Ахнигар… ХкведатIа арадал?...

Гьар са халкьдихъ, гьар са хуьруьхъ вичин тарих ава. Хуьрер арадал атуникай, абур хвейибурукай халкьдин къатара жуьреба-жуьре риваятри, чешмейри сейрзава. Ихьтин малуматрал, делилрал асаслу яз тарихдал машгъул пешекарарри дегь асирра чуьнуьх хьанвай сирер ачухарзава, хуьрерин яшар тайинарзава. 

Кьурагь райондин хуьрер арадал атуникайни чал аламатдин риваятар агакьнава. Абурал асаслу яз лугьуз жеда хьи, лезги халкьдиз Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин хьтин жуьрэтлу, камаллу рухваяр багъишай и дередин хуьрер 1000-3000 йис идалай вилик арадал атана.

Мукьварал «Лезги газетдин» редакциядиз Волгоградда яшамиш жезвай Сабина Наврузовадилай чар атанвай. Вичин чарче ада редакциядин коллективдивай газетдиз Кьурагь райондин Ахнигрин хуьруьн тарихдикай, анай акъатай машгьур ксарикай, къенин юкъуз хуьр авай гьаларикай макъала чап авун тIалабнавай. Дагъларин уьлкведивай яргъа хайи чIалал акъатзавай газет кIелзавай, багъри ерийрин тарихдиз итиж ийизвай ксар дуьшуьш хьуни, гьакъикъатдани, рикIик шадвал кутада. Вични акьалтзавай несилри, гьаи багъри накьварал алаз, хайи чIалаз, культурадиз са акьван фикир тагузвай вахтунда! Ахнигрин тарихдихъ галаз мукьувай таниш хьун патал чун и хуьруьз сиягьатдиз фена.

Ахнигар Кьурагьиз физвай шегьре рекьивай 3-4 километрдин яргъа тIебиатдин гуьрчег къужахда экIя хьанва. Хуьруьз физвай рехъ, Кьурагь вацIай селлер атуникди, татугай гьалда ава. ВацIалай элячIзавай муьгъни са акьван тарифлуди туш. Амма гьелелиг патахъ хьана акъвазнавай даяхрилай селдин хура акъвазиз алакьзава. Хуьр арадал атай йисар малум туш. Амма чкадин агьалийри къейдзавайвал, Ахнигрин тахминан 1500 йис я. И кар са шумуд гектардин мулкунал экIя хьанвай кьве къатан сурари тестикьарзава. Хейлинбур абурукай Дагъустандиз Ислам дин къведалди арадал атанвайбур я. И делил кучуднавай тегьерди, сурарин къванерал алай жуьреба-жуьре лишанри субутзава. 

Хуьрел Ахнигар тIвар хьуникай гьар жуьредин риваятар ава. 2012-йисуз «Лезги газетдиз» Шагьабудин Шабатова Ахнигрин хуьруьн югъ къейд авур мярекатдикай хабар ганай. Хуьруьн тIварцIикай авторди кхьизва:  

— «Ина жуьмя мискIин эцигун патал са маса гьи хуьряй ятIани лап хъсан тIвар-ван авай устIар, вичи лагьай къимет гана, гъаналдай. Ада мискIин эцигна ва жемятди ам рази авуна, амма устIарди а пул мискIиндиз гана ва сагърай лагьана хъфена. Са арани фенач, са кьадар вахтунда хар къвана. Жемятди а кесиб устIардин язухар чIугваз хьана. Хар секин хьайила, агьалияр адан суракьдиз фена. УстIар лагьайтIа, хуьруьн патав гвай кIамун а пата авай никIе акъвазнавалдай. Ам алайвал са рат кьван чкадал я марфадин стIал, я хар аватнавачир. УстIардиз вичин сир-гьунардикай жемятдиз хабар хьайиди чир хьайила, «Я Аллагь, чи арада авай сир раиж хьана хьи» лагьана, ам вилерикай квахьналдай. Ахнигвийри а чкадал пIир эцигнава, анал садакьаяр пайзава. И хуьруьн тIвар гьикI арадал атайди ятIа малум туш, риваятдин ван хьайила, ихьтин фикирдал къвезва жемят: и аламат акурла, белки, «агь, ник» гафуникай арадал атанатIа, я тахьайтIа а чкадал нивай «агь, нивай» физ жедатIа лугьудай гафуникай хьанватIа?.. ». 

Кьурагь райондин «Дагъдин булах» газетдин кьилин редактор хьайи Абдул Семедова (ам вични ахнигви я) хайи макандикай кхьенвай макъалада хуьруьн тIвар арадал атуникай рахадайла къейдзава: 

— «Гьеле алатай асирдин пудкъад лагьай йисарин эвел кьиляй, хуьруьн агъсакъалри тестикьарзавайвал, хуьр эвелдай вилик квай кьакьан синел бинеламиш хьанвалдай ва къати гараринни тIурфанрин мусибатар себеб яз, ам яваш-яваш кеферпатахъ атана. Гьа и кар себеб яз хуьрел Эхнигар (Ахнигар) тIварни акьалтналда». 

Винидихъ гъанвай кьве жуьрени чав чIехи бубайрилай агакьнавай тахминан делилар я. Бинедилай ахнигвияр мал-къара хуьнал, чил гьялунал машгъул тир. Хуьруьн майишат вилик тухун патал ина вири жуьредин къулайвилерни ава: булдалди булахар, гегьенш чуьллер, тамар… Алай вахтунда хуьре яшамиш жезвай агьалийри къейдзавайвал, Ахнига 103-дав агакьна кIвалер, кьве мискIин авалдай. Куьгьне хуьре авай са гъварцел алай кхьинри и кардин жигьетдай шагьидвалзава. Ахнигрин хуьр къванцин устIарралди, музыкантралди машгьур я. Кьакьан дагъдин хурал аламай харапIайрин цлар вири чкадин устIарри къванцикай эцигнавайбур я. Къванер лагьайтIа, ахнигвийри яцарин алераллаз Филерин хуьряй гъаналдай. 

Ахнигрин хуьре Эминан тIвар алай булах ава. Машгьур алим Ражидин Гьайдарова «Гафарикай къейдер» ктабда кхьизвайвал, ам Цилингрин хуьре дидедиз хьайи лезгийрин литературадин бине кутур Етим Эминан булах ялда. ЧIехи шаирдинни Ахнигрин хуьруьн арада сих алакъаяр авай. Ина адан багърияр – руш Къизхалум, адан веледар яшамиш хьана. Гьавиляй Етим Эммин Ахнигрин хуьруьз мукьвал-мукьвал физвай.

1937-йисуз хуьре «Яру октябрь» тIвар алаз колхоз тешкилнай. 1951-йисуз КIутIларинни Ахнигрин колхозар сад хъувуна ва майишатдиз «Гьахъ» («Правда») тIвар ганай. Хуьряй машгьур малдар Серкер Яралиев, чIагъанчи Эрзихан Эрзиханов, хореограф Сефербег Сефербегов, алимар Мелик Къурбанов, Саида Давудова, спортдин мастер Вагиф Сефербегов, военный духтур Вадим Сефербегов, ФСБ-дин къуллугъчи Заира Давудова ва маса сейли ксар акъатнава…

Алай вахтунда хуьре кьуд касдин – Улубег Куьребегован, Шагьэмир Дашдемирован, Куругъли Мегьамедован, Ямудин Магьмудован хизанар яшамиш жезва. Абур мал-къара хуьнал, чилел жуьреба-жуьре майваяр битмишарунал машгъул я. Я. Магьмудова ихтилатзавайвал, ам муьжуьд йис идалай вилик Хпежрин хуьряй иниз куьч хьана. Ам хизанни галаз вичин уьмуьрдин юлдашдин халадин кIвалера яшамиш жезва. 

– Ахнигрин хуьре мал-къара хуьн патал къулай шартIар ава, - лугьузва ада. – Зун Хпежай иниз куьч хьунин кьилин себебни гьа и кардихъ галаз алакъалу я. Як, ниси, чIем гуналди за жуван хизандин кьил хуьзва. Базардай чна недай са суьрсетни къачузвач. Картуфар, келемар, бустандин маса майваярни чна чкадал битмишарзава. Гьайиф хьи, залзала хьайи вахтунда ахнигвияр Белиж поселокдиз куьч хьуникди, икьван гуьрчег ерияр баябан хьанва. Шукур Аллагьдиз, абурукай бязибуру бубайрин Ватан рикIелай алудзавач. Чпин аялвал фейи кIвалерал кьил чIугвазва, абурни харапIайриз элкъуьн тавун патал, саки гьар гатуз хуьруьз хквез, кIвалерихъ гелкъвезва, - лугьузва Я. Магьмудова.

Ахнига мукьвал девирда гурмагъдай гум акъатдай мад са кIвал пайда жеда. КIутIулви Шамил Разаханова ина вичин хсуси майишат кардик кутунва. Адахъ датIана гелкъуьн герек я. КIутIлай Ахнигиз са шумуд километрдин мензил атIуз къведалди, чкадал кIвалер эцигна ина яшамиш хьун адаз регьят яз акуна. 

Ахнигви Куругъли Мегьамедован хва Эльмана Бахцугърин сифтегьан классрин школада муаллим яз кIвалахзава. Жегьилди къейдзавайвал, ам хайи макандал гзаф кьару я. Къуй ихьтин фикирдал алай жегьилар чи къадим хуьрерин несилрик артух хьурай. ХарапIайрал чан хкведа!..