Мансур Куьреви: «Литературадин чlалан битаввал хвена кlанда»

Лезги кlелчийриз, иллаки интернетдин лезги кlватlалра иштиракзавайбуруз, шаир, таржумачи, публицист Омар Хайяман "Сукl¬ра” ктабдин лезги чIалан таржумайрин автор Мансур Курьевидин тlвар хъсандиз таниш я. Вичихъ лингвистикадин хиляй илимдин дережа авачтlани, ада мукьвал-мукьвал "Фейсбук” соцсетда авай лезги кlватlалда чlалан месэлайриз талукь илимдал бинелу макъалаяр кхьизва, тlал алай месэлаяр къарагъарзава, гьуьжетрин нетижада гьакъи¬къат арадал гъидай веревирдерин майданар тешкилзава.

Садазни сир туш, алай вахтунда хайи чlалан бязи месэлаяр хцибуруз элкъвенва. Бязибуру орфографиядин къайдаяр эсиллагь гьисаба кьан тийиз, чlалан кьилел тегъизвайди авач. И ва маса месэлайриз талукь яз и йикъара за гайи суалриз Мансур Куьревиди гегьенш жавабар гана. Ихтилат газет кlелза¬вайбурун фикирдизни гъизва.

– И суалдиз жаваб гудайла, заз чиз, чун, гьич тахьайтlа, кьве кардикай рахун лазим я. Сад лагьайди, чун лезги чlалан грамматика, орфография ва чlал къайдадиз гъунин амай кlвалахар гьи гьалда аватlа, гьадакай рахун лазим я.

Зи фикирдалди, лезги чlала гьял тавунвай месэлаяр пара ама. Абур чlалан пешекарриз течиз туш, амма вичин дибдин къайдаяр тайин хьунин ва абуру чlалан илимда чпин чкаяр кьунин жигьетдай Дагъустандин чlаларин арада лезги чlал виридалайни хъсан гьалда авай сад я. Чпин уьмуьрар чи чlалаз бахшна, ам гуьнгуьна, къайдада тур, са кьадар маса халкьарихъ тахьай, вини дережадин чlалан пешекарар чахъ пара хьуникди чун бахтлу халкь я. И кардай чна сифтени-сифте чи чlал патал вичин чан гайи Гь.Гьажибегован, чпин уьмуьрар чи чlалаз бахш авур М.Гьажиеван, Уь.Мейлановадин, Б.Талибован, Р.Гьайдарован, А.Гуьлмегьамедован ва са кьадар масабуруз тIварар гьуьрметдивди рикIел хкун герек я.

Кьвед лагьайди, чlал гьихьтин гьалда аватlа чир хьун патал чун къенин уьмуьрда чи чlалан чкадикай рахана кlанда. Гьелбетда¬, акваз-акваз дегиш жезвай уьмуьрдин шар¬тlари чи чlал виликдай авай са гзаф чкайрай фад-фад акъудзава. И кар ийидайла уьмуьр¬ди чал меслят гъизвач. Мад лагьай-тlа, чи чlа¬лал са патахъай азербайжан чlал, муькуь патахъайни урус чlал гьавалат хьанва. Чи чlалал уьмуьрди ва еке халкьарин чlа¬лари вири патарихъай ийизвай "гьужумар” зайиф жедач.

Ихьтин четинвилик акатай чlалаз вич кьилди ва гуьрчег чlал яз хуьз жедай са чка ама. Ам лезги литература я. Гьанай лезгийривай чпин чlалан шуьрбет гьар сеферда хъваз же¬да, чеб вужар ятlа рикlелай алат тавун патал. Эгер чаз чи хайи чlал къведай несилрив агакьариз кlанзаватlа, литературадин кхьинрин чlал вилин нини хьиз хуьн ва акьалтзавай несилриз лезги литературадин тlямар чирун чи буржи я.

– Винидихъ за къейдна хьи, чи чlал ¬"къецепатай” кlеве твазвай затlар ава – уьмуьрдин дегиш жезвай шартlарни къваларив гвай "чlехи” халкьарин чlалар. Ли¬тература – им къенин юкъуз лезги чlала вич хуьзвай чка я. Ана чlалаз хата гуз анжах "къе¬непатан” "душманривай” жеда. Чеб чlа¬лан пешекарар тушиз, чlал чпиз кlандайвал "михьи” ийиз ва "туь¬кlуьр” хъийиз алахънавай, чпин гъилера ма¬къалаяр, газетар, журналар ва ктабар акъуд-дай мумкинвилер гьатнавай.

Заз чиз, лезги кхьинрин чlа¬лан битаввал (инал урус "цельность” гафунин метлеб) и къалурнавай "къенепатан” "душ¬манрикай” хуьн къенин юкъуз лезги чlа¬ла гьялна кlанза¬вай виридалайни важиблу месэла я.

Чlалан "битаввиликай” рахадайла, зи ихтилат гьар са чlала авай къайдайрикай я, чпи чlал битав, вичин вири кlусар сад-садахъ гал¬кlай затlуниз элкъуьрзавай. Эгер са чlала адан къайдайриз хас тушир гафар пара хьай謬тlа, ишлемишзавайбуру адан къайдаяр кваз такьаз хьайитlа, са вахту¬ни¬лай¬ ам хирде жеда, битав чlал яз амукьдач, чкlида.

Советрин властдин вахтунда, чlалан къай¬даяр пешекаррин гъилера амайла, чи чlа¬лан битаввал еке хатадик квачир. Амма, са 25-30 йис идалай вилик, Советрин гьукумат чкlайдалай кьулухъ, вири дегиш хьана. Ктабар, журналар ва маса затlар чапдай акъуд¬дай мумкинвал чlалан пешекарар тушир, авам ва луту инсанрин гъилера гьатна. И мумкинвал ишлемишна, чи кхьинрин чlалаз, са низ ятlани "гьат хъувунвай” дегь заманадин "лезги” гафар я лугьуз, са кьадар гафар-къундармаяр вегьена: "зари”, "кирам”, "улуб” ва мсб. Са бязибуру, а гафар къалпбур туш лугьуз, чи вилик гъана, абур авай "дегь заманадин” ктабни эцигна. 7-асирдинди я лугьузва. А ктаб гъайибуру фикир ганач, ана селджукрин гаф "къерех”, маса гафарни авай, чеб 7-асирдин ктабда тежедайбур. Вучиз лагьайтlа селджукар чеб ва абурун чlал лезгийриз 11-асирдин эхирдай чир хьана, абур Кавказдиз чапхунчияр яз атайла.

Къенин зи ихтилат а ажайиб ктабдин къалп¬виликай ваъ, а ктаб туькlуьрайбуру лез¬ги чlа¬лан битаввилиз гайи еке зияндикай я. Гьабурал къведалди ихьтин жуьредин зи¬ян сада¬вайни гуз хьанач. Абуру лезги ктабриз, журналриз ва газетриз кхьена, чlалан къайдайрихъ галаз са жуьрени такьазвай гафар вегье¬на, машиндин мотордиз къум вегьедай хьиз.

Мисал патал килигин чун а къалп ктабдай¬ къачунвай "улуб” гафуниз. И гафунихъ лезги чlала са гелни авач, гьадан гел яз "юбу” (йубу) гаф гьисаб тавуртlа, вичин 75% сесер "улуб” гафунихъ галаз сад тир. И "улуб” гафу-нихъ ам къундарма тирди къалурзавай мад са кьетlенвал ава: "улуб” гафуна "л”, "у” ва "б” сесер санал ишлемишнава, са лезги гафунани санал ишлемиш тийизвай. Эгер урус чlалай атанвай "клуб” ва фарс чlалай атанвай "кlалуб” гафар лезги асул авай гафар яз гьисаб тавуртlа.

Гьа къалп ктабдай къачунвай муькуь "зари” ва "кирам” гафарикай рахайтlа, (чпихъ "писатель” ва "автор” гафарин метлеб ава лугьузвай) гьа гафарни лезги чlалан къайдайрин гъавурда авачир ксари туькlуьрна-вайбур я.

Б.Талибова гьеле 1966-йисуз лезги чlалан грамматикадикай кхьей очеркда чи чlала "ачух сесерин кутугайвилин” къайда авайди ва адаз урус чlалалди "гармония гласных” лугьузвайди къалурайди тир. А къайдади къалурзавайвал, лезги асул авай кьве слогдикай ибарат тир существительнийра "а” ва "у” сесер сад – садаз кутугнава (и сесериз лингвистикада "кьулухъ жергединбур” лугьу¬да), гьикl кутугнаватlа "и”, "э”("е”) ва "уь” сесер чеб-чпиз. И сесериз лингвистикада "вилик жергединбур” лугьуда. Амма "зари” ва "кирам” гафара, лезги асул авай ва кьве слогдикай ибарат тир существительнийра, санал кутуг тавунвай "а” ва "и” сесер санал ава. И карди абур къундармаяр тирди тестикьар¬зава.

Лезги чlалан къайдайрикай хабар авачиз туькlуьрнавай ихьтин къундармайри чlалан битаввал чlурзава. Идалай гъейри, чlалав икl эгечIуни чlалан къайдаяр гьисаба авачир масабурукни руьгь кутазва ва гьабурни чlалал гьавалат жезва. Иллаки журналар ва ктабар акъуддай мумкинвилер авайбур.

Гьахьтин са кlеретl, чlалан къайдайрал амал тайизвай, амма чпиз журналар ва ктабар акъуддай мумкинвилер авай, Самурдин эрчlи пата пайда хьанва. Абуру чпи лезги чlал туьркверин гафарикай "михьи” ийизва ва а гафар къу¬ба нугъатдин гафаралди (литературадин чlа¬ла авачир) эвез ийизва лугьуз тестикьарзава¬.

Амма вичелди лезги чlала туьркверин гаф чпи эвез авур, са гафни къуба нугъатдин, халкьдиз къалуриз жезвач.

Сифтени-сифте абуру гуьне нугъатдин бинедал арадал атанвай кхьинрин чlала а нугъат¬дин гафар къуба нугъатдин гафаралди дегишарзава. Абурун кхьинра "кlанидакай” "канид蔬, "пlирекай” "пир” хьанва. Чидач, абур вучиз лезги¬ чlал икl "хъуьтуьлариз” алахънବватlа, лезги чlа¬лан кьетlенвал "векъивал” тирла. Яраб лезги чlал¬ гьи "хъуьтуьл” чlалаз мукьва ийиз кlанза¬ватlа Самурдин эрчlи пата авай чи миресриз?!

Ихьтин "дегишвилер” абуру акъудзавай журналра ва ктабра югъ-къандавай артух жезва. "Куьне акl вучиз ийизва?” – лагьайла, абуру: "Литературадин чlал туькlуьрдайла къуба нугъатдин гафар къачунвач, къубавийрин кьадар куьревийрин кьадардилай артух я”, – жаваб гузва. Яраб им литературадин чlал гьикl арадал къвезватlа чизвай ксарин жаваб я жал?

Чи кхьинрин чlал къайдада тунин карда зурба зегьметар чlугур, за винидихъ тlварар кьур вад касдикай кьвед ахцегьвияр тир: Гь.Гьажибегов, Б.Талибов. Бес и рагьмет хьайи¬буру лезги литературадин чlала "бал-кlандаллаз” гаф "палканзаллаз” гафуналди дегишарун тlа¬лаб¬завачир эхир, чеб ахцегьвияр я лугьуз?!

Чна ихтилат ийизвай, Самурдин эрчlи пата пайда хьанвай кlеретlди мад са ажайиб кар ийизва: абуру туьрк чlалай лезги чlалаз атанвай гафарихъ галаз ажайиб "дяве” тухузва. Абуру туьрк гафар таз, абурук квай суффиксар гадарзва. Яраб туьркверин суффиксрик вуч тахсир кватlа, абур галкlанвай туьркверин гафарик тахсир квачирла? Чи ми¬ресри туьрк гафарихъ галаз тухузвай и "дяведай” кьил акъудун четин я: абуру и "дяведа” вири лезгийриз чидай "къул” (подпись) гаф "имза” гафуналди, "гьукумат” (государство) гаф "девлет” гафуналди эвез ийизва. Мумкин я азербайжанвийрин кьил акъатун: абуру "имза” къулуниз лугьуда, "девлет” – гьукуматдиз…

И "дяведа” хъуьредай дуьшуьшарни жез¬ва.¬ Лезги чlала туьрк чlалай атанвай "ба¬гъишламишун” гаф ава, "гъил къачун” метлеᬬ авай. Бакуда авай чи миресри и гафуникай, чпиз суффикс "-ламиш-” хуш туш лугьуз¬, ам гବфуникай хкудна, адакай "багъишун” гаф авун¬ва ва а гаф гила "гъил къачун” гафунин мет¬¬лебда ишлемишзава. Абурун рикlелай алатнава, лезги чlала "багъишун” гаф чпел къве¬далди авайди, "пишкеш авун” метлеб авай. Гила кlелза¬вай¬бур мус гъил къачудатlа ва мус пишкеш ийидатlа кьил акъат тийиз, амукьзава.

Мадни еке "дяве” тухузва Самурдин эрчlи пата пайда хьанвай кlеретlди лезги чlалаз урус чlалай атанвай гафарихъ галаз, иллаки урусри¬ "прилагательный” тlвар ганвай гафарихъ галаз. Лезги чlала 60 йисалай вилик филологри са къайда туна, урус чlалай атай гьахьтин гафар лезги чlала кхьидай: а гафар лезги чlала урус чlала авайвал кхьин герек я, гьабурун "итимрин” родда аваз. И къайда къенин йи¬къал¬ди садани дегишарайди туш. Амма чна вичикай ихтилат ийизвай кlе¬ретlди и къайдадиз, лезги грамматикадин амай къайдайриз хьиз, кlур гузва ва чпин кхьинра урус чlалай атанвай гьахьтин гафарикай суффиксар хкудиз кхьизва. Суффиксар хкудайла а гафар вучиз ятlани къенин азербайжан чlала авай гафариз михьиз элкъвезва. Урус чlалай атай гафарихъ галаз тухузвай и "дяведихъ” вуч метлеб ава? А га¬фар азербайжан гафаралди эвез авун яни?!

Самурдин эрчlи пата пайда хьанвай кlе¬ретlдин вири и крари къалурзава хьи, абуру акъваз тийиз, лезги чlалан битаввал чlур¬зава. Абуру лезгийрихъ амай са уртах затl – кхьинрин¬ чlал кьве патахъ пайзава. Икl давам хьайитlа, Самурдин эрчlи пата авай лезгийриз, муькуь пата авайбурулай тафаватлу, чпин кьилдин чlал жеда. Са халкьдиз кхьинрин кьве чlал жедайди туш. Кьве чlал хьайила, кьве халкьни жеда!..

Авайвал лагьайтlа, лезги чlалан битаввал¬ чlурзавайбур Самурдин чапла патани пайда хьанва. Абуру, лезги чlалан къайдайриз кlур гуз, цlийи гафар туькlуьрзава, а гафар чпи акъудзавай ктабра твазва ва, чпин тlем акакьдай дуьшуьшра, гафарганрани твазва.

Мисал патал, Самурдин чапла пата авай литераторри туькlуьрнавай "чилав” гаф, са бязи гафарганра тунвай "горизонт” гафунин метлеб аваз ишлемишзава. Квез аквазвайвал, и гафуна лезги асул авай гафариз хас тир "ачух сесер кутугунин” къайда чlурнава: и гафуна сад-садаз кутуг тавунвай "и” ва "а” сесер санал ала. Амма и кардилай еке "тахсир” и гафунин маса кьетlенвал я. Чlалан пе¬шекар А.Гуьлмегьамедова са девирда цlийи гафар туькlуьрзавай литераторриз а гафар лезги морфемайрикай ибарат хьун герек тирди лагьанай. Морфема – им чlалан виридалайни куьруь метлеб авай кlус я. Лезги чlала ма¬са гафарикай арадал атанвай гафар гьахьтин метлеб авай кlусарикай ибарат я. И жи¬гьет¬дай чун килигин къалурнавай "чилав” гафуниз. Адан авторди чаз лугьузва, бес а гаф "чил” гафунихъ "цав” гаф, адан сифте сес хкудна, галкlурна туькlуьрнавайди я, яни "чил+ав” гаф я. И гафуниз суал къвезва: "Лезги чlала "ав” морфема (вичиз метлеб авай чlа¬лан кlус) авани? Адан метлеб вуч я?” Заз чиз, авач. "Ав” гаф "цав” гаф "суьннет” авуна арадал атанва. Авани лезги чlала къайда "суьннет” авур гафарикай цlийи гафар туь¬кlуьр¬дай? Авач. Лезги чlала цlийи гаф туь¬кlуьр¬¬дайла анжах морфемаяр ишлемишзава¬.

Лезги чlалан къайдайриз кlур гана туь¬кlуьрнавай ихьтин "гафар” лезги гафарганрани гьатнава. Абурун вилик пад вахтунда пешекарри такьуртlа, абурун нетижа чlал гуьнгуьнай акъудун жеда. И кар парабуру гьеле кьатlузвач. Савадлу лезгийрин чlехи паюни и кар кьатlайла, чи чlал гуьнгуьна хутаз тежедай гьалда хьуникай кичlезва заз.

– Орфографиядин къайдаяр "пакбур” хьана кlанда, эгер чаз чи чlал мягькем хвена кlан¬¬заватlа. Гьар са чlал адахъ тlарам къайда¬яр хьуни ва абурал вирибуру амал авуни мягь¬кемарзавайди я. Сифтени-сифте чна ви-ри гафар орфографиядин гафарганра авайвал кхьена кlанда. Эхь, чи орфографияда, за фикирзавайвал, дуьз гьял тавунвай месэлаяр ава. Масабуру чи чlала дуьз гьялнавач лу¬гьудай месэлаяр за лугьузвай месэлайри¬лайни артух я. Амма а месэлаяр пешекарри гьялна, гафарганра дегишвилер тун лазим я. А дегишвилер твадалди вирибуру авай га-фар¬-ганрал амал ийин. Са бязибур гъавурда тахьун аламатдин кар я. Мисал патал, заз чи¬да са машгьур литератор, вичи эхиримжи 30 йисуз, лезги орфографиядин гафарганрихъ галаз гьуьжет ийиз, а гафарганра авай "яд”, "югъ” ва "дуьнья” гафарин чкадал вичин¬ эсерра "йад”, "йугъ” ва "дуьнйа” гафар кхьизвай. Ихьтин ксариз чавай вуч лугьуз жеда?

Ни вуч лагьайтlани, кхьинрин чlалан сифте къанун орфографиядин къайдайрал амал авун я. Гьакl авурла литературадин чlал мягькем жеда, тавурла – ваъ. Гьикl хьайитlани, я лезги р嬬дакциядиз, я машгьур литератордиз, я саилдиз вичиз кlан хьайивал кхьидай ихтияр авач. Чаз виридаз орфографиядин гафарган, пешекарри акъуднавай, "пак” затl жедалди чаз мягькем кхьинрин чlал жедач.

Ихьтин ксар санал пара кlватl хьайила, абуруз чеб гьайбатлудаказ аквада. Ингье, и мукьвара абур санал лезги чlа¬лан муаллимар гьазурзавай университетда кlватl хьанвай ва абуру амай лезгийриз лагьана: "Чаз лексикографар (гафар кlватlна абурукай гафарганар туькlуьрдай пешекарар) герек амач, чаз абуру туькlуьрай гафарганар герек амукьдач: чна вирида санал, са мел авуна, еке са гафарган кlват¬l¬¬да, вирибуруз бес жедай”. Ихьтин лозунгар муаллимар гьазурзавай университетдин цлариз ван къвез-ватlа, заз чиз, лезги кхьинрин чlалан битаввал чlурдай уьзуьрди парабур кьунва.

– Гьелбетда, за кьасухдай форумдикай гзаф лугьузва, адан нетижадал кlелзавайбурун фикир желбун патал. Адан нетижа я анал кьабулнавай -къарар: "Халкьдин жанлу гафарган” вирида санал туькlуьрун. А форумдин кьилин тешкилатчийрикай сада, форум алатайла, адакай макъала кхьена. А макъалада авторди чпиз а гафаргандин ери гьикl акваз-ватlа ачухарна: "Малум я хьи, чlал халкьдинди я, амма гафарган кьилдин инсанри туь¬кlуьрзава (гьатта миллетдин чlала авай вири гафар ва абурун метлебар чидай са касни авач¬тlани). И карди лугьузва хьи, лап кутугай ва чlалахъ галаз дуьз кьадай гафарган анжах халкьдивай туькlуь¬риз жеда… Ам цlийи гафаралди ва абурун баянралди жуьреба-жуьре чкайрай чпиз Интернетдиз гьахьдай мумкинвал авай кьилдин ксаривай алава хъийиз жеда. Теклифнавай гафаргандин кар кьилиз акъудунин нетижайрикай сад гафарганар туь¬кlуьрунин карда (махсус гафарганар квачиз) кьилдин лексикографрин гереквал гьакъикъатда амукь тавун жеда”.

Заз чида, вирида санал, мел авуна, хуьрера кlвалер эцигда. Гьа мелени вири халкьди санал къавуз накьв гуда, амма цлар пешекарри эцигда. Гьар са гафаргандин туькlуьр хьунин тегьер, урусри "структура” лугьудай, гьа кlвалин цлар хьиз я, чlалан халис пешекарри туь¬кlуьр¬на кlанда. Гафар кlватlунни мел авуна жедай кар туш – гафар кlватlунизни вичин къайдаяр ава, пешекарриз чидай.

Начагъ кас гьикl анжах духтурдивай сагъариз жедатlа, гафарганни анжах пешекардивай туькlуьриз жеда. Гафарган туькlуьрунин къайдаяр филологиядин илимдин са хел я. И кар гьисаба такьуна, вирида санал кlва¬тlай гафарикай заз чиз гафарган ваъ, гафарин са хъурт же¬да.

– Эхиримжи вахтара лезги кхьинрин чlалакай, ам "пис” гьалда авайдакай, адак квай "рехнейрикай”, заз акl я хьи, тек са "темпелрилай” гъейри, амай вири мумкинвилер авайбуру кхьизва. А "темпелрин” арада, вучиз ятlани, чlалан пе¬ше¬карар саки вири ава, амма киснава.

Тек са лезги чlалан "пис” гьалдикай кхьизвай ксариз яб гайитlа, чи чlала авайди анжах са "барбатlвал” я. Ахьтин ксарин кхьинар акур гьар сеферда зи рикlел артист Е.Евстигнеева са кинода захутlда авай бар¬батlвиликай лагьай гафар хквезва. Ада лагьанай: "Барбатlвал захутlда ваъ, куь кьилера я авайди”.

Дугъриданни, вужар я лезги кхьинрин чlалакай, ам "пис” гьалда авайдакай, адак квай "рехнейрикай” къенин юкъуз рахазвайбур? Абур чlалан пешекарвал къачун тавур ва чlалан пешекарри чlугур зегьметрикай хабар авачир ва я абур гьисаба авачир ксар я. Гьелбетда, зунни чlалан пешекар туш. Амма чlалан са кардикай ихтилат кватай чкадал за са гафни лугьудач, эгер заз а кардикай пешекарри кхьей фикирар чизвачиз хьайитlа.

Гьайиф хьи, къе чи чlалакай рахаз майдандиз экъечlнавайбурун чlе¬хи пай гьа чlалан пешекарвал къачун тавур, гьахьтин пешекарри чи чlа¬лал чlу¬гур зегьметар ва лингвистикада кьабулнавай чlалар ахтармишдай къайдаяр течир ксар я. Гьакl хьайила, лезги чlал ваъ, ахьтинбурун кьилер "бар¬батl-вилив” ацlанва ва абур гьа кьилер гваз чlалан месэлайрив эгечlнава.

– Заз чиз, Интернет акьуллу ксарин гъиле гзаф хийир авай алат я. Ада ва адахъ галаз чи уьмуьрдиз атанвай маса крари чlалаз хъсан патахъай таъсирзава. Ам хьаначиртlа, чlалакай чапдай акъуднавай кlамаш затlар жавабар авачиз амукьдай. Гъавурда авай, амма чпиз ктабар чапдай акъуддай мумкинвал авачирбуруз Интернет гаф лугьудай хъсан майдан хьанва. Акси дуьшуьшда, халкь тек са кlамашрин ихтилатар кlелиз амукьдай.

Муькуь патахъай лагьайтlа, Интернет чlалакай пара делилрив ацlанва, абурай кьил акъудиз четин я. Акьул авайда кьил акъудда, акьул авачирдаз а карда кьиликай куьмек жедач…

- Сагърай.