«ШАРВИЛИ» - халкьдин уьмуьрдикай игитвилин поэзия

Фольклористикади тестикьарзавайвал, гьар са халкьдин эпикадин поэзияди цуьк акъудун, тухумрин тайифайрин обще-ство чкIана, гьукуматар (уьлквеяр) арадал къвезвай уламрал гьалтзава. Халкьдин эпикадин эсерри, халкьдин гзаф виш йисарин, асиррин уьмуьрдин рекьерин тежрибадин нетижадин жуьреба-жуьревал къалурзава.

«Лезги халкьдин игитвилин «Шарвили» эпосди вири Дагъустандин ва Кавказдин эпикадин литературада ва искус-ствода, мумкин я, мадни гегьеншдиз, вичиз лайихлу чка кьадайди якъин я,» — кхьенай машгьур профессор А.Агъаева.

«Шарвили» эпосдин бинеяр, адан идея ва виче гьялнавай месэлаяр алимди чи эрадин сад лагьай виш йисарилай къвезвайди лагьанай. Вичяй игитвилин эпос акъатай лезгийрин мифологиядин майданар лап гзаф кьадар мифологиядин жуьреба-жуьре тайин образривди ацIанва. Абурун арада халкьдин дугъри уьмуьрда чпи адан кьисметдин месэлаяр гьялзавайбурни ава. И культурный игитрин тIварар чал агакьнава ва абур инсанрин зигьинда ама, мецерал алама. Вужар я абур? Шарвили, Кас-Буба, Хибба, Пили, Типтиз ва мсб. (ибур вири З.Ризвановани Б.Салимова кIватI хъувур эпосдин текстерай къачунвайбур я. — Ф.О.).

Вич мифологияда арадал атай культур¬ный игит эпикадин кьисайриз куьч жезва ва ам ана мадни гегьеншдиз «битмиш» хъжезва. Ада гьа кьисайра тарихдин чка кьазва.

Шак алачиз, Шарвили халкьдиз вич хуьдай кьегьал, уьмуьрдин ва яшайишдин дестек, далу хьиз, жагъанва. Ам хун мифдин персонаж Кас-Буба галаз, аламатдин саягъ кьиле физва. (Им, гьелбетда, халкьдин кьисайра гьалтзавай са вариант я. Эпо-сра ихьтин вариантар, яни эпикадин игитар аламатдин саягъ хун, гзаф жуьрейра гьалтун тIебии кар я).

«Шарвилидай», дегьзаманрин гелер хьиз, лезгийринни къунши халкьарин акьунар, женгер, дявеяр, абурухъ галаз сад хьиз, ана дегьзаманрилай инихъ чи халкьдин яшайишда кьиле фейи дегишвилерни аквазва.

Игитвилин эпосдин сюжетди вичин суьгьбетдин парчадай лезги халкьдин гзаф виш йисарин тарихда кьиле фейи, адан кьисметда кар алай легьзейриз, вахтариз- чIавариз экв язава.

Махаринни фантастикадин, гьакъикьатдинни мифологиядин къатарихъ дегьза¬манрин дерин бинеяр галайди кьатIун четин туш. И бинейрал чавай са акьван яргъал тушир виш йисарин къатарни эхцигиз жеда. Имни тIебии кар я, вучиз лагьайтIа Шарвилидин душманрин къаматар лезгийрин женгерин тарихда дегиш хьана. Гьа и лишанди Шарвилидин образ туьхуьн тийидайди авуна, адан къиметлувал чи халкьдин уьмуьрда, вичин руьгьдин зурбавал къалурзавайди яз, датIана амукьда.

З.Ризвановани Б.Салимова кIватIна, чан хканвай игитви-лин эпос, лезгийрин милли ирс хьиз, гьар патахъай вич илимдалди ахтармишуниз лайихлу я. Адан чешмеда халкьдин яшайишдин, руьгьдин тамам энциклопедия гьатнава. Культурадинни, эстетикадинни художественный агалкьун яз, лезгийрин игитвилин эпосди неинки халкь фейи тарихдин рекьин артмишвилер чи вилик хкизва, ада гьакI анжах чи халкьдиз хас, ада вичин руьгьдалди кьабулзавай дуьньяни адан фикир-хиял чаз къалур хъийизва.

Эпосда, са рахунни алачиз, лезги халкьдин культурани гений ава. И эсер, халкьдин руьгьдин тикрар тежедай ва кьетIен агалкьун хьиз, анжах милли бинейрал арадал къведай затI я. «Шарвили» эпосдай чаз лезги халкь¬дин къанажагъдиз хас тежриба, адан деринар, тарих ва халкьдин философия (дуьньяди-кай ва инсаниятдикай веревирдер) аквазва.

«ЧIехи дувул галачиз, тар жедач,» — лугьузва халкьдин мисалди. Чи игитвилин эпос тарихдинни культурадин субстратдал (кьве хелни какахьна) арадал атанва, адахъ мифологический чIварахарни ава, ам, мадни гегьеншдиз ачухайтIа, халкьдин кьатIунрал, руьгьдин чешмейрал бинелу хьанва. Эпосда гзаф кьадар уьмуьр лишанламишзавай элементар (алатар) дуьшуьш жезва. Абур чна дуьньядин маса гьа ихьтин культурайрив гекъигун, жувандини чаради къалурун, сада садаз авур, ийизвай таъсир ашкара авун лазим я.

Эпосди чун халкьдин культурадин хайи бинейрив ахгудзава, абур чаз мукьва хъийизва, чна чун халкь яз, жувахъ къуватар, та-кьатар авайди, алай девирдин культура дегьзаманрин культурай-рихъ галаз сихдиз алакъалу тирди гьиссзава.

Эпосда халкьдин руьгьдиз талукь, адаз мукьва гзаф символар, атрибутар ава. Абуру халис дагъвидин намусдинни ягьдин ха-рактеристика тешкилзава. Эпосди эвелни-эвел жуван халкьди-хъди, адан тарихдин кукIушрихъ ялунин ва жуван халкьдиз вафалу хьуниз талукь месэлайриз кьетIен фикир гуз тазва. Игитрин патай халкьди¬хъди авай муьгьуьббатлувал мадни зур-бади я. Адакай ана эвелни-эвел суьгьбетни ийизва.

Ватан, диде-буба, мукьвабур, къуни- къуншияр, мукь-вал-яргъал тайифаяр — ибур эпосда датIана тариф авуниз лайихлубур я. Мукьва тайифаяр сад-садан куьмек, далу я. КичI, сада сад маса гун, кар-кIвалахдал машгъул тахьун, руьгьдай ава-тун — эпосда негьзавай лишанар я. Экуьнихъди, чирвилерихъди жув ялун, мергьяматлуди ва гъил ачухди хьун, ватандин гаф-чIал, манияр, кьуьлер кIан хьун — тарифдиз лайихлу лишанар я. Хал-кьдин эпосдин чIалара такабурлу, кьегьал дагъвийрикай раханва.

«Шарвили» эпосдин игит кьуьзуь Кас-Бубадин ихтилатар чи лезги халкьдин къанажагьдинни фикир-хиялдин хазинадай къвезвайбур я ва абуру халкьдиз тер¬бия гузва, икI ийимир, икI жемир, икI хьухь, икI ая лугьузва, инсанар абуру дуьз рекье твазва.

Шарвилидин игитвилинни тарихдин рехъ милли руьгьдин агалкьунар къалурзавайди, игитрин алакьунар къейдзавайди, Ва-тандин халис игит гьихьтинди хьун лазим ятIа, къалурзавайди я. Халис ватанпересди ва инсанпересди вич гьа икI кьиле тухвана, вичин уьмуьр чешнелуди авуна кIанда.

Вич гьихьтин зурба игит ятIани, вичихъ гьикьван къуват аватIани, Шарвилидин дамарра чи иви къекъвезва ва гьавиляй ам чаз эвелни-эвел играми я. Адаз, инсандиз хьиз, руьгьдин кукIу-шарни, зайифвилерни, нукьсанарни хас я.

Эпосда чи халкьдин уьмуьрдиз, яшайишдиз талукь милли гзаф чешмеяр — мехъерар, суварар, кьуьлер, къугъунар, адетрихъ галаз алакъалу манияр, женгиниз экъечIунар лишанламишдай гафар-чIалар, кIвализ-йикъаз, майишатдиз талукь, абурухъ галаз алакъалу манияр, лишанлу гафар, гъалибвилерни магълуб хьунар — ганва. Абур тIебиибур, кIелзавайдаз гуж тагудайбур я.

Эпосдин кьилин игит чи халкьдин дамах ва виридаз чешне я. Эпосда фантазияди, яни къундармади, арадал гъанвай шикиларни гьакъикъатда кьиле фейи вакъиайрин шикилар сад-садак ка-кахьнава. Месела, Шарвили аждагьанрал, гьакъикъатда авачир чан алай къузгъунрал гъалиб жезва. Гьа са чIавуз ада яд уьлк-вейрай атай чапхунчийрихъ галазни женг чIугвазва, ам халкьдин кьисасчини я. Ада халкьдиз майишатда гзаф куьмекар гузва, гвенар гуьзва, хеб-мал хуьзва, рекьер туькIуьрзава, авачир чкай-рай, гьатта рагараини кваз, aбyp акъудзава, муькъвер эцигзава, вагьши гьайванар кIвалив вердишарзава...

Шарвилиди гьатта МуркIарин вилаятдизни сиягьатзава ва кIеве гьатай инсанар кIевяй акъудзава, хата-баладикай хкудзава. Ада вичелди яргъи уьмуьр, инсанрин тIал-квал, хер-кьацI, ацукьун-къарагъун ва мсб лишанламишзава. Ихьтин зурба ва гуьзел игитар авай халкьдин руьгьдихъ кьакьан цавар, гегьенш чилер, дерин зигьин, вичиз лайихлу кьетIен ирс хьун лазим я.

Абур вири, гьелбетда, лезги халкьдихъ ава, «Шарвилиди» гьа кардин гьакъиндай шагьидвалзава. Гьавиляй чна чи игитвилин эпосдал дамахни ийизва.