21-февраль хайи чlалан югъ я

- Гьайиф хьи, алай вахтунда лезги ч1ал чун шадардай гьалда авач. Чи халкьдин патай жуван дидедч1алаз кутугай гьуьрмет авун квахьзава. Гьатта бязи хазанрани жуван ч1алалди рахазмач. Бязи иладри чпин веледар мектебра дидедч1алан тарсарикай хкудзава. Шукураллагь, гена Дагъустандин ч1алариз талукь яз кьабулнавай къанунди дидедч1ал чирун амай вири тарсарихъ галаз барабарнава. Жуван ч1алалди акъатзавай ктабар к1елун, газетар, журналар кхьин са акьван рази жедай къайдада авач. Чун къадим эдеб, тарих авай, кьадардиз миллиондилай артух авай халкь я, лугьузва чна. Амма «Лезги газетдин» тираж вири санлай 10 агъзурдахъни агакьзавач. «Самур, «Кард» журналрин тиражарни чи халкьдин я кьадардиз, я къанажагъдиз кутугайбур туш. Чи милли прессадин тиражрин кьадар гьич тахьайт1а, са вад гъилера гзаф хьун герек я. Гьи ч1ал чна къачурт1ани, са 50 – 100 йисалай ч1ала бязи дегишвилер гьатун, гьялун герек тир месэлаяр к1ват1 хьун адетдин кар я. Илим, техника вилик финивай ч1алара дегишвилерни гена фад гьатда. Гьавиляй лезги ч1ала са жерге месэлаяр к1ват1 хьанва лагьайла, бязибур ч1ангьакьа кхунзава. Гуя са низ ят1ани кьасухдай ч1ал дегишариз, ч1ала «реформаяр» тваз к1анзава. За лугьузвай гафарин гъавурда дуьз акьунин патахъай Дербентда 2013-йисан 16-майдиз хьайи лезги ч1алан конференциядикай гьа мярекат жедалди («лезги поэзиядин патриарх» Азиз Алема «Лезги Радиодиз» гайи интервью) ва гьа мярекат хьайидалай гуьгъуьниз акъатай (Фахреддин Оруджев. Сайт ЛезгиЯр, 2013-йисан «Лезги газет»: 20.06; 11.07; 25.07) паркут1рихъ галаз таниш хьун бес я. Ихьтин ихтилатар, белки, чеб ч1алавай лап яргъа тир, дидедч1алав – «хьайивал хьуй вичиз!» – лугьуз эгеч1завай инсанрин мецера хьун мумкин я, амма чеб дат1ана ч1алахъ галаз раст жезвай, ч1алалди к1елиз-кхьизвай, ч1алал к1валахзавай, ч1алахъ рик1 кузвай ксарин мецера ваъ.

Аламатдин кар ам я хьи, «Лезги газетда» ч1алакай лугьузвай зи фикирар русвагьзавай ксар, чпи зак кутазвай бинесуз тахсиррилай гуьгъуьниз, элкъвена чеб зи фикиррал хквезва. Ихьтин кьуру гьарай-вургьайдин материалар к1елайла, са суал къвезва: бес и гьуьжетар вуч паталди тир?! «Авайни-авачир» са милли газетдин чинра, Фейзудин Нагъиеван фикирар инкар ийиз, икьван ксариз рехъ гайила, бес и русвагьзавай касдиз вичиз гаф тагун адалат квай кар жезвач эхир...

- Милли чlалар мектебра чирзавай амай тарсарихъ галаз са дережадиз акъудун, гьелбетда, и ч1алар виликди финин жигьетдай пара важиблу кам я. Амма милли ч1алар генгвилихъди финин паталай са къанун акъудун бес туш. И кардиз гьакъикъатдани экуь рехъ хьун патахъай маса шарт1арни герек я: гьам коллежрани вузра, гьам мектебра дидедч1алан тарсар гузвай пешекарар герек я. Кутугай еридин ктабар, учебникар ва маса тадаракар бул хьана к1анда. Амма халис лезги ч1алан пешекарар алай вахтунда, гьайиф хьи, са гъилеллай туп1ар кьванбурни амач. Авайбурукайни куьгьне рехъ кьунвайбур (яъни ч1ала авай са месэлани акваз к1ан туширбур) я.

- Лезги ч1ала к1ват1 хьанвай месэлайрикай за 2013-йисан 16 майдиз Дербентда ва адалай виликни 2007-йисан 27 сентябрдиз Магьачкъалада тухвай лезги ч1ал авай гьалдиз ва ам вилик финин рекьериз талукь тир конференциядал к1елай докладра гегьеншдаказ лагьанай. Амма конференциядал къарагъарзавай месэлайрихъ галаз жемят танишарун паталди саки пуд варз амаз «Лезги газетдиз» гайи зи макъала газетдин редакцияди РАН-дин ДНЦ-дин Ч1алан ва литературадин институтдиз ва Тахо-Годидин т1варунихъ галай педагогикадин НИИ-диз экспертизадиз вугана. (…«Лезги чIала кIватI хьанвай са бязи месэлаяр» макъала редколлегиядин теклифдалди РАН-дин ИЯЛИ ва Педагогикадин институтриз ракъурнава. «ЛГ» кьилин редактов А.У.Саидов. 26.03.2013.). Нетижада зи макъала газетда чап авунач. Акси яз, конференция алатайдалай гуьгъуьниз зал бинесуз тахсирар илит1дай са жерге макъалайриз рехъ гана. Анжах а макъалайриз зав жаваб гуз тунач. Педагогикадин НИИ-да к1ват1ай «Экспертный комиссиядин» къарарни и НИИ-дин директорди «Лезги газетдиз» ракъурай жавабда авай делилар чебни сад садахъ кьадайбур хьанвач. Де килиг «Экспертный комиссиядин» къарарда вуч ават1а:

Инал нефес галачир наахъа («ачух тушир» гафунин эвез) сесериз «двойные согласные» (ва я «удвоенные») лугьун дуьз къвезвач: кьве лишандикай ибарат тир къ, к1, хь, хъ, гь… – ва маса вири гьарфаризни «кьве таханбур» лугьуз жеда. Нефес галачир наахъа сесер къалурдай гьарфарни «Экспертный комиссиядин» къарарда к, п, т, ч гьарфарихъ галаз «ц» ганвач.

Педагогикадин НИИ-ди «ЛГ»-диз гайи жавабда ик1 ава: «…предложения Нагиева Ф.Р. «О некоторых накопившихся вопросах в лезгинском языке» мы обсудили на секции лезгинского языка при Экспертной комиссии Минобрнауки РД с приглашением работников печати и учителей. В настоящее время внести предлагаемые Нагиевым Ф.Р. изменения в алфавите и орфографии лезгинского языка нет необходимости. Директор НИИ педагогики им. А.Тахо-Годи Магомедов Г.И.»

Важиблу кар ам я хьи, педагогикадин НИИ-дин директорди «Лезги газетдиз» гайи жавабда авай «В настоящее время внести предлагаемые Нагиевым Ф.Р. изменения в алфавите и орфографии лезгинского языка нет необходимости» гафар РД-дин Минобрнаукадин «Экспертный комиссиядин» къарардин 2-пунктуни инкарзава: «2. При переиздании словарей учесть некоторые изменения, как двойные согласные к, п, т, ч, лишняя буква в алфавите щ. Ликвидировать двоякое написание слов хзан, дидедин ч1ал и др.»

Чун мягьтеларзавай мадни са кар ава: «Экспертный комиссияда» Арбен Къардаш ва Абдуселим Исмаилов гьа Комиссиядал зи теклифриз акси яз раханваз къалурнава. Амма, чпи заз хиве кьурвал, и ксар неинки «Экспертный комиссиядин» к1ват1хьунал алачир, гьатта абуруз и к1ват1хьуникай са хабар кьванни авачир. Бес вуч паталди авунва и кар?! Им лап к1вачер квай тапарриз ухшар жезва эхир! Амма бязи ксарин ва идарайрин басрухризни килиг тавуна, «Экспертный комиссиядал» рахай, чпи мектебра лезги ч1алан тарсар гузвай муалимри къейдна хьи – лезги ч1ала Ф.Нагъиева къарагъарзавай месэлаяр гьакъикъатдани ава. Гьавиляй «Экспертный комиссия» и кар вичин къарардани къейд авуниз мажбур хьанай.

- Лезги ч1ала авай месэлаяр куьрелди туп1алай авурт1а, абур лезги алфавитдин, са бязи гафар дуьз кхьинин, маса чlаларай гафар кьабулунин ва абур ишлемишунин къайдайрин, чlал девлетлу авунин ва маса  месэлаяр я. Ингье абурукай са шумуд:

1). Ч1алан т1алабунриз мукьва авунин мураддалди, ч1алан кьет1енвилериз килигна, кхьинра гьалтзавай четинвилер фикирда кьуна, лезги алфавитдай Ё, Щ, Ю, Ь, Ъ акъудин; абурун чкадал нефес галай ва галачир ахъа тушир сесер чара авун паталди Зh, Жh, Кh, Пh, Тh, Цh, Чh гьарфар хкин. (Белки, лазим ч1авара нефес галай нааахъа сес къалурун паталди гьарф латин h галаз кхьин: кhар – кар, кhул – кул, пhар – пар, пhер – пер, тhам – там, тhар – тар, тhум – тум, чhам – чам, чhара – чара, чhил – чил).

2). Маса ч1аларай, иллаки урус ч1алай, кьабулзавай гафар рахунра ва кхьинра жуван ч1алан фонетикадив кьадайвал важибдик кутан: айрупалан, айрудурум, ишик1, птулка, истик1ан, палту, пиян ва ик1 мад; лезги кхьинра урус гафар Ь, Ъ знакар галачиз кхьин: рул, рол, тетрад, учител, январ, феврал…

3). Хъукъвайвилин лишан Ъ (зи фикирдалди, урус «твердый» гафунин гьакъикъи маъна «к1еви» гафунилай «хъукъвай» гафуни керчекдаказ гузва) лезги алфавитда ваъ, ниъ, таъсир, фуъ… хьтин гафара ван къвезвай «туьтуьнин эцивай» (араб «гьамза» хьтин) сес къалурзавай гьарф яз тван.

4) Бязи нугъатрин луьк1уьнра, газетрани журналра ва хабардин маса такьатра диб ч1урна ва я кьве жуьреда гьалтзавай са кьадар гафар, чпин дегь дувулрив кьадайвал, са къайдада кхьин: хзан (ва я хазан), ярандиде, дуьнйа, йад, йицер, йугъ, абилейсан, бела (мусииббат), бала (аял) ва мсб.

5) Рахунра ва кхьинра бязи гафарин маънаяр какадар тийин: гат1унун (эгеч1ун), гат1умун (агатун), иран диде (ирандай тир диде), яран диде (ярдин диде), дидедч1ал (жуван миллетдин ч1ал), дидед ч1ал ва я дидедин ч1ал (са нин ят1ани дидедин ч1ал), гуьркем (кьакьан ац1ай буйдин инсан), каркам (машгьур, выдающийся), кеврек (зирек, сагълам, галатун течир), къеврягъ (таза, жакьракьар ийидай хьтин чиг), хач (лишан), хаш (хуьрек), яъни (союз), яни? (суалдин глагол) ва мсб.

6) Луьк1уьнрани кхьинра, махарани манийра кьве жуьреда гьалтзавай бязи гафарин кьве жуьреярни хуьн: вилик амаз – виликамаз, физва – физава – жуьредин гафар; маълим – муалим, негъени – няни, рагъдан – ряден; йици – ци, йицел – цел, нац1у – шекер, ниси – насу, ктаб – улуб, шаир – мазан, писатель – зари, рухсатар – каникулар – т1ант1илар, раст хьун – расалт хьун – гьалтун, усби – азба, хва – рухва, тавакул – тавакуллагь, сейли – силли, дуьнйа – дуьне, каркам – гуьркем, айин – ийин, пайун – апайун, тербия – тербет, т1ебиат – тебят ва мсб.

7) Глаголрин буйругъдин наклоненидин кьве жуьрени хуьн: ягъ – ягъа, кат – ката ва мсб.

8) Кьилдин ац1ай маъна гузвай муракаб сушествителнияр кк1ана кхьин: дидедк1вал (аял туьретмиш жедай чка); амма дидед к1вал (яъни жуван дидедин к1вал); дидедч1ал (жуван милли ч1ал), амма дидед ч1ал (дидедин рахунар); ярандиде, яранстха, (иран диде, иран стха ваъ!), мукьвакьили, гарданк1ирвал ва мсб.

9) Сушествителнидикай ва глаголдикай ибарат тир, чпи акьалт1ай битав маъна гузвай муракаб глаголар кк1ана кхьин: рик1ат1ун (амма кьасабчиди малдин рик1 ат1ун), рик1ич1угун, вилхьун,виливхуьн, гъилкьун – куьмекун (амма саламдивди гъил кьун), к1вачат1ун, к1вачинхьун, виник1вачехьун, к1вачалзаланвал, к1вачалзаланхьун, гъилкъачун, кьилхуьн (яшамиш хьун, амма: кьил хуьн марфадикай, къайукай), уьлхуьн (виливхуьн), рик1элкъуьн, рик1елайфин, рик1елайалатун, рик1елхтун, рик1елхуьн, рик1ивкьун, рик1ацукьун, кьилакъатун, кьилч1угун…

10) Сушествителнидикайни прилагателнидикай ибарат муракаб гафар кк1ана кхьин: акьулбагълугъвал, басаратбагълувал, минбудагъвал, гарданк1ирвал, фиринек, цурунек (амма: цуру нек – цуру хьайи нек).

Са кьадар месэлаяр, гьелбетда, мадни ава, абурукай рахун паталди чи ихтилатрин сергьятар гуьт1уь я.

- Жуван ч1алалди рахан тийидайла, ч1алалди к1ел тийидайла, жуван веледриз дидедч1ал чир тийидайла, халкьдин манияр, махар, кьисаяр ва маса мецин туьк1уьрунар рик1елай ракъурайла, дидедч1ални квахьда. Ч1ал квахьайла миллет вични квахьда.

Амма Хуьре лезги к1вал амай кьван, Рик1е халкьдин т1ал амай кьван, Чахъ чи дидедч1ал амай кьван, лезги халкьни, лезги ч1ални сагъ яз амукьда.

Диде-бубадин, лезги ч1аланни лезги чилин, жуван халкьдин эдеб-тарихдин къадир авай кас яз вердишарун паталди, гьар са лезгиди вичин веледдиз лезги ч1ални лезги кьуьл чирун герек я. Уьмуьрдин рекье эвел лезгивал гваз жен, ахпа маса лазим тир терефар кьан!

- Маса ч1аларин гафар квачир гьич са ч1ални дуьнйадал алач. Им ч1алар арадал атунин, абур генг, дерин ва девлетлу хьунин рекьерикайни са рехъ я. Маса ч1аларин гафари чи ч1ал девлетлу ийизвайдал са шакни алач. Эгер чна чара гафарикай чи ч1ал михьи авунин рехъ хкягъайт1а, нетижаяр мадни пис хьун мумкин я. Бязибуру гьатта гьакъикъи лезги гафарни кваз маса ч1аларин гафарай кьазва ва абур гадарун теклифзава (месела: ширин, киш, киши, кешиш, бала, рехъ, вахт, хала, халу, дайи, мума…) Амма гьа ихьтин ксари лезги ч1алаз эсиллагь хас тушир ц1ударалди ц1ийи гафар туьк1уьрзава, а гафарай гьам Интернет, гьам чпин газетар, журналар, ктабар ац1урзава. Ихьтин ксари, чпиз лезги ч1ал бегьемдаказ тийижиз, ч1алан пешекарриз зурба теклифар гузва. И жуьредин гьерекатри, ч1ал кьац1урунилай, ам харчи авунилай гъейри, са хийирни гудач! Им, гьахъ лагьайт1а, жуван ч1алаз ийизвай душманвал я! Гьар сада рик1ел хуьн лазим я: чун са ч1алал рахадалди чакай сагъ битав миллет жедач!

Амма, гьелбетда, маса татугайвал ам я хьи, гзаф вахтара чна алазни-алачиз жуван гафарин еринда чара ч1аларин гафарикай хийир къачузва. Гьакъикъи жуван гафар кьулухъ ийиз, чара гафар вилик кутун са ч1алазни мешребдин кар туш. Валлагь, гзаф вахтара чи кхьинрин такьатра, театррин сегьнейрилай, радио-телевиденидай, манийрай ихьтин агьвалат акурла, рик1 т1ар жеда. Де килиг, чи газетра жуван гафар квадариз маса гафариз гьик1 чка гузват1а: уьзуьм (ципиц1), уьзуьмлух (хьвед, ципиц1лух), уьзуьмчи (хьветебан, ц1ипиц1чи), башламишун (эгеч1ун, гат1унун, кьилкутун), асмишун (кудун, куьрсарун), саймишун (кваз кьун), алдатмишун (алцурун), ашага (агъа), кент, оба (хуьр), су, чай (йад, вац1), гуьл (цуьк), игит (кьегьал), ишлемишун (бакаравун, менфят, хийир къачун, кардик кутун) ва мсб. Гьа са вахтунда бязи гафарикай -миш суффикс галудна хийир къачурт1ани жезва: расалмиш – расал хьун, раст хьун, гьалтун; сахламиш хьун – сагъ хьун, сагъ амукьун, тепилмиш хьун – тепилан хьун…

Гьелбетда, лезги ч1ала фадлай чка кьунвай, ва ч1ала чпиз азад маънаяр кьабулнавай гафар лезги ч1алай акъудун хийирдин рехъ туш. Зи фикирдалди, ихьтин гафар хвена к1анда: сес, жумла, келима, къелем, ручка, мектеб, школа, учител, парта ва мсб. Амма лезги ч1ал маса ч1аларин гафарикай – гьашемрикай (мешебеги, бажи, дадаш, итиж, нуфуз, ивирар, неве, игит ва мсб.) михьи авун паталди, ихьтин гафар жуван гафаралди эвез ийин, жуван гаф амаз чара гафариз рехъ тагун.

Ч1ал виликди фин паталди, мадни девлетлу авун паталди ч1алаз куьгьне гафар хкунни бегьерлу рекьерикай сад я: кьаркьала (вичел ракьун партал алай аскер), арас (дяве), арс (дяведин кьушундин кьил), лахъут (жемят к1ват1ун паталди гатадай ракь), апашта (апостол), киш (гъуцариз кап1 ийидай к1вал), кишиш (кишдин кьилевайди, диндин къуллугъчи, пастырь), киши (хашпара диндиз ибадатзавай кас), зари (шаир), зарийя (шиират), гавáр (область), дерге (маятник), диге (ватан, ери), ах (макан, княжество), ат1 (къванцел ва я кередал гьарфар ат1удай чк1ул, стило), нац1у (шекер), пур (к1вачерин ара, кьвех), гагьнамак (сихилдин сан-дережадин шагьадат), зурнамак (сихилдин зур тестикьзавай шагьадат), гъуцпересвал (язычество), парт1 (связанная общей идеей, целями, принципами группа; партия; союз), парт1ав (объединение, союз)...

Лезги ч1ала авачир гафар ч1алан нугъватрай, лезги ч1алан хзандик акатзавай ч1аларай, эхирки Дагъустандин ч1аларай къачун. Месела: ахцягь нугъат: ц1ус (хуьрекдин жими пай), тевах, бубавах (биби), хайа, церева (эквеба, гьакъикъатда).., кьурагь нугъат: ка (буба), йаъ (диде)... Я тахьайт1а ч1ала авачир гафариз ц1ийи заминар туьк1уьрин: чилав «горизонт», гъайра «ревность», тимтал «памятник», кьевен «термин», кхьар «писатель», кихь «текст», ч1арах «щетка», элген «водоворот», дерге «маятник»...

Амма ч1ала жуван гафар аваз-аваз маса гафар туьк1уьрунин рекье авайбурни ава (белки, им а ксариз жуван ч1алан вири гафар чир тахьунин судур я). Де ихьтин гафариз чи ч1ала кутугай гафар ава эхир: гьалкъан (круговорот: элген), малчагъ (возрождение: эрел /уьрела атун), шишбар (пирамида: п1ир), асбитас (генофонд: ген, генер), гъейб хьун (бесследно исчезнуть: цуьк1 хьун)…

Мадни алава кьве гаф:

«Гуьне нугъват» кьевенди (терминди) я чкадин, я еридин патахъай жаваб тагузвайвиляй, П.К.Услара ч1алан илимдин сергьятдиз гъайи «куьре нугъват» хкин.

Лезги ч1ала гьалтзавай месэлаяр вахтунда ва кутугай пешекарвилелди гьялун паталди «Лезги ч1алан пешекаррин меслягьат» хкягъин. Ихьтин меслягьатдивай, лезги ч1ала к1ват1 хьанвай месэлаяр кваз кьуна, орфографидин гафарган гьазуруна иштарак ийиз, лезги ч1алаз талукь ва чарасуз тир гьарфар алфавитдиз хкунин ва маса месэлаяр гьукуматдин «Орфографидин комиссиядин» вилик эцигиз жедай.