Зи математикадин муаллим

Дяведин гугъуьналлай четин йисар… Кьиблепатан Дагъустандин дагълариз чк1анвай гъвеч1и хуьрер… Виниз хкаж жердавай, хуьрера к1елиз, кихьиз ва гьисабиз чидайбурун ва чирдайбурун кьадардин эксиквал лап рик1ивай гьисс жезвай. И месэлаяр гьялун фикирда аваз вири мумкинвилерикай менфят къачун герек къвезвай. Ик1, Чеперин хуьруьн ирид классдин школа вадралди акьалт1арнавай кьве ученик, муаллимвал ийиз къунши Ухулрин хуьруьз рекье туна. Сад – урус тарсар гун патал, муькуьди - математикадин муаллимвиле…

Заз, алатай виш йисан 60 - 70 -лагьай йисара математикадин тарсар гайи муаллим Алиев Али Османовичан зегьметдин биография гьа идалай башламиш хьана. Али Османович юкьван буйдин, нахуш ухшардин инсан тир. Чаз тарс гудай ч1авуз адакай еке хзандин кьил, ирид аялдин буба хьанвай. Еке хзан хуьн патал еке зегьмет ч1угуниз мажбур хьанвай муаллимдин югъ школада акъатзавай. Амма Али муаллим вичин к1валахдив еке гьуьрметдивдив эгеч1дай. Ам гьар са тарсуниз рик1ивай гьазур жедай. Адав планривни конспектрив ац1анвай яц1у дафтарар жедай. Тарсара муаллимди а дафтарар садрани ахъайдачир, вучиз лагьайт1а, адаз ана кихьенвай зат1ар хуралай чизвай. 

Гьак1 ят1ани, ада садрани школадиз алатай йисан кихьинар гъидачир, гьар йикъа тарсуниз гьазур жедайла, тарсунин планни еке конспект ц1ийи кьилелай кихьидай. Муаллимри, вуна вучиз шазан конспектрикай менфят хкудзавач, математикадин программайра ц1ийивилер авач кьван лагьана суал вугайла, ада зарафат жуьре жаваб гудай: «Дустар, куьн заз, зи к1алубдиз килиг, завай цан цаз ва я хпер хуьз жедани? Муаллимвал авун, аялриз чирвилер гун – им зи пеше я. Гьавиляй за жуван пешедиз къуллугъни ийизва!» И гафар лагьайдалай кьулухъ, ам яргъалди ат1уз-ат1уз хъуьредай. Гаф атай чкадал лугьун, Али Османовичаз ажаиб кьет1енвал авай - адаз садрани масада лагьай гафарал хъуьруьн къведачир, амма вичи авур зарафатдал лап рик1ивай хъуьредай.

Юлдашрин арада Али муаллимдиз гьуьрмет авай, са бязибурухъ галаз адан лап еке дуствилин ва ихтибардин алакъаярни авай. Бязи дуьшуьшра ам, рик1е авайди чуьнуьхиз, масадаз лугьуз тежер инсандиз ухшар жедай. Амма, гьакъикъатда лагьайт1а, ада ихьтин декьикьайра арада авай алакъаяр ери авачир, нубатсуз амалрикай хуьзвай. Адахъ, вичи вич архаиндаказ гьиссдай, к1еви дустарин лап гуьт1уь са к1ерет1 авай. И к1ерет1 к1ват1 хьайила, ада виш граммни хъвадай, дустарихъ галаз маниярни лугьудай, вичин ч1ехи хзанда хьайи са зарафатдин агьвалат ахъайна, лап рик1ивай хъуьруьнарни ийидай. 

Хуьре, Али Османовичан уьмуьрда кьет1ен чка кьазвай, мад са кар авай. А кар, муаллимди вичин дустарихъ галаз, ара-ара, хуьрелай къеряхдихъ галай «Сирар» лугьудай синел физвай рекье, сейр авун тир. Рехъ хуьруьн булахдин, спортплощадкадин патавай физвай. Гьавиляй а рекье гьалтдайбурни чина хъвер авай, бедендик хвеш квай жегьилар – футбол къугъвана хквезвай аялар, кварар гвай рушар, а рушариз килигиз къвезвай свас хкязавай жегьил гадаяр тир. Али Османовича ва адан дуст муаллимри и рекье чпиз акур-такурдакай, дуьньядин хабаррикай – политикадикай, илимдикай суьгьбетардай. Рекьин а кьиле авай «Сирар» синелай Самур дере капаллай хьиз аквадай. Синел са вад-ц1уд декьикьада ацукьна, дередин секин гуьрчеквал кьве патахъай Шалбуз ва Гатун дагъдин кук1ушри дикъетдалди хуьзвай шикилдик уртахвал авурла, беденда авай юргъунвал михьиз акъатдай. Са гафуналди, Али муаллимдиз и рекьяй фена хтун тарсарилай кьулухъ ял ядай, бедендиз къуват хкидай са жуьре тир.

Къиметрал гьалтайла, Али муаллим к1еви инсан тир. Адан тарсуна хъсан къимет къачун гьич регьят к1валах тушир. Адахъ гьар йикъан къиметар журналда эцигдайла ишлемишзавай вичин хсуси лишанар авай. Аялрин кьил а лишанрай фадлай акъатнавайт1ани, муаллимди абур гъиляй ахъайзавачир.

…Агъзурни к1уьд вишни пудкъанни муьжуьд лагьай йисан кьуьд мекьи кьуьд тир. За а йисуз ирид лагьай классда к1елзавай. Хъуьт1уьн каникулриз зун Махачкъаладиз мугьманвиле фена. Элкъвена хуьруьз хквез к1ан хьайила, еке живер къвана, автобусар районриз къвезвачир. Гьавиляй зун тарсарикай хкатна. Зун авачир йикъара Али Османовича аялрихъ галаз ц1ийи тема к1уьтягьна. Зун хтайла, ам классдин аялрихъ галаз, ц1ийиз куьтягьай темадай контрольный к1валах кихьиз гьазур хьанвай. Гьелбетда, заз и темадай са чирвални авачир. Гьак1 ят1ани, зун виридахъ галаз контрольный кихьиниз мажбур хьана. За тарсуна ацукьна заданиярни кихьена ва гьа жуван рик1ел аламай зат1арикай са гьал туьк1уьрна дафтар виридахъ галаз муаллимдив вахкана…

Пакад юкъуз, Али Османовича дафтарар пай хъийидайла, къиметар малумриз эгеч1на. Зав агакьайла, ада зи къимет… вад тирди малумарна. Сад лагьана зун кухунна. Муаллимди са пуд кьванни эцигдат1а лугьуз фикирзавай заз вад?! Им гьик1 жезвай к1валах ят1а лугьуз зун фикирди кьуна. За кьил хкажна муаллимдиз килигна. И ч1авуз Али Османович акъваз хьана, классдилай вил аладарна, ахпа захъ галаз вилер вилера туна, виридаз ван къведайвал, к1евидаказ лагьана: АВАНС я! Ик1 лагьана, ам и гафарин гъавурда акьун тавур классдин вилик, гьа вичиз хас тир жуьре, ат1уз-ат1уз хъуьрена… Ахпа ада зав зи дафтар вахкана. Дафтарда зи усал зегьметрилай яру ручкадалди ц1арар ч1угуна, къвалавай дуьз кихьинар хъувунвай. Агъадихъайни зал, мад яру рангуналди илисна кихьенвай лап еке «вад», ягьанат кваз хъуьрезавай…

Заз амукьайди, гуьгъуьнал алай са шумуд юкъуз зегьмет ч1угуна, зун хкатай тема лап рик1ивай чирун хьана. А девирда школадин учебникар хъсанбур тир.

Гуьгъуьнин йисара школадин са бязи выпускникри, меркезда кьилин образование къачуна хуьруьз хквез, тарсар гузвай. Хъсан ученикри муаллимвилин пеше хкязавач лугьуз, Али Османович перт жедай. Гьак1 тирт1ани, ада жегьил муаллимрал къаюмвал ийиз алахъдай, вичивай жедай куьмекар гудай.

Гьайиф хьи, вахтуни вири крара дегишвилер твазва. Али Османовичан яшарини чпикай фад-фад хабар гуз эгеч1на. Али муаллим пенсиядиз экъеч1ун мажбур хьана. Аяларни, эвленмиш хьана, гьар сад санихъ чк1ана. Али Османовичан ч1ехи веледди, бубадизни дидедиз хуьре четин жез акурла, абур шегьердиз хутахна. Амма бубади шегьерда уьмуьр тухун сак1ани кьабулнач, хциз элкъвена хуьруьз хутахун мажбурна. Ингье, са йисалай, хкведай рекье, хуьруьз агакь тавунмаз, Ахцегьа Али Османович регьметдиз фена…

Гуьгъуьнай муаллимдин хци эхтилат авурвал, ада са шумуд йикъан вилик, вичин вил садра хьайит1ани дуст муаллимрихъ галаз «Сирар» синел сейр авунихъ галамайди лагьанай… Лугьун хьи, а ч1авуз адан дустарин ч1ехи пай и дуьньядилай фенвай…

Алатай гатуз зун хуьруьз хъифенай. Ана зун Али Османовичан рик1 алай «школа – Сирар» маршрутда къекъвена. Рекье зун хуьруьн рик1елхкунрин селдик акатна. А селдик Али Османовичан экуь къаматди регьимлувилин ва инсанвилин жигьетдай кьет1ен чка кьунвай. А касди заз эцигай «вадакай», вичин гьахъсузтирвилиз килиг тавуна, зи уьмуьрда виридалай еке савкьватрикай сад хьана. Ви муаллимди ваз авур ихтибардилай багьа шей и дуьньяда хьун мумкин яни мегер? Муькуь патахъай лагьайт1а, Али муаллимди авур к1валахди зун гьамиша жув жувал мукъаят хьун мажбурзава – заз, зи к1валахдиз гайи къимет гьикьван екеди хьайит1ани, ам гьахъсуздини хьун мумкин тирди рик1елай алудиз тазвач.

Лайихлу уьмуьр тухвана Али Османовича. Вич Аллагьдин регьметдик кваз хьурай.