Диде-бубади аялдиз чан гайи хьиз, тербияни гуда. Вичин гъвечи яшара бицlекди кlватlай кьатlунар адаз гележег яшайишда герек къведа. И тербияди аял гьихьтин инсан жедатIа тайинарда. Гьавиляй аялар гъвечlизамаз абурун ахлакьдиз кьетlен фикир гана кlанда. Са гафуналди хзандин къене аялдин фикиррин, гьиссерин, амалрин ва къилихрин бине эцигзава.

Гилан жегьилри гьарада санихъ ялзава. Садбур чи адетралди тайин рекьелди физватIа, гзафбур экъечlзава а рекьяй. Вилик са суал акъатзава: идан себеб вуч ятlа ? И суалдиз жаваб гунни четин туш. Белкини себебкарар абур чIехи жезвай гьа хизанар я. Чи бубайри лагьайвал, «Аял кlепинамаз, дана епинамаз». 

Жегьил яшара пlапlрус чугваз, эрекь хъваз я тахьайта маса пис крар акъатиз акурла, чна къуьнер чlагурда: ибуруз диде-бубаяр авачни? Белки абуруз гьич са хабарни авач чпин хцин вая рушан гьалдикай.

Экстремизм ва терроризм, яракьламиш хьана ийизвай бандитвал, инсандин чандиз къаст авун, гуж къалурун - и ва маса рекьера авайбур асул гьисабдай накьан аялар, къенин жегьилар я. 17-30 йис яшар хьанвайбур. Мектебар, коллежар, вузар куьтягьнавайбур, уьмуьрдиз анжах камар вегьенвайбур. 

Тербиядин чара тийижир кьилди кlусарикай садни хзанда аялар зегьметдалди вердишарун я. Виридаз малум са мисал рикlел хкун файдалу жеда, «Кар авурди крарин, кар тавурди гафарин иеси жеда». Дергес кьуьнеллаз векьиз физвай буба акурла гадади вич гъвечи ятlани адахъ галаз фена вичивни дергес вугун тlалабда. Руш аялди лагьайтlа кlвалин крарал дидедиз куьмек гуниз рикl курда, къаб-къажах чуьхуьда, кlвал шиткида, яд гъида…

Гъвечизамаз зегьметдин геле гьатай аял чlехи хьайила кlвалин иесийриз зурба даях жеда. Зегьметдал вердишарунихъ галаз санал яшлубуруз, чпелай гъвечlибуруз гьуьрмет авунин гьиссер аялрин рикlера кутунни важиблу ва чарасуз я.

Жувалай чlехидаз гьуьрмет ая, бала! Икl лагьана бейнида кутун герек я гъвечи яшарилай. Чlехибуруз, пенсионерриз, инвалидриз чка атайла куьмек къалурун, абурун хатур хун тавун виридан хьиз аялризни талукь хьана кlанзава. Дугъри я, идан бинеярни гьа хзандилай башламишда. Диде-бубадиз гьуьрметсузвилин лишанар къалурзавай гададивай, рушавай муькlуьбуруз гьуьрмет ийиз алакьдани? Хуьруьз хкведайла зун шагьид хьайи са мензередин таъсир гзафдалди рикlелай алатнач. 20 яшиндавай жегьилди 70 яшиндавай кьуьзуь итимдин кьилел пад атlана «Им зи чка я, къарагъа!» тlалабзавай. Гьуьрметсузвилин дережа хкаж хьайила автобусдин къеневайбурувай акъвазиз хьанач. Чара атlай абуру «спелар алай» кьегьалдиз гьуьрмет вуч ятlа гъавурда кутуна.

Къе вири сферайриз лап лайихлу фикир гузватlа, тербиядин даях тир култура рикlелай алуднава. Култура виринра агъуз дережада ава. 

Тербиядин рекьяй кино ва телевизор лап таъсирлу такьатар я. Гилан аямда телепередачияр гьи чIавуз хьайитIани къалурзава. Передачайрин мана-метлебни и кьил а кьил авачир кьван вагьшивилерикай, айиб-арсузвилерикай я. Бес им тербия яни? И девирдин жегьилри савадлувилиз рехъ акъайзавай ктабар телевизоррив, компьютеррив эвез авунва. Квез гьикьван аялар-жегьилар тербиядин кIалубрай акъатнаватIа чидани? 

Култура тек са телевизордай ва я обществодай къвезвач, ам гьар са инсандихъ вичик кlанда. Гзафбур култура лагьайла «медени» -«дамах гвай» манада гьавурда акьада. Дуьз я, винел патан дамахни герек я. Амма эвел ацукьун-къарагъун михьи, къеняй къвезвай дамах важиб я. Гьайиф хьи, къе жемятрин чlехи паюни квадарнава а гуьзел лишан.

Чаз виридаз кlани, мугьманар гьейран жезвай Кцlарин цlуру парк. Кьуд йис вилик инаг хъсандаказ туькlуьр хъувуна: чиле къван туна, жигъирар кутуна, цlийи скамейкаяр эцигна…Бес чна вучзава? Тек са аялар, жегьилар ваъ, гьамни чlехи итимрини, папари скамейкайрал ацукьна ван ацалтна семечкаяр нез хъереяр чилел вегьизва. Къенфетрин чкалар, яд хъвайи шуьшедин къапар зибилханадиз хьиз паркинин чилиз чlкуриз физва. 

Гьар са касди ихьтин къайгъу къалурайта, мад умуми культурадикай рахан дуьз къведач. Гьамни тlимил хьиз, скверайра цанвай цуькверни чуьнуьхиз гъилер физва. Беc им култура тушни?

Къейд авун герек я хьи, садни икьван чlавалди масадан гьарам малиналди девлетлу хьанвач. Къе цуьквер чуьнуьхзавай гъилер, гележегда маса пис кlвалахарикни галкида. Пакамаз гьабурун аялриз аквазай тербияни гьам я. Гьавиляй лугьузва хьи, диде-бубадай акъатзавай крар аялриз гьамиша са чешне яз аквада.

Инсан вич яшамиш жезвай ва кIвалахзавай чкадилай аслу яз тербияламиш жезва. Амма адалатлувилин, мергьяматлувилин, зегьметдал рикI хьунин лишанар асул гьисабдай хизанда акатда.

Пакаман юкъуз пашман тежен патал, къенинлай крар акун герек я. Къенин аялар, жегьилар чи далуяр, пакад йикъан сагьибарни я. Гьавиляй лугьузвайди я: хъсан тербия-бахтлу гележегни я. 

Тек са дуьнядал агъаналди, аял чIехи жедач! Аялдиз яшайиш патал тIуьн-хъун, нефес къачудай гьава ва абурун кьиле аваз хъсан тербия кIанда. Тербия гуз, рухваяр ва рушар дуьз рекьерай тухуз, гежармир хайи диде-бубаяр!