Меркезда «Зи хайи чlал» мярекат

5-Февралдиз Махачкъала шегьерда авай Р.Гьамзатован тlварунихъ галай милли ктабханадин конференц-залда лезги чlалан муаллимрин, зарийрин, чlалан пешекаррин, ватанпересрин иштираквал авай чlалаз, эдебиятдиз талукь мярекат кьиле фена.

Къейдун герек я хьи, алай йис уьлкведа эдебиятдинди яз малумарнава. «Зи хайи чlал» лишандик кваз кьиле фейи мярекат эдебиятдин йисан сергьятра аваз тешкилунилай гъейри, 21-февралдиз къейдзавай дуьньядин халкьарин хайи чlалан йикъахъ галазни алакъалу авуна.

Мярекат Милли ктабханадин край чирдай отделдин кьилин къуллугъчи, РД-дин медениятдин лайихлу къуллугъчи Сакинат МУСАЕВАДИ теклифуналди Испикрин юкьван мектебдин лезги чlаланни эдебиятдин муаллим, шаир Марсель РИЗАЕВА тешкилна. Залда лезги районрин хуьрерай, шегьеррай атанвай лезги чlалан муаллимар кlватl хьанвай. Абур, гьа жергедай яз и цlарарин авторни, Махачкъалада авай Дагъустандин педагогвилин кадрийрин пешекарвилин дережа хкаждай институтда чпин пешекарвилин дережа хкажунин курсара хьайибур я. Кьилди къачуртlа, Ахцегь, Докъузпара, Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский, Хив районрай, Каспийск шегьердай атанвай муаллимри иштиракна.

Мярекатдиз чна Махачкъалада авай лезги интеллигенциядин векилризни теклифна. Гафунин устадрихъ, журналистрихъ, чlалан пешекаррихъ, алимрихъ галаз кьиле фейи кьетlен гуьруьш муаллимар патал рикlел аламукьдайди ва метлеблуди хьана.

Лезги чlалан месэлайрикай, кхьинин къайдайрал амал тийизвай дуьшуьшрикай, муаллимрал акьалтзавай четинвилерикай, ктабрин кьитвилерикай ва абурук квай нукьсанрикай, чlал вилик тухуникай гьарда вичин зенд лугьун, пайгардик кутуна кlани месэлаяр раижун, веревирдер авун – ибур мярекатдин вилик акъвазнавай кьилин макьсадар тир.

Мярекат Сакинат Мусаевади ачухна ва ам кьиле тухун патал гаф Марсель Ризаеваз гана. Ада гуьруьш тешкилуникай ва веревирдер ийидай месэлайрикай галай-галайвал ихтилат авурдалай кьулухъ, Каспийск шегьердин мектебдин ученицади Абдул Фетягьан «Лезги ч1ал» тlвар алай шиир фасагьатдаказ кlелна.

Гаф тlвар-ван авай шаир, филологиядин илимрин доктор Фейзудин НАГЪИЕВАЗ гана. Ада къейдна:

- Чlал вилик тухунин карда театрдин, телевиденидин, газетрин, журналрин кlвалахрал зурба къал ала. Гьабур вири са чlалал рахана кlанда. Гьайиф хьи, къе абур вири са чlалал рахазвач. Чи алимар, журналра кlвалахзавайбур гьар сад вичин нугъатдин терефдар я, гьар сад вичин чlал-нугъат гъиз алахънава. Гьелбетда, са патахъай им хъсан кlвалах я, чlал жуьреба-жуьре булахрикай ибарат затl я, абурни чlалан гьуьлуьз авахь хъийизва. Хъсан кардихъ галаз писвилерни жезва. Фадлай тестикь хьанвай эдебиятдин чlала авай гафунин чкадал нугъатдин гаф хкуни чlалаз са тlимил кьван чlурукlа таъсирзава. Гзаф вахтара бязи гафарин манаярни какадарзава. Мисал яз, гатlунун ва гатlумун кьилдин манаяр авай гафар я. Гатlумун – им мукьва хьун я, гатlунун – эгечlун, кьил кутун, башламишун. Гзаф вахтара гатlунун кхьена кlани чкадал гатlумун кхьизва. Хазан, хзан гафарни гьакl. Хаз гафуникай хьанвай хазан, хзан гафунани гила «и» гьатнава – хизан кхьизва. Сад лагьайди, чlалан мешреб чlурзава, кьвед лагьайди, чlалан этимология. Ихьтин месэлаяр гзаф ава. 2013-йисуз Дербентда кьиле тухвай конференциядални чна гзаф месэлаяр къарагъарнай.

Эдебиятдин чlал яз кьабулнавай куьре нугъат ава. Гьадал амална кlанда чна. Къуба пата «Алам» журнал акъудзавайбур чи ярар-дустар я, амма кхьинрин къайдайрал рази я лагьайтlа, таб ихтилат жеда. Кlанда кхьидай чкадал канда кхьизва ва икl мад. Икl давам хьайитlа, чи чlал кьве чкадал пай жеда.

Чи чlал гьакъикъатдани девлетлуди, деринди я. Муаллимри газетар, журналар кхьин герек я. Къушарин, хъчарин тlварар чир хьана кlанда…

Нубатдин гаф «Самур» журналдин редактор, Дагъустандин халкьдин писатель Абдуселим ИСМАИЛОВАЗ гана:

- И мярекат рикlел атана, тешкилайбуруз сагърай. Амма маса къайдада авунайтlани жедай. Месела, «Лезги газетдин», «Самур» журналдин редакцияда тухванайтlа жедай.

Чlал халкьдин хазина я, адак хкуьрдай, тlуб экъуьрдай ихтиярар садазни авайди туш. Чlал гьамиша гьерекатдик квай затl я. Чи литературадин программаярни (муаллимри и кар гьиссзавайди я) дегиш жезвач. Гьа виликдай гьикl авайтlа, къени гьакl ама. Чlал кьабулнавай къайдаяр, закон авайди я, гьавиляй ам дегишардай ихтиярар садазни авач. Гьа кьабулнавай къайдаяр чна хвена кlанда. Дегишвилер виридан къарардалди, институтрин къарардалди твазвайди я…

Лугьудай гафар мадни гзаф ава. Чи редакциядиз ша, ихтилатарда. Гуьруьшар тешкилна, алакъаяр хвена кlанзавайди я.

«Лезги газетдин» кьилин редактордин заместитель Шихмурад ШИХМУРАДОВАНИ метлеблу рахунар авуна:

- Чун и залда гзаф кlватl хьайиди я: шииратдин йикъаз талукь яз, шаирринни писателрин яратмишунриз талукь яз… Амма а вахтара инсанар гзаф кlватl жедай. Мярекатдин жигьетдай вахтунда хабардарнайтlа, хъсан тир.

Чlалан месэлаяр гьамиша важиблубур я. Виридаз чизвай мисал ава чахъ: низ вичин хайи чlал чизвачтlа, гьам уьмуьрда чlехи бахтуникай магьрум я. Чlалав эгечlзавай тегьеррикай чун газетда рахазва. Инал тикрарунин гереквал авач. Инсандиз вичин къенепатан культура аватlа, адан рахунарни гагь урус, гагь лезги гафар какахьайбур жедач. Мектебрикай рахайтlа, гьина хъсан директор, хъсан муаллим аватlа, гьана тарсарни хъсандаказ кьиле физва. Зани мектебда 15 йисуз кlвалахайди я. Муаллимдин гьазурлухвилелай гзаф месэлаяр аслу жезва.

Чlалан къайгъу государстводини авуна кlанда. Къени чахъ, вучиз ятlани, чlаларин гьакъиндай закон авач…

«Лезги газетдин» эдебиятдин отделдин редактор, шаир Мердали ЖАЛИЛОВА лагьана:

- Гьуьрметлу юлдашар, ихьтин мярекатра кlватl хьун хъсан кlвалах я. Чlалакай гьинал ихтилат авуртlани, ам хийирлу кlвалах я. Чlал хвена кlанда, ам якъут-гевгьер я. Алфавит арадал къведалди, рагьметлу Гьажибег Гьажибегова «Цlийи дуьнья» газет арадал гъидалди, лезги чlал авазвай. Халкьдин яратмишунрихъ и кьил, а кьил авач. Агъзур йисар алатиз фена, амма чи чlал халкьдивай хуьз хьана. Къе чlалан михьивал, гуьзгуьвал, лезет гьисс хъжезмач. Чахъ алай вахтунда чlал раижунин таблигъат авач. Квез са гьина ятlа халкьдихъ галаз шаирар гуьруьшмиш хьана лагьана мукьвара ван хъхьанани? Гзафбуру газетни кхьин хъийизмач. Чlал миллетдин паспорт я гьавайда лагьанвач. Кlела, яратмиша, къуват хьурай!

Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ, Къалажухрин мектебдин лезги чlаланни эдебиятдин муаллим, мухбир:

- Хайи чlалан, эдебиятдин месэлайрикай и къайдада кlватl хьана ихтилатар авунихъ, шак алачиз, кьетlен метлеб ава. Вучиз лагьайтlа, къе инал кlватl хьанвайбур асул гьисабдай гафунин устадар, чlал вилик тухунин карда таъсиб чlугвазвай муаллимар я. Гьелбетда, тамамдаказ къайдадик квачир месэлаяр чи чlалахъ авазва. Чна дикъет тагунни дуьз туш. Абур муаллимриз гьар йикъан кlвалахда аквазва. Кьилди са месэладал акъвазайтlа, лугьуз жеда хьи, чахъ тестикь хьанвай кхьинин къанунар аватlани, гьамиша гьа къанунрал амалзавач. Гьа са гафар са чешмеда сакlа, маса чешмеда масакlа кхьенваз гьалтзава. Месела: ажайиб-ажаиб, магьле-мягьле, самбар-санбар, къанмаз-къаммаз, фенжан-фейжан ва икl мад. И месэла иллаки важиблуди, гьялиз жериди я. Са къайдадал – дуьз къайдадал амална кlанда. Акси дуьшуьшда, гележегда чlал генгвилихъ тухуниз кьецl гун жеда. Кlелзавай аялризни четин жезва, абур шаклувиле гьатзава. Ученикри гьахълудаказ суалар гузва, и ва я маса гафар жуьреба-жуьре чешмейра, текстера гьар жуьре вучиз кхьизва лугьуз хабар кьазва.

Тахо-Годидин тlварунихъ галай педагогикадин институтдай атанвай кас бажагьат ава, амма чна теклиф авунай. Инал заз учебникрин гьакъиндайни гаф кудиз кlанзава. Куьгьне учебникрин бинедаллаз эхиримжи йисара ахкъуднавай цlийибурухъ алава хъувунвай хъсанвилер аватlани, нукьсанарни кумукьзава. Мисал яз, 5-синифдин лезги чlалан ктабда екедаказ ганвай алфавитдани кваз гъалатlар ава. Гекъигайла, ихьтин нукьсанар куьгьне ктабрилай гзаф цlийибурук жезва. Хъсандаказ дикъет тагузвайвиляй.

Са чlавуз чи чlала хьайи кьве тахан гьарфар (чил-ччил, тар-ттар) арадал хкана кlанзава лугьузвайбурни ава. Зи фикирдалди, и жуьреда аялриз гележегда четин жеда. Заз чидай гьалда, авай къайда амукьайтlа хъсан я. А къайда арадай акъудунин себебни асант хьун патал авунвай кар я.

Нариман ИБРАГЬИМОВ, «Лезги газетдин» сиясатдин отделдин редактор, писатель:

- Чна мектебра кlелай вахтара муаллимри ученикриз халкьдин мецин эсерар кlватlунин тапшуругъар гудай адет авайди тир. Ихьтин кlвалахар алай вахтундани герек я. Аялриз хайи чlал чир хьун патал эвелни-эвел кlвале диде-бубаяр жуван чlалал рахана кlанда. Чlал халкьди хвена кlанда, чlала халкьни хуьзва. Чlал хуьниз талукь мярекатарни мукьвал-мукьвал тухвана кlанда. Асиррин девирра чи бубайри хвена чал агакьарнавай чlал чнани гележегдин несилрал агакьарун лазим я…

Мярекатдал ДИПКПК-дин филологиядин образованидин кафедрадин чlехи муаллим Нагима ТАЙМУРОВА, шаир, чlалан къайгъудар Фазил АСЛАНОВ рахана. Н.Таймуровади чlал вилик тухунин мураддалди ДИПКПК-да тухузвай кlвалахрикай, олимпиадайрикай ва маса мярекатрикай ихтилатна. Чlалакай рахайдалай кьулухъ Фазил Асланова вичи теснифнавай таъсирлу шиирни кlелна.

Мегьарамдхуьруьн Цlийи-Аулдин мектебдин муаллим Анфиса Гашумовади Седакъет Керимовадин «Аватlа са маса халкь жагъура» шиир кlелна, «Лезгинкадал илига» мани тамамарна. ДГУ-дин 2-курсунин студент Владик Батманова хайи чlалакай вичи теснифнавай шиир кlелна, ашукь Алихана манияр тамамарна.

Эхирдай Фейзудин Нагъиева чlалан чlехи месэлаяр гьялдалди вилик, кьилди къачуртlа, алфавитдин месэлаяр гьялдалди вилик, гьялиз жери (гафар жуьреба-жуьре кхьин тавуниз талукь) месэлаяр газетра чпикай раижуналди, са тайин къайдадал атун лазим тирди, амма Къуба патан лезги интеллигенциядин векилрихъ галаз и кар тежедайди къейдна. Рахунар гьар нугъатдихъ вичинбур – кьетlенбур ава, амма кхьинар са чlалал хьун, кьабулнавай нугъатдал амал авун чарасуз месэла я.