Сад-садаз милайим вилерай килигин

И йикъара "Лезги газетдин” редакциядиз Москвада тIвар-ван авай жерягь, психолог, Илимрин Петровский академиядин член РАМИХАНОВ Хикмет Амирович мугьман хьана. Юкьван буйдин, къумрал якIа¬рин, секин къилихрин, жуван хайи ерийрин тарихдикай, эдебиятдикай, ацукьун-къарагъуникай, милли къанажагъдикай хабар авай, дидед чIалан къайгъу чIугунал машгъул, ам виниз хкажиз алахънавай итим хъсан суьгьбетчини тир. Ам Къусар райондин Гиль хуьре тIвар-ван акъатай жерягьрин сихилда  1954-йисуз дидедиз хьана. Адет яз, тайин са пешедин иесидихъ галаз ийизвай суьгьбетарни адан рекьяй кьиле фида, амма зи суьгьбетчиди халкьдин уьмуьрдин гзаф терефрин гьакъиндай къайгъу чIугвазвайвиляй чи ихтилатарни гьар жуьрединбур хьана. 

- Алай аямдин адетдин медицина лацу халатар алай, фармакологиядин бинедаллаз азарар сагъарунин чирвилер къачунвайбурухъ галаз алакъалу ийизва. Фармакология саки кьиляй-кьилиз химиядин дарманрикай ибарат я. ТIебии дарманар аник лап тIимил ква.

 Илим, чирвилер вилик финикди химиядин цIийи-цIийи элементар винел акъатзава, абурун куьмекдалди дарманар туь¬кIуьр¬зава ва, икI, тайин уьлквейрин экономика патал лап хийирлуди тир медицинадин фармацевтикадин промышленность лугьудай лап зурба хел арадал гъанва. Азарлудаз куьмек гун патал, иник акат тийиз амай вири къайдаяр ва затIар ишлемишун адетдинди тушир медицина яз гьисабзава. И рекьел алай ксариз жерягьар, суьгьуьрчияр, фалчияр, экстрасенсар лугьузва. Чпин гьар йикъан кIвалахда абуру, тежрибадал асаслу хьана,  гзаф векьер-кьалар, тараринни куларин дибар, хамар… ишлемишзава, абурун бинедаллаз дарманар туькIуьрзава. Къадим девиррилай инсанриз куьмек гуз хьайи адетдин медицинадиз гила, вучиз ятIани, адетдинди туширди лугьузва. 

- Куьмек гуз хьун, гьелбетда, сифте нубатда азарлудалай вичелай аслу я. Месела, вичин дережадилай аслу яз ракдин азарар сагъарун патал, инсандиз вичиз и кIвалах рикIин къеняй кIан хьун герек я. Гзаф дуьшуьшра инсанриз чпиз куьмек тежер хьиз я, туштIа, азардихъ галаз вердиш жезва. Адахъ галаз бягьс чIугвазвач, адаз дарман авачирди хьиз я. ГьакIни кьилин тIалар, ахвар къакъатун, гьар жуьре жалгъайрин тIалар, нервийрихъ галаз ала¬къалу азарар, кьулан тарцихъ галаз алакъа¬лубур, дамаррин давление хкаж хьунинбур ва масабур сагъар хъийизва. 

- Гьар йикъан уьмуьрда инсанди  вич элкъуьрна кьунвай затIариз, абурун юкьва вичи ийизвай крариз лап тIимил фикир гузва. За гзаф азаррин диб и кардихъ галаз алакъалу ийизва. Инсан тIуьни¬лай гзаф, суьгьбетрихъ, алакъайрихъ тамарзлу я. Тарихдин чинриз килигайтIа, Римдин империяда инсанри чпин регьбердивай тIуьн ваъ, тамашаяр тIалабзавай. Гьатта гзаф азарлуйризни гьамиша чпин къвалав суьгьбетчи гваз кIан жеда. Гьавиляй  руьгьдин жигьетдай агьваллу касдивай, фуни кьел нез, амма хушбахтдаказ яшамиш жеда. Эгер алакъайрикай магьру¬марайтIа, азарлу хьун мумкин я. Азарлу касни сифте вичиз куьмек жедайвилин чIалахъ хьана ва ада азардихъ галаз женг чIугу¬на кIанда. Бязи азарлуйри лугьуда хьи, заз са куьнини куьмекдач, аквазвайвал, ада куьмек хьунихъди ялзавач.

- А макъала за кхьинихъ вичин тайин метлеб ава - чалай вилик яшамиш хьайи ва исятда жезвай инсанар сад-садахъ галаз гьикьван мукьва тиртIа, мисалрин бинедаллаз акун. За жуван макъалада урус ва лезги чIалар гекъигнава

- Гьелбетда. И кар дуьньядин чIалара авай гафариз гьар са касди вичин хайи чIалан куьмекдалди баянар гайила аквазва. Бес инсанри чпин арада алакъаяр хуьзвай виридалайни зурба ва чарасуз алат мез, чIал я кьван. Тарихда кьиле фейи гьар жуьре вакъиайрин, дявейрин нетижада ва чкадин гьалариз килигна сад тир чIал пайи-паяр жез, ам хилериз дегиш жез башламишна. Мисал яз, чи лезги чIал лап гьа и мукьвара табасаран, агъул, рутул ва маса чIалариз-халкьариз пайна хьи. Лугьуз жеда, им политикадин, яшайишдин, белки, гьатта, пехилвилин себебрикди авур кIвалах я. 

- Гобустан - им Азербайжандин ¬Кьиблепата авай къванерин дагъ я. Исятда адаз Гобустандин тарихдин художественный заповедникни лугьузва. Аниз зун Бакуда авай зи дуст, халкьдин судья Шахин Атакишиевахъ галаз фейиди тир. Кьулан тарцин са азар (межпозвоночная грыжа) операциядин куьмекдалди арадай акъуднавай адахъ еке тIаларни авай. Гуьгъуьнлай за адаз куьмекнай. Исятда -Гобустан ЮНЕСКО-дини ИСЕСКО-ди чпин къаюмвилик кутунва. Аламатдин затIар ана гзаф ава, гьавиляй виридакай исятда суьгьбетиз жедач, савадлудавай ам и ramikhanov.info сайтдай кIелиз жеда. Ам¬ма, лугьун хьи, алай вахтунда Азербайжандин регьберри адакай туристар патал еке дережадин чка, тIебиатдин ва са девирда хьайи цивилизациядин гуьмбет ийиз кIанзава. Халикьди туькIуьр¬навай и дуьньядихъ гзаф терефар ва ачухиз тахьанвай сирер ава. 

- Санлай лагьайтIа, СССР-дин, исятда РФ-динни АР-дин вилик-кьилик квай гзафбур. Гьам Советрин, гьам гилан девирда, ихьтин дуьшуьшра машгьур ксариз чпин тIварар раижна кIан жезвач. 

- Куьрелди лагьанвай а мисалри гъвечIи ва чIехи  халкьар гъвечIибуруз ва чIехибу¬руз паюн ягъалмишвал тирди къалурзава. Инсаният аваз хьайи агъзур йисарин вахтунда, ада вичин адетар, чIалар, яшамиш жезвай чкаяр садра дегишарнавач. Чи гьар садан дамаррай гъвечIи ва чIехи гзаф халкьарин векилрин ивияр физва. Иниз килигна, "миллет” лугьудай келимани ягъал¬мишди жезва. Им халкь лап надирди я лугьуз халкьарин арада чаравал, тафават, твадай фикирар илитIна чпиз кIандайвал халкьар муьтIуьгъариз кIанзавай къуватри кьасухдай тухузвай политика я. Гьавиляй чна и кIвалах гьамиша рикIел хвена, гьар са инсандиз гьуьрметна кIанда. Макъаладин асул мана - ам кIелайбур амайбуруз милайим вилерай килигун я. 

- Ата-бубайрилай ирс хьиз атанвай жерягьвилин пеше хуьн ва ам жуван веледрал агакьарун за жуван буржи яз гьисабзава. Гьар са касди икI, вичин бубайрин кеспи, ам машгъул хьайи кар, ада хизан хвейи пеше чирун, давамарун герек я. Гьа са вахтунда ам ивидик жеда лугьудай келимадизни рехъ гузва. ИкI, зи веледди гьеле цIуд йисни тамам тахьанвайла, къуни-къуншийриз, мукьва-кьилийриз куьмекдай, амма зун акси тир, вучиз лагьайтIа аялдиз им еке пар жезва. Аялди вири чирун герек я, ахпа а чирвилерин бинедаллаз кIвалахун, куьмекун патал. 

Дагъви Шериф, («Лезги газет», №44, 2012-йисан 1-ноябрь)