Хъендик кумай месэла. Важиблу я

Консервийрин промышленность республикадин АПК-дин экономикада яшайиш патал кьетIен метлеб авай хилерикай сад я. Ам вилик тухунилай республикадин экономикадин дережаяр хкаж хьунихъ галаз сад хьиз, халкьдин яшайишни къулайди ийида. Амма вучиз ятIани и хилез гьелелиг гьукуматди са акьван фикир гузвач. Мисал яз, 90-йисарин эхирра консервияр гьар йисуз 350 млн банка акъудзавай. Республикади консервийралди неинки къенепатан базар, гьакIни Россиядин са жерге маса регионарни таъминарзавай. Амма уьлкведа кьиле фейи политикадини экономикадин кризисри и хилезни зарар тагана тунач. 90-йисарив гекъигайла, алай вахтунда гьасилзавай консервийрин продукциядин кьадар цIуд сеферда тIимил хьанва.

РД-дин хуьруьн майишатдин министрестводин сайтда авай делилрал асаслу яз, 2013-йисан 1-январдиз республикада консервияр акъудзавай 21 кархана ава. Мягьтел жедай кар ам я хьи, абурун тIварар къалурнавай сиягьда Кьиблепатан Дагъустандай анжах 5 кархана ава: Мегьарамдхуьруьн райондин Тагьирхуьруьн Къазмайрал алай «Тагьирхуьруьн консервийрин завод» ООО, Сулейман-Стальский районда авай «Юдас» ООО, Кьасумхуьрел алай Кьиблепатан Дагъустандин аграрный союз, ГУП-ар тир Дербентдин коньякрин комбинат, Дербентдин игристый чехиррин завод. Акьван девлетлу багълар, ципIицIлухар, баркаван ва менфятлу чилер авай Кьиблепатан Дагъустан патал консервияр  акъуддай 4-5 кархана хьун лап тIимил я. 

Гьавиляй халкьдивай къенин юкъуз чпин багълара гьалал зегьметдалди битмишарзавай майваяр маса гуз жезвач. Нетижада бегьерар пуч, вара-зара жезва, арадал затIни акъваззавач. Чкадал маса гудай шартIар тахьайла, гзаф чи ватанэгьлияр патарилай маса къачуз къвезвайбуруз кепекрай чпин бегьерар вахкуниз мажбур жезва. Зегьметчи халкь кIеве гьатзава. Гьа ихьтин гьалара бейкаррин кьадарни артух жезва. Жегьилриз чилел зегьмет чIугуна кьил хуьз четин тирди аквазва, гьавиляй хейлинбур кьве кепек пул къазанмишун патал Россиядин шегьерриз рекье гьатзава. Эгер чкадал гьасилзавай продукция чкадал гьялни ийизвайтIа, агьалийриз хъсан хийирни жедай, акьалтзавай несилдини рикI алаз хуьруьн майишатда зегьмет чIугвадай.

        

Къейд ийин хьи, Кьиблепатан Дагъустандив гекъигайла, республикадин кеферпата консервийрин промышленность яваш камаралди ятIани, виликди физва. Идан себебни саки гьар са районда консервияр акъуддай карханаяр хьун я. Мисал яз, винидихъ тIвар кьур министерстводин сайтда авай делилрай аквазвайвал, Гергебил районда пуд, Ботлих районда кьве, Гуьмбет, Шамил, Гуниб, Хунзах, Унцукул районра са-са карханаяр ава. Яни республикадин кеферпата яшамиш жезвай агьалийриз чпи битмишарзавай майваяр, емишар чкадал маса гудай, идалди хийир къазанмишдай мумкинвал ава. Гьукум гъилевайбуруз яраб Дагъустандин кеферпад хайиди, кьиблепад тахайди хьанватIа? 

        

И мукьвара за Интернетда авай «ЛезгиЯР» сайтдай Сардар Агъаларован макъала кIелна. Вичин веревирдера ада къейдзава: «Дагъустандин ирид шегьердикай кьуд шегьердин кьиле дарги миллетдин векилар ава. Финансрин министерство, гьуьлуьн промысел, республикадин кьилин базарарни даргийрин гъиле ава. Бюджетдин ва банкарин пулдин такьатар миллетризни мулкариз килигна, гьахъсузвилелди чара ийизва. И делил са шумуд  гьерекатди субутзава. Вучиз кьетIен метлеб авай проектар республикадин кеферпата уьмуьрдиз кечирмишзава? Алай аямдин автотрассаяр эцигдайлани сифте жергейра республикадин кеферпатан районар ава. Килиг садра Россельхозбанкди фермерар пулдалди таъминардайла республикадин кеферпатаз гьикьван чара авунватIа, кьиблепатаз гьикьван. Тафават екеди я…»

      

Зи фикирдалди, С. Агъаларова къарагъарнавай месэла гьакъикъатдиз мукьвади я. Винидихъ за гъанвай мисалдини адан веревирдер гьахъбур тирди нубатдин сеферда субутзава. Кьиблепатан Дагъустанда неинки консервийрин промышленность, гьакIни АПК-дин амай хилерни хейлин кьулухъ галама. Алай вахтунда республикадин руководстводин кьиле авайбуру вири хилерихъ галаз сад хьиз, хуьруьн майишат вилик тухуниз иллаки кьетIен фикир гуда лагьана малумарнава. Амма гьелелиг дегишвилер аквазвач. Къени Кьиблепатан Дагъустандин районра гектарралди чилер садани ишлемиш тийиз гадарнава, малдарвилинни хипехъанвилин хилерни саки акъваз хьанва.                  

Халкьдин яшайиш атIугъай четин гьалда ава. Гьар сеферда гатун вахтунда зун меркездай хуьруьз хъфидайла (Кьурагь райондин КIирийрин хуьр), Дербентдилай алатайла рекьин къерехра ичер, чуьхверар, ципIицIар, къарпузар ва хейлин маса майваярни емишар маса гуз ацукьнавай инсанар аквада. Чпин багъ-бустанда арадал гъанвай хъсан ва михьи еридин продукция кьабулдай заводар, цехар тахьайла, абур вад кило ичер гун патал экуьнилай няналди руг нез рекьин къерехра ацукьуниз мажбур жезва. Яраб и кар мусалди давам жедатIа? Гьикьван гагьда и месэла хъендик кумукьдатIа?

Республикадин консервийрин промышленностдиз вилик йисара авай хьтин машгьурвал хкун патал эвелни-эвел майвайринни емишрин хъсан бегьерар жезвай районра продукция чкадал гьялун патал карханаяр  эцигна кIанда. Консервийрин заводрин бинедаллаз кьилдин агьалийриз СПоК-ар, СПК-яр  арадал гъидай мумкинвилер яратмишайтIа хъсан жеда. Республикада агрохолдингар кардик кутунилайни консервийрин промышленность вилик фин хейлин аслу я. 

Къенин юкъуз чна туьквенрай са гьина ятIани арадал гъизвай мижеяр, емишар, майваяр къачузва. Абур, ерини ахтармиш тавуна, незва. Къецепатан уьлквейрай гъизвай емишар тIуьн себеб яз, хейлинбур начагъ жезва. Ша чна чахъ авай мумкинвилерикай менфят къачун. Патарилай гъизвай метягьар къачудалди, жуван гъилералди гьасилзавай продукция ишлемишин. Жувахъ такьатни мумкинвилер аваз вучиз чун масадаз муьгьтеж жезва?

Алай вахтунда республикадиз регьбервал гузвай Рамазан Абдулатиповак Дагъларин уьлкведин халкьари еке умудар кутунва. Абуруз ада кьиле тухузвай сиясатдай ачухвал, ихтибарлувал, экуь гележегдин цIирер аквазва. Лугьудайвал, вахтуни къалурда. Белки ада кьвани халкьар жуванбурузни патанбуруз пайдач жеди.