Лезги ТIварцIин экв я вун.

Гатфариз дидедиз хьайи ада, халкьдиз гьамишалух яз амукьдай яратмишунрин гатфар бахшна. ЦIийи поэзиядинни прозадин гатфар. Гатфар йисан бахтавар бере ятIа, адан яратмишунар чи литературадин бахтавар чинар я.

Вичин "Мад са гатфар” тIвар алай ктабда хьиз, вири эсерра халкь патал нурарни эквер тIалабзавай ада са вахтунда "лезги тIварцIин экв бес я заз” лагьанай. Гила вич и экьуниз элкъвенвай заридин уьмуьрдин мад са гатфар - 60 лагьай гатфар алукьнава. Пудкъадал къведалди пуд къат агалкьунарни хьанва адахъ.

Журналист хьиз ада гьеле алатай асирдин 80-йисара вич Советрин уьлкведин виридалайни хъсан къелемэгьлийрикай сад тирди субутнай. Гьавиляй адаз Азербайжандин журналистикадин Татьяна Тэсс лагьай тIвар ганай. Ам 7 агъзурдалай гзаф макъалайрин, очеркрин , корреспонденцийрин, зарисовкайрин, эссе ва фельетондин автор я. Журналистикадай къазанмишай агалкьунрай чи къелемэгьли Азербайжандин Журналистрин Союздин "Къизил къелем” ва Гьасанбег Зердабидин, Мегьсети Генжевидин, Натеванан тIварарихъ галай премийриз лайихлу хьана.

Зари хьиз ам гьам лезги, гьамни Азербайжандин халкьариз сейли хьана. Халкьдин рикI алай шаир хьиз адан шиирар сиверай-сивериз фена. Адан къелемдикай хкатай гьикаяяр, повестар ва романар вирида гьевесдалди кIелзава.

Лезги, азербайжан ва рус чIаларал чапдай акъудай 3 романдин, 12 повестдин, 2 пьесадин, 7 поэмадин, 100-далай виниз гьикаяйрин, вишералди шииррин, санлай 17 ктабдин автор тир и къелемэгьлидин яратмишунар теблигъ авун патал Азербайжан Республикадин Культурадин Министерстводи ва Азербайжандин М.Ф.Ахундован тIварунихъ галай милли китабханади "Седакъет Керимовадин 50 йис” ва "Седакъет Керимовадин 60 йис” тIварар алай ктабар басма авуна. Адан уьмуьрдин рекьикайни яратмишунрикай 3 ктаб, 80 макъала, 45 очерк чап хьанва. Лезгийрин, азербайжанвийрин ва урусрин 76 авторди адан яратмишунрикай макъалаяр  кхьенва. 68 шаирди адаз 95 шиир бахшнава.

Композитор хьиз ада вичин чIалариз 100-далай гзаф манияр теснифна. РикIелай ракъурнавай 30-дав агакьна халкьдин манийрал чан хкана. Адан 40-далай гзаф манияр Азербайжандин ва Дагъустандин радиойрин къизил фондуна гьатнава. Меденият вилик тухунай ам 2006-йисуз Азербайжан Республикадин президент Илгьам Алиеван серенжемдалди "Азербайжандин медениятдин лайихлу кIвалахдар” гьуьрметдин тIварцIиз лайихлу хьана.

Режиссёр хьиз ада 2003-2007-йисара "Зи хайи эл” тIвар алаз 2 фильм чIугуна. Алай аямда Азербайжанда лезги халкь авай гьаларикай, чи медениятдикай, чи квахьзавай хуьрерикайни адетрикай рахазвай и фильмаяр гележег несилар патал къиметлу эммени я. Абур са шумудра Азербайжандинни Дагъустандин телевиденийри къалурна.

2009-йисуз  ада Дагъустандин Шарвилидин тIварунихъ галай премия, 2012-йисуз Дагъустан Республикадин Гьукуматдин "Гьуьрметдин грамота” къачуна.

Ара датIана лезги чIални лезгивал хумайрикай хуьн патал женг чIугвазвай зи къелемдин дустуникай кхьидай вахтунда зи рикIел са месэла хтана.

ЦIусад йис инлай вилик за "Лезги газетдин” чинрай чи тIвар-ван авай зари ва алим Гьаким Къурбана лезги халкьдин къагьриман хва Забит Ризвановакай лагьай гафар кIелнай: "Забит Ризванов, зи фикирдалди, адетдин зари ваъ, камалдинни къагьриманвилин зар алай, абурун яд ганвай зари хьана. Ам зари хьиз, халкьдин мецин эсерар, "Шарвили” эпос ва литературадин ирс кIватI хъувур ва абур ахтармишай алим, сифте яз хайи халкьдин тарих кхьей арифдар, Къуба зарийрин "РикIин гаф” кIватIалдин тешкилатчи ва регьбер "Азербайжандин лезгийрин ихтиярар патал женгиниз экъечIай къагьриман хьана.” Гьикьван хъсандиз лагьанва.

Жуван муаллим хьайи, чи рикIера ватанпересвилин цIай куькIуьрай Забит муаллимдин гьакъиндай и гафар кIелайла са кьадар хияллу хьанай зун. "Са вахтунда а къагьриманди авур хьтин кьегьалвилин крар гила Седакъет Керимовади ийизва,” - лагьана фикирнай за. Гьакъикъатдани, ада "Самур” газетдиз регьбервал гузва, "Сувар” ансамбль, лезги чIалан курсар, "Лезгинка” тIвар ганвай кьуьлунин мектеб арадал гъана, Бакуда Дагъустандин Гьукуматдин Университетдин филиал кардик кутаз куьмек гана, ина лезги чIалан муаллимар гьазурун патал вири жуьредин алахъунар авуна, тарсар гана. Сифте яз Бакуда лезги жегьилар патал "Дем” тешкилна, лезги поэзиядин нянияр, чи шаирринни композиторрин юбилейдин мярекатар арадал гъана. Лезги музыка Бакуда, Москвада, Туьркиядин Анкара шегьерда, гьанин телеканалрин куьмекдалди дуьньядин 40-дав агакьна уьлквейра теблигъна. Гьа ихьтин краралди ада фадлай вич адетдин зари туширди, зурба камалэгьли ва къагьриман тирди субутнава.

За ам адетдин зари туширди къанни цIуд йис инлай вилик кьатIанай ва гьавиляй адакай шумудни са макъалаяр, очеркар, кьилди ктаб кхьена чапдай акъуднай. Чи машгьур зарийрини икI тирди кьатIана адакай гьикьван рикIиз хуш гафар лагьанва. Адан яратмишунриз цIудралди зарийри, алимри лайихлу къимет ганва.

Заз чи пуд машгьур къелемэгьлиди лагьанвай фикирар рикIел хкиз кIанзава. Абурун гафарай Седакъет Керимовадин устадвал, адан алакьунрин зурбавал, адан машгьурвилин бинеяр хъсандиз чир жезва.

Дагъустандин халкьдин шаир Ханбиче Хаметова: "Седакъетан рикI вичин чил, чIал, тарих, ктаб, мани, кьеб - вири аваз, вири амаз Ватандикай магьрумнавай халкьдихъ кузвай гьиссерив ацIанва.

Лезги халкьдин экуь гележег патал жанлу ва гуьзел шииррин гишир хразвай зи руьгьдин ваха чак бахтлувилин, такабурлувилин гьиссер кутазва.”

ТIвар-ван авай зари, филологиядин илимрин доктор Гьаким Къурбан: "Заз лезги зари Седакъет Керимовадин нубатдин ктабди - шииратдин кIватIалди еке лезет гана. Ктабдин кIанел "Аферин!” гаф кхьена, жува-жуваз фикирна: "Им адетдин ктаб туш, им гьиссерин дагъ, бегьердин багъ я. Им адетдин ктаб туш, им лезги руьгьдикай, намусдикай, такарбулувиликай теснифнавай жанлу риваят я.

"Къарагъ, дуьнья, "Лезгинкадал” кьуьлериз!” ктабди заз ахьтин тIеам гана хьи, ада зак ахьтин руьгь кутуна хьи, адай заз ахьтин устадвилин дережа акуна хьи, заз сифте нубатда кIелзавайдаз малумариз кIанзава: лезги литературадин, лезги иширатдин алемда цIийи гъед, Зуьгьре хьтин къати гъед пайда хьанва. Ам Седакъет Керимова я.”

Машгьур зари, филологиядин илимрин доктор Фейзудин Нагъиев: "Вичин поэзиядиз дерин фикирарни цIийи рангар, цIийи саягъда гаф лугьун хас тир Седакъет Керимова лезги кIелдайбурун рикI алай шаир я. Халкь авай гьалдикай, адан уьмуьрдин вири терефрихъай ватанпересвилелди веревирдер ийизвай шаирди вичин къати цIараралди, женгчи руьгьдалди чаз чи хайи чилни хайи чIал хуьз эвер гузва. Адан поэзияди вичиз эсер тийизвай инсан бажагьат жеди. Адан эсерар гьар са лезги паталди лугьуз тежедай кьван къиметлубур я.

Седакъет вах алай аямдин лезги эдебиятдин кIвенкIвечи шаиррикай я. Зун адан къизилдин чIаларал эбеди яз ашукь я.”

Чи машгьур зари хьиз, вири халкьни Седакъет Керимовадин яратмишунрал ашукь тирди ада эхиримжи йисара чапдай акъудай "КцIар ва кцIарвияр” (2011), "ЧIалакай баллада” (2012) ктабрини мад гъилера субутна. КцIарикай ктаб арадал гъун патал 13 йисан къене кьилди са институтди кьван кIвалахна ада. И энциклопедиядик 1456 макъала ва 1086 шикил акатнава. Ктаб лезги халкьдик дамах кутадайди хьанва. Субут патал тек са делил гъун бес я. 2001-йисан апрелдиз Бакудин Гь. Сарабскийдин тIварунихъ галай медениятдин имаратда кьиле фейи презентациядиз атай 300-далай виниз кIелзавайбуру автордиз чпин разивал къалурун патал 100-далай гзаф цуькверин кIунчIар  гъанай. Азербайжандин са шумуд телеканалди, 30-дав агакьна газетри ва журналри, интернетдин 20-дав агакьна сайтари "КцIар ва кцIарвияр” ктабдин презентациядикай сюжетарни макъалаяр гьазурнай.

Шаирдин Дагъустанда чапдай акъудай, 560 чиникай, хкягьнавай шииррикайни поэмарийкай ибарат тир "ЧIалакай баллада” ктабдин 2012-йисан 20- сентябрдиз Магьачкъалада кьиле фейи презентацияни гзаф гурлуди хьанай. И мярекатдиз цIудралди шаирар, писателар, алимар, чIалан пешекарар, журналистар, литераторар атанай. "Аваз хьурай ихьтин шаир, аваз хьурай ихьтин поэзия” лагьай абуру С. Керимова жуьреба-жуьре терефрихъай чIехи алакьунар авай зари, гзаф камаллу инсан тирди кьилди къейд авунай. Гьа инал заз адан алакьунрин гьелени гзафбуруз тийижир са терефдихъай лугьуз кIанзава. Халкьдин дипломатиядин рекьяй ада къазанмишай агалкьунрикай.

Вичихъ авай журналиствилинни шаирвилин зурба алакьунар аямдин кьилни кьилин месэлаяр, халкьдин дерди-гьал, гевилар ва умудар къалурунин, гьахъсузвилерихъ галаз женг чIугунин къуллугъда эцигнавай Седакъет Керимовадихъ ихьтин са девиз ава: "Дуьньяда инсанрин хушбахтвал патал женг чIугунилай лайихлу са затIни авач.”

Гьа и девиздиз вафалу тир ада алатай асирдин 90-йисара халкьдин дипломатиядин векил, жегьил сиясатчи хьиз кьилиз акъудай крарикай са шумуд ктаб кхьиз жеда. Анжах гьелелиг 2000-йисуз Азербайжандин са бязи газетри и рекьяй ада чIугур  зегьметдиз къимет гана кхьей гафар рикIел хкин: "Седакъет Керимовади 1995-йисуз Америкадин Садхьанвай Штатрин гьукуматдин теклифдалди ана парламентдин депутатар ва президент хкягъунин система чирна. Ам гьа уьлкведин "Меридиан” тIвар алай международный меркездин дипломдиз лайихлу хьана. Къарабагъдин къал ислягьвилелди гьял хьунин, гьакIни республикадин вири халкьарин ихтиярар хуьнин терефдар тир С. Керимова Азербайжандин халкьдин дипломатиядин лап хъсан векилрикай сад я. Эхиримжи са шумуд йисан къене къецепатан уьлквейра тухвай дуьньядин халкьариз талукь тир конфрансра ва семинарра Азербайжан гьада дуьньядиз чирна. Ам 2000-йисуз "Caucasus Links” (Лондон) тешкилатдин теклифдалди арадал гъанвай "Къафкъаздин кьадардал гьалтайла тIимил халкьарин хилер” тIвар ганвай, дуьньядин халкьариз талукь тир тешкилатдин комиссиядин кьил я. 30-дав агакьна уьлквейра хьайи Седакъет Керимовади гьа уьлквейрин сечкийрин система мукьувай чирна. Ам Азербайжандиз ва Дагъустандиз халкьарин арада дуствал теблигъзавай сиясатчи хьизни сейли я.”

Вашингтонда, Прагада, Сплитда, Дегьлида, Истанбулда, Москвада, Ижеванда, Тифлисда ва дуьньядин маса шегьерра кьиле фейи конфрансра ада кьадардал гьалтайла тIимил халкьарин векилди хьиз авур рахунриз сиясатчийри лайихлу къимет ганай. Америкадин машгьур сиясатчи тир сиясатдин доктор Стивен Эльсворта лагьанай: "Зун Седакъетан дерин фикир-фагьумрални, алакьунрал гьейран хьана.”

Ислягьвални, инсанрин хушбахтвал патал ада шумудни садра хаталу крариз журэт авуна. 1994-йисан августдин вацра Хельсинкидин Ватандашвилин Ассамблеядин Азербайжандин Милли Комитетдин къарардалди сифте яз Азербайжандин тIвар-ван авай ругуд сиясатчи дишегьли Эрменистандин Ижеван шегьерра тешкилнавай тедбирда иштирак авун патал аниз рекье гьатнай. Абурукай  садни Седакъет Керимова тир. Азербайжандин векилар минаяр кутунвай, вертолётдай пулемётрив гуьлле гузвай белгендай тIуз фена кIанзавай. Абур минайрикай кичIе хьана кьулухъ элкъвеначир, хаталу кардиз жуьрэт авуна Ижевандиз фенай ва эрменияр вири месэлаяр ислягьвилелди гьялна кIанзавайдан чIалахъарнай. Им а вахтунда итимрилайни алакь тийир кар тир. Гьявиляй чи дишегьлийрин къагьриманвилел Азербайжандин вири агьалияр гьейран хьанай.

Халкьдин дипломатиядин рекьяй къазанмишай агалкьунрай Хельсинкидин Ватандашвилин Ассамблеяди кьадардал гьалтайла тIимил халкьарин комиссиядин кьил Седакъет Керимовадиз "Ислягьвал” премия гана. Амма зариди премия ва я тIвар-ван патал къуллугъзавачир. Депутатвилин сечкийрик экечIайлани адан ният рикIин сидкьидай халкьдиз къуллугъ авун тир. Азербайжан Республикадин Милли Межлисдиз депутатар хкягьун патал тухвай сечкийра Седакъет Керимовади кьведра - 1995 ва 2000-йисара гъалибвал къазанмишна. Амма чIулав къуватри адаз депутатвилин мандат къачудай мумкинвал ганач. Вучиз лагьайтIа адан алакьунрикай, женгчивиликай вил ягъиз хьана.

Амма сечкийри халкьдиз вичин къагьриман руш гзаф кIанзавайди мад гъилера субутна. 2000-йисан 22-декабрдиз КцIарай вишералди сечкичийри къул чIугуна ракъурай чарче кхьенвай: "Играми Седакъет ханум, халкьди ваз рикIивай сес гана ва вуна гъалибвал къазанмишна. ЧIулав къуватри ваз манийвал гайиди виридаз ашкара я. Вун халкьдин рикI алай къагьриман руш я. Вун халкь патал датIана кузвай шем я. И шем садавайни, садрани туьхуьриз жедач. Чир хьухь, халкь гьамиша ви пата ава.”

А вахтунда за сечкийрихъ галаз алакъалу яз марагълу ахтармишунар тухванай. Гьар кьве сечкида агъзурралди инсанри чи къелемэгьлидин тереф хуьзвайди малум хьанай. Санлай къачурла, 1995 ва 2000-йисара 70 агъзурдав агакьна агьалийри чпиз Седакъет Керимова депутат хьана кIанзавайди малумарнай. И делилди С. Керимовади халкьдин патай чIехи гьуьрмет къазанмишнавайди субутзава. ИкI тирди "Самур” газетдин 20-йисан юбилейдини тестикьарна. 2012-йисан 18-мартдиз Бакудин Музыкадин Академиядин чIехи залда тухвай мярекатдиз фикирда кьунвай 300 кас ваъ, 400-далай гзаф инсанар атанвай. Азербайжандин 20 райондай, Баку, Сумгаит, Генже шегьеррай, Дагъустандай, Россиядай атай мугьманри и мярекат гзафни-гзаф гур авунай. Тедбир лезги халкьдин сувариз элкъвенай. Эхиримжи 17 йисуз кьилин редактор хьиз "Самур” газет акъудзавай чи къелемэгьлидиз вирибуру лезги тIварцIин экв я вун, лезги халкьдин таж я вун лагьанай. ГьакIни я! Мадни чIехи агалкьунар хьурай вахъ, аваз хьурай вун, халкьдин багьа зари!