Лезги Халкьдивай зи т1алабун

Зи играми лезги халкь! Къадим девирра жуван барка алай т1вар тур, Кьавкьаз дагъдизни Каспи гьуьлуьз т1вар гайи зурба халкь! Пуд агъзур йисара «Шарвили» эпос хвейи камаллу халкь! Алпан гьукуматдин иеси хьайи машгьур халкь! За вавай, жуван хайи халкьдивай – бубайривайни дидейривай, рухвайривайни рушаривай, вахаривайни стхайривай ийидай т1алабун ава. 

Гьар са халкьдиз вичин миллет санал агуддай несигьатар ава. Чахъ, лезгийрихъни, руьгьдин жавагьирар – бубайрин весияр, несигьатар, мисалар, манияр, руьгь хкаждай макьамар, кьисаяр, махар, эпосар гзаф ава. Ибур вири агудна, ибурукай виридакай хийир къачуна, зазни жуван гафар вал агакьариз к1анзава, зи халкь! 

Лезгияр! Куьн квев агата, куьн квез к1ан хьухь. Сада садаз куьмек ая. Гьатта квев мидяй тир жуванбурузни. Вучиз лагьайт1а, чал виридал лезги лугьудай т1вар ала. Чи къуват – чи сихвал, садвал я. Чун чаз багьа хьайила, чак са душмандинни т1ем акатдач! Анжах чи агатуни агъзур йисара чун саламатдаказ хвена. Чал вегьей бязи чапхунчи гьукуматар к1ватна терг хьана: ассирийвиярни миддяйвияр, киммерийвиярни скифар, сарматарни грекар-византияр, гъуннарни, хазарарни мугъулар… 

Эхь, анжах чи сихвал, агатун себеб яз, чун Вахтунал, Девиррал ва кьил-тум авачир кьван душманрин винел гъалиб хьана, къецин йикъаз атана. Чи бубайрин вик1егьвал себеб яз, чун Къавкъазда виридалайни къацу, виридалайни бегьерлу, виридалайни берекатлу авадан чилерал яшамиш жезва. Неинки и чилер хуьн, гьатта чи милли накьвар ахгуд хъувун – им бубайрин руьгьдин вилик чи жавабдар везифа я.

Гьар са йукъуз, гьар гьина хьайит1ани, чун къуьн-къуьневаз хьун герек я. Ша чна рехне чинал, тариф кьулухъай ийин. Къуй чахъ гьар са рекьяй жуван устадар жен: арифарни алимар, лежберарни фялеяр, пагьливанарни зарафатчияр, гьатта терс фидаинарни хуррам арасар! Амма, герек, чна вирида жуван рик1ера халкьдин барка алай кьегьал рухваяр – Шарвилини Къванцигада, Шаргирни Ваче, Гьажи Давудни Ярагъ Мегьамед, чи багъри пак маканар, 

Лезги чилин пак яржар тир Алпанвац1-Кьуланвац1, Самурдин там, къадим к1елеяр, хуьрерни шегьерар, Шагь ва Шалбуз дагълар гьамишанда лап кьакьан яз, лап багьа яз хуьн. Чи чилин, чи халкьдин и эменнияр виридалайни багьа ирс яз, эсилрин пак веси яз хуьн ва чи несилрив агакьарун чи уьмуьрдин кьилин буржи хьун лазим я. Рик1ел хуьх: лезгивал чи виридалайни багьа ва кьет1ен лишан я. Акьалтзавай несил чалай акьуллу, чалай варлу, чалай вик1егь, чалай бахтлу хьун паталди, чна веледрин рекьиз бубайрилай чал агакьайдалай са шумуд гъилера гзаф серф авун герек я.

Дегьзаманрилай инихъди лезгийрихъ ихьтин адет авай: кьейи кас ада к1ват1ай вири мал-девлетни галаз кучуддай. И ч1уру адет себеб яз, чи миллетдин бейнидик девлет к1ват1дай хесет акатнач, гьавиляй чахъ, веледриз ирс яз тадай, девлетарни хьанач. Эхиримжи са шумуд виш йисара чи халкьдин арада веледар вердишаруна дувул кьунвай са бязи несигьатрини – «кук1ун-чухуник хкуькьмир», «къуватдин хура акъвазмир», «лезги намусдилай са къалиян тембек хъсан я», «чара авачирла, вак1азни буба лагь» – чакай чи эсилдиз хас тир душманриз зур ва гьайбат къалурунин лезгивал къвез-къвез хкудна.

Лезги халкьди вичин тарихда са шумуд дин кьабулна ва дегишна: гзаф гъуцарин (Ракъинин, Манан, Ваалан, Менан-Вацран, Алпандин ва маса), хашпара, ислам динар. Амма, гзаф динар дегишнат1ани, халкь терг хьанач. Белки, нубат атай береда зурба къуватдин вилик дин дегишуни халкь михьиз квахьуникай хвена. Гьак1 хьайила, сифте чкадал жуван ч1ал, хайи чил, халкьдин кьисмет хьун лазим я, ахпани – дин. Яъни, дин вични, тарих, эдеб, ч1ал хьиз, халкьдин милливал хуьдай са алатдиз элкъуьн лазим я. Са бязи къуватри (месела, туьрк тайифайри), мецел дин алаз, чал чпин милли интересар илит1на. Гьатта динни абуру лезгийрикай туьркер авун паталди ишлемишзава. Гьавиляй чун диндив, анжах жуван милли интересар фикирда кьуна, эгеч1ун лазим я.

Чак мад ихьтин са ч1уру хесетни ква: чара фикир (идея) чна жуванди хьиз кьабулзава. Гьатта а фикир миллетдин хийирдиз аксиди ят1ани. И карди гзаф девирра чи миллетдиз пара зиян гана ва гунни ийизва. 

Чи рик1ер, чи сирер патанбуруз гиртдан ачух я. Чна акатай низ хьайит1ани жуван рик1ин сир ахъайзава. Чна жуванбур кваз кьазвач, патанбур виниз акъудиз, абурун вилик жуванбур к1удзава, маса гузва. Чаз сада садал пехилвал авун хас я. Чахъ садвал авач. Чна гьарда вичикай са хан ийида, масад саймишдач. И хесетар чна кьет1идаказ арадай акъуд тавурт1а, чи мллетдин руьгь зайиф жеда. 

Са кьадар мумкинвилер авай гьуьрметлу жуванбур, куьн авай чкайриз лезгияр к1ват1а, абуруз пешеяр чира, абур к1валахдалди таъминара, сада садаз куьмекар це, кесибдиз, дарда авайдаз гъил яргъи ая. Абур вилик фидай, виниз хкаж жедай мумкинвилер, рекьер жагъура. Абурун къайгъуйрик къуьн кутур. Гъвеч1и къуллугъдаллайбуруни, жемятдини ч1ехи къуллугъдал алай жуванбур, халкьдин баркаллу рухваяр вири такьатралди хвена к1анда. Жуванди анжах жува гатан, чарадав гатаз титан! Чи милли макьсадар кьиле тухунин рекье вужар чи парт1ар ят1а, вужар чи мидяяр ят1а, к1евелай чир жен.

Гьам лефпатай, гьам кефпатай виликдай чпи чи бубайрихъ галаз къати женгер тухвай тайифайрин гьалкъада ава чун. Эгер чун абурулай вик1егь, камаллу, фагьумлу, къастлу тахьайт1а, чалай чи чил, чи ч1ал, чи миллет хуьз алакьдач. Тахьайт1а чи чилерал чун – фялеяр, абурни иесияр жеда. 

Къадим девиррилай инихъди, чи, алпанвийрин, к1алубар, рангар, къилихар дегиш хьана. Чак ягъийрин ивияр акахьнава: иранрин, арабрин, туьркерин ва мсб. Гьелбетда, миллетдик чара ивияр акахьун медицинади халкьдин сагъвал паталди, акьул, къанажагъ паталди хъсан яз гьисабзава. Гьавиляй чна чи рухвайриз маса миллетрин гуьзел сагълам рушар гъайит1а, пис жедач. Амма къуй а сусари чи ч1ал, чи ацукьун-къарагъун, чи адетар чиррай ва абурал амал авурай. Герек, абуру хайи веледар – чи несил халис лезгивиле аваз вердишарин.

Лезги ч1ал, лезги тарих, лезги култура хуьн – им чна гьар сада вичин пак ва виридалайни зурба везифа яз гьисабна к1анда. Ша чна дидедч1алаз лайих фикир гун. Дидедч1ал хуьн. Чун чахъ галаз лезгидалди рахан! Ша чна жуван к1вал лезги културадинни ч1алан алемдиз элкъуьрин, лезги манийриз, макьамриз яб гун, лезги кьуьлер чирин. Кьуьл – миллетдин къилих, мани миллетдин руьгь я лугьуда. Чахъ 300–лай артух халкьдин кьуьлерин ва манийрин авазар ава. Гьар са лезгидиз устаддаказ туьнт лезги кьуьл чир хьун, жуван халкьдин макьамар, манияр чир хьун чарасуз я.

Мадни, гьар са лезгидиз, вичин халкьдин алай девиррин тарихдихъ, културадихъ галаз санал, алай девирдинбурни, жуван зурба ватанэгьлияр чир хьун герек я: чпин пешейрин зурба устадар, алимар, зарияр, художникар, композиторар, манидарар, спортсменар...

Чна, лезгийри, маса чкайра шегьерар кутуна, амма чун анрай чукурна. Ша чна жуван чилиз къуллугъ ийин. Ша чна жуван чил цуьк акъуднавай багълариз, гуьзел ва авадан хуьреризни шегьерриз элкъуьрин.

Герек, чна чи къадим сенятар к1вачел ахкьалдарин: хъенч1ин къапар, чуьнгуьрар, к1арас т1урар, гамар, кьаличаяр, гебеяр, чатухъанри гатазвай яракьар, заргаррин гъилин имаратар…

Герек, гьар са хуьре клуб, мектеб, спортзал, стадион, баня, телефон, хъсан уьлчуь рекьер жен. Герек, чи хуьрера ичкибазар ва анашачияр тежен. Чи мидяйри ужуз эрекьдалдини анашадалди чи акьалтзавай несилдин тум хкудзава. Чакай пилеяр хьайила, абуруз чи чилер кьаз регьят жеда. Чпелай кар алакьзавай ксари и кардал бажитвална к1анда.

Къуй лезгияр вири дуьнйадиз чк1урай. Къуй абуру гьар са пип1е чпиз девлетар къазанмишрай. Гьар са лезгиди чирвилер къачу. Анжах къачур чирвилерикай уьмуьрда хийир къачуз алакь. Дуьнйадин лап вилик квай илим, лап вилик квай култура, илимдин ва техникадин агалкьунар кьабула. Амма анжах са девлетривай, анжах са чирвилеривай лезги миллет сагъдиз хуьз жедач. Лезгивал хуьн паталди чна дуьнйадин гьар са пип1е Лезгистан туьк1уьрна к1анда: эвелни эвел жуван жуван рик1е, жуван к1вале… 

Герек, чаз гзаф ч1алар чир хьурай, амма жуван ч1ал рик1елай алуддай бедбахтвал чаз такурай! Герек, дуьнйадин гьар са пип1е, гьар са к1вале лезги дагъларин шикилар жен. Герек, гьар са лезгидин рик1е гьамиша ихьтин пак дуьа жен: «Гьина зун хьайит1ани, зун лезги я. Захъ жуван халкь ава, захъ жуван чил ава. Къе зи халкьни, зи чилни кьве патал пай хьанва. Гьар са йукъуз, гьар са макъамда зи халкь, зи чил агудун паталди за жувалай алакьдай гьар са кар кьилиз акъудда. За жуван ч1ал хуьда. За жуван адетар хуьда. Гьина аваз хьайит1ани, гьар са чкада за лезгияр к1ват1да, абуруз жувалай алакьдай куьмекар гуда. Зи халкь садхьана аквадалди, зи рик1 шад жедач! Сагърай лезги халкь! Амин!»

Эгер са шумуд виш агъзур касди гьар экуьнахъ ва гьар ксудайла ихьтин дуьа авурт1а, чи фикирар сад жеда, чи сирлу ва пак мурадар фад кьилиз акъатда.

Девирар, миллетар, гьукуматар к1ватна, к1ватзава ва к1ватни хъийида. Чи кьилин везифа чи ч1ал, чи чил хуьн я. Гьак1 хьайила чи халкьни сагъ яз амукьда. Чна чи вилик гьамиша рик1ин зурба экуь мурад квайди гьич садрани рик1елай алуд тийин: лезги халкь садхъувун, лезги гьукуматдин дарамат эцигун. Къуй гьа и макьсадди чак руьгь кутурай, чи кардик гужлу лувар кутурай. Къуй лезгийри сажда авур вири гъуцари и карда чаз куьмек авурай!

Амин!