Адаз чан аламаз гуьмбет эцигнава

«Уьмуьр гъвечIи са легьзе я. Амма адан гегьеншвал гьикьванди жедатIа инсандилай вичелай аслу я», - лагьанай кинодинни театрдин машгьур актер, кинорежиссер Александр Абдулова. Гьакъикъатдани, вири сад тир Аллагьдин кьадардалди жезватIани, чи уьмуьр баркаллуди хьунни тахьун, анжах чи гъиле ава. «Зегьметди инсандал баркалла гъида» лугьуда уьмуьрдин укIуь-цуру акунвайбуру. Метлеблу и гафар яшайишдин, уьмуьрдин кьилин лозунгдиз элкъвенва. Лезги чилел шукур хьайи Халикьди зурба бажарагъ, алакьунар авай рухваярни рушар гзаф халкьна. Инлай кьулухъни чи миллетдин ад виниз акъуддай кьегьалар майдандиз мадни пайда жеда. Баркаллу рекьер несилри давамарда. Им тIебиатдин къанун я. 

Неинки са Дагъларин уьлкведа машгьур хьанвай Алкадарскийрин сейли сихилдиз вил вегьейла, и кар тестикь жезва. Зурба арифдар, алим-тарихчи Алкьвадар Гьасан эфенди и тухумдин виридалайни баркаллу векилрикай сад я. Адан къелемдикай хкатнавай «Асари Дагъустан» ктаб вири халкь патал вичиз къимет авачир ядигар я. Чаз камалэгьлидин маса яратмишунарни малум я, мисал яз, «Диван ал Мамнун», «Джираб ал Мамнун». Гьайиф хьи, абур гьелелигда урус чIалаз таржума авунвач.

Алкадарский сихилди Дагъларин уьлкведиз ва гьакIни Россиядиз жуьреба-жуьре рекьерай машгьур алимар ганва. Гьасан эфендидин невейри медицинадин, образованидин, культурадин, илимдин хилера тарифлудаказ кIвалахзава. Абурукай хейлинбуру машгьурвилин вини дережаяр муьтIуьгъарнава: субмаринайрин конструктор Генрих Гьасанов, композитор Готфрид Гьасанов, востоковед Амри Шихсаидов, философ Абдусалам Гьуьсейнов, духтур Селим Алкадарский, шаир Ибрагьим Гьуьсейнов ва масабур.

Къе чун и мукьвара вичин 75 йис тамам хьанвай Абдусалам Гьуьсейнован уьмуьрдин рекьериз сиягьатдиз физва.

Академик А. Гьуьсейнова Интернетда авай вичин хсуси сайтда аял вахтар рикIел хкидайла кхьизва: «…Зи рикIел зун кьуд йисалай алама. Зи дах Абдулкерим Гьуьсейнова (1884-1979) сифтегьан классрин муаллим яз кIвалахзавай. Ада зун мукьвал-мукьвал вичихъ галаз школадиз тухудай. Кьилдин кIвале жуьреба-жуьре классра кIелзавай аялар авай. Зун дакIардал ацукьдай. Ахьтин дуьшуьшар жедай хьи, муаллимди сухтайриз гузвай суалриз вад йис хьанвай за жавабар гудай. Ктабар зи кIеви дустар тир. Завай, жувакай девлетлу инсан ва я тахьайтIа инженер, летчик жеда лагьана гьич фикирдизни гъиз жедачир. Заз гьамиша гуманитар инсандин (адвокатдин, муаллимдин) образар мукьва тир…»

Белки аял вахтунда Абдусалам Абдулкеримовичавай вичикай гележегда вири уьлкведиз тIвар-ван акъатдай алим-философ хьунни фикирдиз гъиз жедачир. Амма Избербаш шегьерда юкьван школада кIелзавай йисара адан асас мурад тайин хьана. Жегьилдин фикир философиядин тах квай ктабри чпелди желбна. Абурай хци зигьин авай жавандиз дуьньяда вири зидвилерин нетижада виликди физвайди малум хьана. И месэладин гъавурда тамамдиз гьатайла, адаз инсан куь вилик тухузватIа чирун итижлу хьана. Белки акьулдинни рикIин арада авай зидвал ятIа? И суалдиз жаваб гун патал ада школа акьалтIарайла кIелунар философиядин факультетда давамарун кьетIна.

Абдулкерим Гьуьсейнован хва Абдусалам 1939-йисан 8-мартдиз Кьасумхуьруьн (гилан Сулейман-Стальский) райондин Алкьвадрин хуьре дидедиз хьана. Бубади, винидихъ къейд авурвал, сифтегьан классрин муаллим яз кIвалахзавай. Диде Рабият (адан ери-бине Ичинрин хуьряй я) кIвалин-къан къуллугъда акъвазнавай вафалу кайвани тир. Хизанда муьжуьд велед авай. Кьадар-кьисмет ахьтинди хьана хьи, абурукай 3 аял гъвечIизамаз рагьметдиз фена. Алкьвадрин хуьре а вахтунда, санлай къачурла, 80 кIвал авай. Дагъларин ценерив гвай гъвечIи хуьруьз машиндин рехъ авачир. Хуьр а вахтунда алай аямдин яшайишдин къулайвилерикай: электричестводикай, газдикай, радиодикай магьрум тир. ШартIар гьикьван муракаббур тиртIани, Гьуьсейноврин (Алкадарскийрин) тухумди чирвилерихъ къачунихъ кьетIендаказ ялзавай. Академикдин ата-буба Абдуллагьа лезгийрин арада сифте яз 1838-йисуз богословско-светский школа арадал гъанай.

1946-1956-йисара А. Гьуьсейнова бубадин кIваливай яргъа – Избербашда юкьван школада кIелна. ДатIана кIвале лезги чIалал рахазвай адаз ина хъсандиз урус чIални чир хьана. Избербашда ам сифте Имам имидин кIвале, эхиримжи кьуд йисуз школа-интернатда яшамиш хьана. Хъсан къиметар аваз школа акьалтIарай жаван дагъустанвидикай 1956-йисуз М. В. Ломоносован тIварунихъ галай МГУ-дин философиядин факультетдин 1-курсунин студент хьана. Ада кIелзавай йисара университетда профессорар тир В. Ф. Асмуса, Т. И. Ойзермана, Д. И. Чеснокова, доцентар тир П. Я. Гальперина, Е. К. Войшвиллоди, А. Н. Ацаркина ва масабуру кIвалахзавай. 

Студентвилин йисар рикIел хкидайла А. Гьуьсейнова вичин сайтда икI кхьизва: «Факультетдиз гьахьайла заз жуваз философиядикай ерли хабар авачирди малум хьана. Сад лагьай лекцияда (ам курсуниз В. В. Соколова кIелзавай) чаз Анаксимандран апейрондикай суьгьбетна. Гуьгъуьнин лекцийра – эйдосрикай, энтелехиядикай, пневмадикай, субстанциядикай… Философия кьилдин ва кьетIен са куьнизни ухшар авачир пачагьлугъдиз ухшар хьана. Ана авай затIар мад санани авачир, философиядин чIални инсанар рахазвай чIал хьтинди тушир. Амма зи рикIе къаст авай. Жуван вири къуватар санал желбна, зун философиядин сирер чириз, деринриз эвичIиз чалишмиш жезвай. 

Ихьтин ашкъиди зак руьгь кутазвай ва къвердавай регьят жезвай…» Студент тир йисара рикIе авай къастуни гележегда А. Гьуьсейнован уьмуьрдал философиядин тажни хкажна. 1961-йисуз ада хъсан къиметар аваз университет акьалтIарна. Урус философиядин кафедрадай кхьей дипломдин кIвалах ада вичин чIехи буба Алкьвадар Гьасан эфендидикай гьазурна.

1964-йисуз ада «Эдеб арадал атунин шартIар» темадай философиядин илимрин кандидатвилин ва 1977-йисуз «Эдебдин яшайишдин тIебиат» темадай докторвилин диссертацияр хвена. А. Гьуьсейнова эдеб арадал атунин гипотезадиз баян гана. Чи уьлкведин философияда ада сифте яз 70-йисарин эвел кьилерай эдебдин къизилдин къайдаяр ахтармишна. И месэладай «Эдебдин къизилдин къайда» тIвар алаз кьилдин ктаб пуд изданида аваз 1979, 1982, 1988-йисариз чапдай акъатна. Къейд ийин хьи, чи ватанэгьлидин и зегьметдиз Россияда ва адалай къецепатани вини дережада аваз къимет ганва. И ктаб болгар, испан, немс, словак чIалариз таржумани авунва.

Алим хкаж хьанвай дережайрикай рахайтIа, газетдин чинал гъизвай тек са макъалада абур вири гьакьдач. Амма абурукай кьилинбурун тIварар кьун тавунани жедач. Илимдин рекьяй акьалтIай чIехи агалкьунар къазанмишнавай чи машгьур ватанэгьли 2003-йисалай Россиядин илимрин Академиядин гьакъикъи член, 1997-йисалай РАН-дин член-корреспондент я. Жуьреба-жуьре йисара ада МГУ-дин этикадин кафедрада профессор, гьа и кафедрадин заведующий, РАН-дин философиядин Институтдин директордин заместитель, этикадин сектордин, яшайишдин философиядин отделдин заведующий, философиядин кафедрадин доцент, философиядин антропологиядин заведующий, Прагадин, Берлиндин университетрин университетриз теклифнавай профессор яз зегьмет чIугуна. 2006-йисуз Абдусалам Гьуьсейновал адан кIвалахдин рекье виридалайни жавабдар везифа тапшурмишна: чи ватанэгьлидикай РАН-дин философиядин Институтдин директор хьана. 

И къуллугъдал ада къенин юкъузни намуслувилелди зегьмет чIугвазва. Ам Россиядин философиядин обществодин вице-президент, гьар йисуз акъатзавай «Этнический фикир», инглис чIалал чапзавай «Общественный илимар» журналрин, этикадин словардин жавабдар редактор я. Ам гьакIни Париждин философиядин международный Институтдин ва РФ-дин Федеральный Собранидин Федерациядин Советдин Председателдин патав гвай илимдинни экспертрин Советдин член я. 

Санлай къачурла, Абдусалам Абдулкеримовичан къелемдикай 500-лай виниз илимдин кIвалахар хкатнава. Абурун жергедай яз «Античный этика» (2011-йис), «Этикадин куьруь тарих» (1987-йис, ам гьакIни китай ва серб чIалариз таржума авунва), «Аристотелан этика» (1984-йис), «Этикадиз гьахьун» (1985-йис, ам гьакIни венгер чIалаз таржума авунва), «Куьгьне идеяяр – цIийи тIварар» (1974-йис), «Эдебдин чешмеяр» (1970-йис), «Философия. КьатIун. Сиясат» (2002-йис) ва маса ктабрин тIварар кьаз жеда. Академик Абдусалам Гьуьсейноваз 1996-йисуз Махатма Гангадин медални галаз ЮНЕСКО-дин диплом гана. 2003-йисуз адакай РФ-дин Государственный премиядин лауреат хьана.

Вад йис идалай вилик Абдусалам Абдулкеримовича 70 йисан юбилей къейднай. Лишанлу и вакъиадихъ галаз алакъалу яз машгьур чи ватанэгьлидиз Санкт-Петербургдин профсоюзрин гуманитарный университетдин гьаятда Баркалладин аллеяда Дмитрий Лихачеван, Михаил Аникушинан, Андрей Петрован, Эльдар Рязанован, Даниил Гранинан ва маса машгьур россиявийрин буьруьнждин кIалубрихъ галаз санал скульптурадин бюст эцигнава. Къейд ийин хьи, алкьвадарви алимдиз бюст туькIуьрнавайди Россиядин халкьдин художник, магьир устад Григорий Ястребенецкий я. А вахтунда чи ватанэгьлидиз бюст ачухун мубаракиз Россиядин илимдинни культурадин хейлин векилар атанай. А. Гьуьсейноваз 70 йисан юбилей гьакI уьлкведин Президент Дмитрий Медведевани тебрикнай.

СтIал Сулеймана вичин шииратдалди лезги ватан вири дуьньядиз машгьур авурвал, Абдусалам Гьуьсейнова ам илимда къазанмишнавай агалкьунралди сейли авуна.

«Сулейман-Стальский район» МО-дин кьил Нариман Абдулмуталибова Абдусалам Абдулкеримовичаз 75 йис тамам хьун тебрикзавай Чарче ихьтин гафар ава: «Гьуьрметлу Абдусалам Абдулкеримович! Райондин администрациядин, депутатрин Собранидин тIварцихъай за Квез 75 йис тамам хьун мубаракзава. Куьн, дагъвидин хва, диндинни общественный тIвар-ван авай векилар хьайи Алкьвадар Гьасан эфендидинни Мегьамед Ярагъидин неве, аламатдин уьмуьрдин рекьерай фена, илимдин кукIушрив агакьна. Чна валди рикIивай дамахзава. Куьн халкь паталди чIехи камалдинни ялавлу ватанпересвилин, зурба кьегьалвилин чешне я». Чнани и гафариз шериквал авуналди, машгьур чи ватанэгьлидиз вичин уьмуьрдин 75-гатфар рикIин сидкьидай мубаракзава. Къуй куь уьмуьрдин рехъ лезгийрин акьалтзавай несилриз асирралди чешне яз амукьрай!