Лезги чlалан лексикадикайни орфографиядикай са бязи фикирар

Жемиятдин гьар йикъан игьтияжривай яргъа тушир затl чlал я лагьайтlа, таб ихтилат жедач. Адан кьилин везифа инсанрин арада рафтарвилер, авсиятар хуьнин такьат хьунухь я. И такьат инсаниятда малум тир вири илимрихъ галазни алакъалу я. Гьикl хьи, гьар са илим ахтармишун, вилик тухун патал чарасуз алат чlал я.

И макъалада заз чи чlалан лексикадин, орфографиядин бязи месэлайрикай ихтилатиз кlанзава. Лезги чlал хейлин вилик фенвай ва, шак алач, мадни йигиндаказ вилик фидай мумкинвилер авай чlал я. Кlанзавайди адан таъсибдаррин къуватар желб авун я. Вучиз лагьайтlа, чlалан илим гзаф четинди хьуниз килигна, вири патарихъай тамамвилелди фикир хгун тlалабзавай месэлаяр тlимил авач. Гьавиляй чlалан месэлаяр чаз гьамиша важиблу я.

Чаз малум тирвал, чlалан зурба алим М.Гьажиева ХХ асирдин юкьвара орфографиядин месэлайрал авур кlвалахра къенин юкъуз тlимил дегишвилер хьанвач. А чlавалай инихъ чlалан илимдал машгъул алимри кхьинин къайдайриз талукь месэлайрал кlвалах хъувуна, цlийи-цlийи гафарганарни акъуднава.

Тlвар кьур алимди вичин девирда эхирда ачух сес авай бязи прилагательнияр авун глаголдихъ галаз ккlана кхьейтlани виже къвезвайди къейднай. Месела: хъипи авун – хъипивун, лацу авун – лацувун, лацу ийиз – лацуйиз, лацу авуна – лацувуна, лацу ийида – лацуйида ва икl мад.

Чlалан сагьибри винидихъ къалурнавай гафар (прилагательниярни глаголар) сивяй ккlана ганвай къайдада акъуд тийизвайвиляй, а жуьре гьич нугъатрин рахунриз хас туширвиляй, маса гафаралди лагьайтlа, алай вахтунин тlалабунрив кьазвачирвиляй, тlебии яз, и къайдайрал амал ийизвач. Виже татуниз килигна, эхиримжи йисара чапдай акъатай гафарганрани и къайдаяр амукьнач. Хьанвай дегишвилерихъ галаз алакъалу мисалар мадни гъиз жеда.

Чlала кьиле физвай и гьалар вахтар алатунивай ам вилик финихъ галаз алакъалу я. Гьелбетда, ихьтин гьерекатар чи чlала алай вахтундани давам жезва. Ленг хьанвай бязи месэлайрикай рахайтlа, абур чкадилай юзурна, вири патарихъай шумудни са сеферда махсус мешверайрал веревирдна, пайгардик кутун лазим я.

Зи фикирдалди, чlалан орфографияда са гьихьтин ятlани дегишвилер тунин нетижада чlалаз гьихьтин хийир жезватlа, эвелни-эвел гьа кардиз тамамвилелди фикир гана кlанда. Идалайни гъейри, алай девирда акьалтзавай несилриз чlал регьятдиз чир жедайвал авуниз асул фикир гана кlанда. Тежрибади къалурзавайвал, (хайи чlаланни эдебиятдин тарсар гузвай гьич са муаллимдизни сир туш) къайдадик квачир бязи месэлаяр себеб яз мектебра кlелзавай аялар кхьинрин кlвалахра «кьве рикlин» жезва.

Къайда-къанунрихъ ялун ва гьял хъувуна кlани месэлайрал фикир желбун кlел-кхьинихъ галаз алакъалу вирибурулай аслу я. Герек тир дуьз къайдаяр хвена, абурал амал авуна кlани чкадал, газет-журналрай чаз терсина патахъ камар къачузвай дуьшуьшарни аквазва. Мисал яз, лезгийрин медениятдин «Алам» журналда кlанда, кlан, кlанивал, кlани… гафар канда, кан, канивал, кани… хьиз кхьизва. Икьван чlавалди акъатай са гафаргандани и къайда чаз аквазвач. Эдебиятдин чlалан бинеда авай нугъатдалди рахазвайбуруни и гафар гьа къанунра къалурнавайвал сивяй акъудзава.

Винидихъ тlвар кьур журнал кlелдайбуруз ана чапнавай макъалайрай дарман патални хъуьтуьл лишан (ь) аквадач. «Лезги театрди драматургдин (ихтилат Дагъустандин халкьдин писатель А.Исмаилован яратмишунрикай физва – К.Ф.) «Чигали» (1990), «Кlвал хъиткьина» (1994), «Дустагъда мехъер» (1994) ва «Къарачияр» (2001) ва маса песаярни сегьнедал эцигнава», - кхьизва ана.

Пьесаярни кхьена кlани чкадал песаярни кхьейла, ам сивяй акъуддайла гьикl лугьун лазим ятlа, кьиле гьакьдай са делилни раижай кас авач.

Хъуьтуьл лишанни (ь) кlеви лишан (ъ) лезги чlала урус чlалай атай са кьадар гафара ачух я, ю, е, чпелай вилик квай ачух тушир сесинихъай чара авун патал ишлемишда. Месела: пьеса, адъютант, объявление, съезд… Эхирда хъуьтуьл лишан авай урус чlалай атанвай са бязи гафар кхьинихъни лезги чlала фадлай тестикь хьанвай къайда ава. Ихьтин гафар анжах теквилин кьадарда, асул падежда авайла эхирда ь аваз кхьида, амай вири дуьшуьшра хъуьтуьл лишан арадай акъатзава. Месела, медаль – медалди – медалар…

Чlалан къанунар гьа ихьтинбур яз хьайила, вирибуру абурал амал авун лазим я. Вири рейсад къарардал атана, къанунар мягькемарайтlа, чlал вич-вичиз вилик фида. Акси дуьшуьшда, къадагъа ийидай къанунар авач лугьуз, азад басмадин такьатра гьарда вичин къайдаяр илитlиз алахъуналди, чlал генгвилихъ финин кардиз кьецl гун жезва.

Гьар са чlалан гафарин кlватlал «жуванбурузни» «чарабуруз» пай жезва. Сифтегьанбур чlала асулдай авайбур ва я и чlалан морфемайрин куьмекдалди гафар туькlуьр хьунин къанунар вилив хвена чlалан сагьибри арадал гъанвайбур я. Чи лексикадин кьилин пай гьа ихьтинбурукай, яни асул лезги гафарикай ибарат я. Кьвед лагьайбур и чlалаз мукьва халкьарин, уьлквейрин арада авай авсиятар, рафтарвилер себеб яз маса чlаларай атанвайбур я.

Сир туш, алай аямдин вилик физвай гьар са чlала маса чlаларай атанвай гафар ава. Мисал патал дуьньядин халкьарин арада машгьур ингилис чlал фикирдиз гъун бес я.

Лезги лексикада гьатнавай «чара» гафарин жергедик хейлин урус гафарни акатзава. И чlалай а чlалаз, а чlалайни маса чlалаз хъфизвай гафарни ава. Месела, урус чlалаз маса чlаларай атанвай гафар а чlалай чи чlалаз хтанва: актер, къанал (канал), бухгалтер, диктант, тарелка, футбол ва икl мад. Амма чна и гафар чи чlалаз френг, немс, польский, ингилис чlаларай атанвайбур яз ваъ, урус чlалай атанвайбур яз гьисабзава. Куьрелди, урус чlал арада аваз маса чlаларай атанвай гафар я. Гьавиляй дуьньядин халкьари жуьреба-жуьре илимра менфят къачузвай хейлин гафар чи чlалаз атунин карда урус чlала кьетlендаказ таъсирзава, яни, урус чlал арада аваз маса чlаларай кьабулзавай гафари чи лексика девлетлу ийизва.

Вири и тlебиивилер фикирдиз къачурла, маса чlалай атай гафунихъ вичиз таниш тушир чlала вуч жезватlа, гьа кардиз чна кьетlен дикъет гана кlанзава. Лугьун мумкин я хьи, чlала гьатзавай, адан сагьибри кьабулзавай чара чlаларин вири гафар, кьабулнавай чlала гьа авайвал кхьизва ва хуьзва. Амма илимдинни яшайишдин тежрибадай аквазвай гьакъикъи гьалари и делилдиз инкарзава.

Чара чlаларай атанвай гафар, фад ва я яваш-яваш, кьабулнавай чlалан къанунриз муьтlуьгъ жеда. Керчекдаказ лагьайтlа, чара чlаларин гзаф гафариз чеб кьабулнавай чlалан алемдиз гьахьайла и чlалан морфологиядин, сесерин, манадин кьетlенвилер хас хъжеда. «Мугьман» хьиз атай чара чlалан гафуни, халкьдин гегьенш къатара гьатна, вичин чка кьазва. Нетижада «кlвачи чил кьур» гафар и чlала чпин кьилдин мана гузвай уьлчмейриз элкъвезва.

Урус чlалай атанвай хейлин гафари чи чlалан кьетlенвилер тlебии саягъда кьабулзава. Лезгийри рахадайла урус чlалай атанвай чамадан, сандух, каравут (ва я къаравут) гафар урусрин тегьерда чемодан, сундук, кровать лугьузвач. Гьавиляй ихьтин гафар кхьидайлани абур сивяй акъудзавай тегьердиз килигна менфят къачун герек я. Филологиядин илимрин доктор Фейзудин Нагъиевани урус ва маса чlаларай кьабулзавай гафар лезги чlалан ранг ягъна лугьун ва кхьин герек тирди гьахълудаказ тестикьарзава. Эдебиятдин чlалал амалзавай чи къелемдин устадри – писателри, шаирри, мухбирри урус чlалай атанвай хейлин гафарикай чи чlалан кьетlенвилериз хас тирвал устадвилелди менфят къачузва. Кьилди къачуртlа, мисал патал ихьтин гафар гъиз жеда: залог-залук, гяур-гавур, рюмка-румка, костюм-кастум, бокал-бакьал, мрамор-мармар, гарем-гьарем, изюм-уьзуьм, печь-пич, хозяин-хузайин, договор-дагавур, чемодан-чамадан, изумруд-зумруд, сундук-сандух, утюг-уьтуь, вагон-вагъун, банкрот-банкlрутl, номер-нумра, газета-газет, пальто-палту, конфета-къенфет ва икl мадни.

Гъизвай делилар гьакъикъибур тирди ва абурал вирибуру амал авун чlал вилик финин карда хийирлу жедайди тестикьарунин мураддалди, заз чи зарийри чпикай ихтилат физвай са бязи гафар ишлемишнавай жумлайрал акъвазиз кlанзава.

Писатель Расим Гьажидин «Чи дагъларин кфил» эсердай: «Къаравутарни туькдин месер гьинай гъида?». Писатель ва журналист Жамиля Гьасановадин «Аламатдин инсанар» эсердай: «- Зун гавур туш! Зун мусурман я». Абдуселим Исмаилован сонетдай: «Уьмуьр залук ятlани базардин, Писвилериз дар ийида майдан за». Лезги Няметан «Вучиз хьана» эсердай: «Хуш килигун, хъуьтуьл рахун, вацран акун авай касдин Къеневай рикl ял тежедай мармардин къван вучиз хьана?». Фейзудин Нагъиеван «Кра-Мелик» эсердай: «Катракай жеда гьаремда кару». Зияудин Эфендиеван «Рекьер сад туш» эсердай: «Валлагь, зи хузайин амалар чидайди тир лагьанай Къайитмаза Сабираз ихтилат кватайла».

Гьаким Къурбанан «Зуьгьре гъед» романда бакьал, банкlрутl, кастум, вагъун, дагавур, румка ва маса гафар дуьшуьш жезва.

Гьелбетда, урус чlалай атанвай вири гафари лезги чlалан ранг ягъун тlалабзавач. Гзаф гафар гьа урус чlалаз хас кlалубда аваз амукьзава. Мисал патал чи йикъара публицистикада, рахунра, эдебиятда гегьеншдиз менфят къачузвай хейлин гафар гъиз кlанзава: актер, редактор, политика, общество, миллион, федерация, процент, форум, группа, стол, стул, туризм, республика, министерство, цивилизация, депутат, конституция, собрание, референдум, фракция, санкция, начальник, руководство, официальный, юридический, физический, кризис, союз, фонд, область, район, театр, рубрика, парк, медаль, орден, центр, километр, администрация, медицина, педагогика, документ, проект, ремонт, спорт, культура, бюджет, категория, стадион, президент, океан, прокурор, корреспондент, журнал, журналист, штаб, фронт, бомба, офицер, выставка, экспертиза, концерт, композитор, зал, регион ва мсб. Къейднавай жуьредин гафар мадни къалуриз жеда, амма чарасузвал авач.

Гьам рахунрин, гьам кхьинрин стилра ишлемишзавай талукь гафар тамамвилелди чи гафарганра гьатнава. Са рахунни алачиз, ихьтин уьлчмейрикай орфографияда тестикьарнавай къайдайрал асаслу яз менфят къачун лазим я. Къейднавай гафар сивяй акъуддайлани саки гьа тегьерда лугьуни абур авайвал кхьин дуьз тирди успатзава. Вичин девирда шаир Ахцегь Гьажиди сатирадин «Гуьлемет» шиирда офицердин гаф эфсердин кlалубда аваз кхьенатlани, а къайда чи аямда «машгьур» туш.

Хейлин гафар чара чlаларай атанвайбур хьиз гьисс тавунни мумкин я (истикан, къенфет), гьикl хьи, абур гьам кхьинрин, гьам рухунрин стилра лезги чlалан фонетикадин кьетlенвилерив кьурвал ишлемишзава.

Чlалан илимдин кар алай хилерикай сад морфемика я. Аффиксрин къайдада гафар туькlуьр хьунин карда чи чlала суффиксрин къуват гзаф нетижалу я.

10-11-классар патал 1993-йисуз чапдай акъатнавай лезги чlалан учебникда къалурнавайвал, маса чlаларай атай гафарин дибрикай лезги чlала арадиз къвезвай (колхозчи, колхозчивал, юриствал… хьтин) гафарни асул лезги гафарин дестедик акатзава. Гьакъикъатдиз фикир гайитlа, ихьтин гафариз са чlавузни асул лезги гафарин жергедик квайбур я лугьуз жедач. Урус диб, лезги суффикс (гьатта са бязи суффиксарни асул лезгибур тушиз хьайила) квай «гибрид» гафар асул лезгибурун жергедик кутун гьахълу делил туш. Зи фикирдалди, ихьтин гафариз маса чlаларай атай гафарин дибрикай абур кьабулнавай чlалан морфемайрин куьмекдалди арадиз атанвай гафар лугьун герек я.

Винидихъ къейд авурвал, чара чlалан гафар абур кьабулнавай чlала вичин къанунриз муьтlуьгъарзава. Урус чlалан гуманитарный гаф чна гуманитар хьиз кхьизва, электронная почта – электрон почта ва икl мад. Лезги эдебиятдин «Чирагъ» журналдин 2011-йисан ноябрдин нумрада авай «Каллиграф хьиз машгьур хьайи шаир» макъаладай са мисал гъин: «Гуманитар илимрал рикl алаз ва вичихъ хъсан хатl аваз акурла, Магьаррам эфендиди Рухун Алидивай са бязи диндин ктабрин чин куьчарун тlалабна». И жумла мана-метлебдай кьил акъудун патал ваъ, ана урус чlалан гуманитарный гафуни чи чlала вичиз хас кlалуб (гуманитар) кьунвайди къейд авун патал фикирдиз гъанва.

Чи чlала авай «вал», (са морфемадин кlалубар тир «вал», «вил» морфар) «чи» суффиксрин куьмекдалди урус чlалан гафарин дибрикай арадал атанвай (юрист-юриствал-юриствиле, редактор-редакторвал-редакторвиле,журналист-журналиствал-журналиствиле, директор-директорвал-директорвиле… фольклор-фольклорчи, магазин-магазинчи, чай-чайчи…) гафарикай чна гегьеншдиз менфят къачузва. Ингье са бязи мисларни гун.

1). «Юриствилин пеше къачунвай гада Идрис алай вахтунда Москвада яшамиш жезва». 

2). «Ихьтин са девирда газетдин редакторвал хиве кьун гьар садан гьунар тушир». 

3). «Ингье, аквазва хьи, гьихьтин пеше ятIа журналиствал», - «Лезги газетдай». 

4). «Гзаф йисара Петербургда авай Дагъустандин шампан чехиррин заводдин директорвиле кIвалахзава», - Гь.Къурбанан «Лезги зарияр» ктабдай.

Гьа са вахтунда юридический, физический хьтин гафарни авайвал кхьинихъай кичlе хьана кlандач. И кlалубар чи чlала маса тегьерда кхьиз жедач. Месела, юридическое лицо – юридический кас.

Интернациональный «изм», «ист» суффиксар квай гафар орфографияда къалурнавай кlалубра аваз кхьин лазим я. Месела: журналист-журналистди, методист-методистди. Чпик «изм» суффикс квай гафар а суффиксдихъ ачух а сес галачиз кхьида. Месела: коммунизм-коммунизмди, терроризм-терроризмди (коммунизмади, терроризмади – ваъ). Падежриз, кьадарриз дегиш жедайла и жуьредин («изм», «ист» суффиксар квай) вири гафарихъ адетдин къайдадилай къерехдиз акъатнавай кlалубар тахьун герек я. Месела, коммунизм-коммунизмди кхьизватlа, архаизм-архаизмди, коммунизм-коммунизмяр кхьизватlа, архаизм-архаизмяр (архаизмаяр, историзмаяр - ваъ) кхьин дуьз жеда.

Урус чlалан са бязи четин гафар санлай лезги чlалаз таржума ийиз жезвачтlа, гьа жезвай са кьатl таржума авуна кхьин дуьз я. Месела: видеомост-видеомуьгъ, этнокультура-этномеденият, госграница-госсергьят. Кхьидайла чна газет-журналра гьа и къайдайрал амални ийизва. Ингье сад-кьве мисал.

«Видеомуьгъ мад са пешекардихъ – Агъул райондин ФЛНКА-дин векил Гьажи Алхасовахъ галаз тайинарна». «Лезги газет», 2014-йисан 15-нумра.

«Лап сейлибурукай тир "Лезгияр” этномедениятдин дестедин форумда агъзурралди лезгияр тупламиш хьанва», К.Ферзалиев, «Лезги газет», 2012-йисан 1-нумра.

«Чарче Россиядинни Азербайжандин арада госсергьятдиз талукь икьрардиз цlийи кьилелай килиг хъувун тlалабнава», К.Ферзалиев, «Лезги газет», 2014-йисан 13-нумра.

Къейд ийиз кlанзава хьи, алазни-алачиз урус чlалан гафарикай булдалди менфят къачунини чlал харчи ийизва. Авайвал лагьайтlа, им «менфят къачун» ваъ, чlалан мезредиз къвезвай эчlелрихъ галаз женг чlугуна кlани чкадал, абур артухаруниз рехъ гун, миян гун лагьай чlал я. Рахунрин стилра аямдин тlебии гьалар себеб яз гзаф ишлемишзаватlани, кхьинрин стилра и герек авачир булвилел часпар эцигун герек я. Гьа жергедай яз са мус ятlани, тек-туьк дуьшуьшра, чи зарийри чпин эсерра менфят къачунвай бязи туьрк гафарни арадай акъудун лазим я. И кар кьилиз акъудун кlусни четин туш. Гьи гаф ишлемишдатlа ва гьи гаф ишлемишдачтlа къелемчи ксариз хъсандиз чизвайди я.

Урус гафарикай гзаф менят къачуникди чlал шудургъадиз элкъвезва. И гьаларни хъсан патахъ дегишуниз къелемдин устадривай еке таъсир ийиз жеда. Им абурун хиве авай везифани я. Къе чна ишлемишзавай урус чlалан хейлин гафар ишлемиш тавуртlани жеда: издательство – чапхана, басмахана; культурный инсан – медени инсан; порядок – къайда, тегьер, учитель – муаллим, проблема – месэла…

Алатай йисуз са таниш касди завай зенг авуна «пепельница» лезги чlалалди гьикl жедатlа хабар кьунай. М.Гьажиеван гафарганда и гафуниз чи чlалан таржума са гафуналди авачирди заз чизвай. Ятlани, садлагьана жуван фикирдиз атай «руьхъеган» гаф за адаз жаваб яз лагьана.

Са кьадар вахтар ахлатайла Зияудин Эфендиеван «Дуствилин тар» эсер кlелдайла ана зал руьхъверган гаф гьалтна: «Сарара экъуьрзавай кьал руьхъвергандиз гадарна». Аквар гьаларай, машгьур писателдиз «пепельница» кхьиз кlан хьанач, гьавиляй устадди руьхъ гафунин гзафвилин кьадардин кlалубдихъ «ган» суффикс акална, цlийи гаф арадал гъанва. (И гаф гафарганра ва маса ктабра дуьшуьш туширвиляй писателди туькlуьрнавай гаф хьиз къейдзава за. Гьакъикъат масад хьунни мумкин я). Къекъвей кlваче цаз акьада лугьудайвал, эгер чна чи зарийрин эсерриз дикъет гайитlа, анрай чаз гафарганра авачир хейлин гафар жагъида.

Чи чlалан «ган» суффиксдин куьмекдалди гзафвилин кьадарда авай дибрикай гафар арадиз атун адет тирвиляй, (месела, гафган ваъ, гафар-ган; тlурар-ган, рапар-ган) писателди туькlуьрнавай гаф чlалан къанунрив, нормайрив кьазва. Кlелзавай ксарикай бязибуру лугьун мумкин я: инал тек са гафунин патахъай яргъи рахунар авун куьз герек я?

Бязибуру чlалан къанунрив кьан тийизвай къайдада вижесуз гафар «туькlуьрзава» ва Интернетдин чинриз чукlурзава. Ингье са бязи къундарма гафар: чIалчирвал-языкознание, тарсвалаг-школа, чlугвараг-художник, цIар-очерк, гуркlватl-съезд, рах-говор, гъиликхьинар-рукопись, акъудлух-издательство, галкl-союз, муркlуган-холодильник ва икl мад. Ихьтин еке «ватанпересвал» къалурзавай ксари алимрин зендерихъни яб акалайтlа пис жедач. Чахъ Н.Абдулмуталибов, Ф.Нагъиев, А.Гуьлмегьамедов, Ф.Гъаниева, М.Бабаханов, Ф.Насрединов хьтин тlвар-ван авай пешекарар авачиз туш.

Гьелбетда, гафар арадал гъизвай ксари абурун къурулушдиз фикир гана, чlалан къанунрал амална, кьетlенвилерив кьадайвал авун лазим я. Акси дуьшуьшда, ахьтин гафарин метлебдин гъавурда акьун четин жеда. Идалайни гъейри, абуруз чlалан лексикада чка дар жеда.

Алим Ф.Нагъиева лезги чlала кlватl хьанвай са жерге месэлаяр къарагъарнава. Гьабурукай яз чи чlалан числительнияр дуьз кхьиниз талукь веревирдерни авунва. Кьилди къачуртlа, 11-далай 99-дал къведалди вири числительнияр (рекъемагар) ккlана кхьин теклифзава: къаннивад, къанницlуд, пудкъанницlипуд, кьудкъанницlувад, кьудкъанницlекlуьд.

Теклифзавай къайдаяр вирибур патал къанундиз элкъвейтlа, шак алачиз, хъсан ва менфятлу кам жеда. Икl кхьейтlа, мектебра кlелзавай аялриз регьятни жеда, гьакъикъатдив кьур дуьз къайдани.

Чешмейрин сиягь:

1. Гьажиев М.М. Лезги чlалан орфографиядин словарь // Махачкъала, 1950;

2. Нагъиев Ф.Р. Лезги чlала кlватl хьанвай са бязи месэлаяр (макъала) // Интернетдин ЛезгиЯр портал, 2013;

3. Головин Б.Н. Введение в языкознание // Москва, 1977;

4. Гьайдаров Р.И., Гуьлмегьамедов А.Г., Мегьамедов Гь.И., Насрединов Ф., Яралиев М.М. Лезги чlал (Х-ХI классар патал учебник) // Махачкъала, 1993;

5. Алам (журнал) // Баку, 2014, №1;

6. Гьайдаров Р.И. Лезги ч1алан орфографиядин словарь // Махачкъала, 2001.