Дагъустанвияр гьар сана «Лезги халкьдин зурба хва»

- Яда, - лагьана ада, - вуна гзаф лайихлу инсанрикай кхьизва, амма и чи дуст Мирземет авайди я, гьа вун авай Махачкъалада, мегер вал ам гьалтзавачни? Дуьньядин гьуьлерилай сирнавзавай гимидин капитан. Адакай фадлай кхьена кIанзавайди тир. 

- КIандатIа агъугъ, кIандатIа ваъ, ам заз такуна хейлин вахт я. Махачкъаладин портуна кIвалахдайла гьалтнай, мад ваъ. Заз ам исятда гьина аватIани чидач. 

- Хизан адан меркезда ава, вич кIвалахзавай чкадиз физ, хквезва. И мукьвара хтанвай чални кьил чIугваз, хъсандиз ял яна чна. 

- Хъсан я, - хиве кьуна за, - а гьуьлерилай цIар язавайди за жагъурда. Чи арада хьайи ихтилатдилай гуьгъуьниз са шумуд варз алатна, Мирземетаз талукь малуматар кIватIдай вахт хьанач. Са юкъуз ам вич зал туьш хьана. Издательстводин вилик ярмарка ачухнавай. КIвалахдилай хъфизвай зун къапа-къап Мирземетал гьалтна. ИкIни жеда кьван. Гьелбетда, зун шад хьана ва жузунар-кучузунар авуна, за адаз вичихъ галаз рикIивай суьгьбет ийиз кIанзавайдакайни хабар гана. 

«Исятда жедач, инал зи юлдашни къвезва, къачудай шейшуьй ава, пака зун ви патав къведа», лагьана ада. Табнач касди, атана ва чна тухдалди суьгьбетар авуна. Аялвилин ругуд йис хайи Цацарин хуьре (Хив район) акъудай Мирземетан хизан 1966-йисуз (пис залзала хьанай) хуьруьнвийрихъ галаз Белиждин поселокдиз куьч хьанай. Инин 2-нумрадин юкьван школадин 8-класс куьтягьай гада Ростовдин Г.Седован тIварунихъ галай мореходный училищедик экечIна. 

1876-йисалай кардик квай училищеди Советрин Союздин флот патал лап устадлу пешекарар гьазурзавайди тир. Ина математикадай, физикадай, навигациядай, географиядай виниз тир еридин чирвилер гузвай ва гьавиляй кIелунни регьят тушир. Мирземета гьа сифте йикъалай зиреквал къалурнач ам гьамиша вилик жергейра жез алахъна. Гьеле кIелзамаз курсантриз тежриба къачудай мумкинвал гузвай. Абур жуьреба-жуьре гимийра аваз дуьньядин гьуьлерилай ракъурзавай. Сергьятдилай ахъайдай виза ачухун патал особый отделдиз фейила, курсантдин дело кIелайла, къуллугъчидай «агь» акъатна ва гьейранвилелди хабар кьуна: 

«Лезги халкьдин зурба хва, вун иниз гьикI акъатайди я? Ина кIвалахзавай вири йисара сад лагьай сеферда лезги халкьдин векил аквазва. Баркалла, вун чешнелу курсантни я кьван. Ваз тагай виза мад низ гуда!» - 

Валлагь, - хиве кьазва Мирземет Герейханова, - анлай инихъ 30 йис алатнаватIани, особистдин гафар бейнидай акъатзавайди туш. А гафари зак мадни руьгь кутунай ва зун урус офицердилай рази яз амукьнай. Адаз лезги халкьдин маса векилар хъсандиз чидай. Гьа икI, гьеле училищеда амаз цацавиди жуьреба-жуьре гимийра аваз Тихий, Атлантикадин, Индиядин, Кеферпатан муркIарин океанрилай ва хейлин гьуьлерилай цIар илитIна. Адаз Куба, Англия, Саут-Гемптон, Чи¬ли, Австралия, Япония... акуна. Училище акьалтIарай судоводитель-штурман уьлкведин лап атIа кьилиз, Сахалиндин гьуьлерин параходстводиз рекье туна. Штурмандин къуллугъдал тайинарай Мирземет Герейхановаз Кьиблединни РагъэкъечIдай патан Азиядин вири уьлквейриз фидай мумкинвал хьана. Дальний Востокдин портарай зурба гимийри винидихъ тIвар кьунвай уьлквейрин портариз гзафни-гзаф тарар-шалманар агакьарзавай. 

Гьаваяр гьамиша сад жедач кьван. ТIурфанар акьалтай макъамарни тIимил акунач лезгидиз гьуьлерилай еримишдайла. Хайи маканривай лап яргъа вилаятда М.Герейханова кьуд йисуз зегьмет чIугуна, тежриба кIватIна. Дагъустандиз хтайла, адаз Махачкъаладин алишверишдин ва балугърин портуна хатасузвилин рекьяй начальникдин къуллугъ гана. Капитанди лагьайвал, а вахтунда портуна 50-дав агакьна гимияр авай. Советрин Союз чкIайла, портунихъни виликан къуватар амукьнач. 

Порт гъиле гьатай инсанри гимиярни, автокранарни, техникани, та¬да¬ракарни вара-зара авуна, маса гана. Агъзур тоннралди балугъар кьазвай, парар дашмишзавай портуна кIвалахарни акъвазна, зегьметчийриз мажиб къазанмишдай мумкинвални амукьнач. Ихьтин шартIара вуч ийида? Гзаф фикирарна Мирземет Герейханова. Хизан хвена, кIвалер къачуна кIанзавай. 

- Гъилиз бегьем мажиб, гьамни вахтунда текъведайла, яшамиш гьикI хьурай? За Интернетдай жуван кеспидихъ игьтияж авай чкаяр жагъуриз гатIумна. Гена гьатна. Гагь капитан, гагь штурман яз за хейлин уьлквейрин пайдахар хкажнавай гимийра аваз Панамадиз, Багамдин, Гренададин островрал, Либериядиз, Сент-Винсетдиз ва масанриз парар тухвана,- лугьузва М. Герейханова.

- Эхиримжи йисара за Кеферпатан Каспийдал инсанрин акьулди, гъилери арадал гъанвай кьве остров, гьуьлуьн кIаняй нафтни газ акъудзавай Кашагандин мяден герек тадаракралди, шейэралди, суьрсетдалди тъаминарзава. Къейд авун лазим я хьи, Къазахстандин Кашагандин нафтIадинни газдин зурба мяден советрин геофизикри 1988-1991-йисара авур ахтармишунар себеб яз малум хьанай. Пешекарри тестикьарзавайвал, мядендин нафтIадин запасар 6 миллиард тонндиз, газдин - 1 триллион кубометрдиз барабар я. Гьуьлуьн юкьвал островар арадал гъана, пара четин шартIара буругъар яна, нафтни газ хкудунин проект кьилиз акъудуник Къазахстандин, Голландиядин, Англиядин, Франция¬дин, Америкадин фирмаяр экечIна. Умуми куьмекралди Каспий гьуьлуьн къене зурба мяден арадал гъанва. 

Капитан Мирземет Герейханов мукьвал-мукьвал Баутино портунай вичин «Тульпара» тIвар алай гими гваз гьуьлел экъечIзава. Гарариз, кьакьан лепейриз, тIурфанризни тамаш тавуна Кашагандин мядендал вишералди пешекарри, устIарри, нефтяникри югъди-йифди зегьмет чIугваз¬ва. Абуруз герек шейэр тухузвай лезги капитанди вичин везифаяр баркаллувилелди кьилиз акъудиз цIуд йис жезва. 

- Гьуьлуьн кIаняй нафт, газ акъудун пара хаталувилерихъ, четинвилерихъ, экологиядиз зи¬ян гунихъ галазни алакъалу я. Лугьуз кIанзава хьи, проектировщикри экология саламатдиз хуьнизни еке фикир гузва, идаз талукь имаратарни эцигзава. ДатIана анагар аквазвай заз гьайиф къвезвайди вуч ятIа чидани? - лугьузва М.Герейханова, - Азербайжанди, Къазахстанди Каспий гьуьлуькай жезмай кьван гзаф хийир къачузва, амма Дагъустанди, гьахьтин мумкинвилер аваз-аваз, и месэла япалай ийизвач. Каспий гьуьлуьн Избербашдин, Белиждин къерехрив, цин юкьва буругъар яна нафтни газ хкуддай серенжемар кьабулзавач. Харжзавай пулар гъиле-гъил аваз чкадал хкиз ва ахпа чIехи къазанжияр къачуз жезвайди я. Чибуру рахунар гзаф ийизва, республика авадан, мублагь ийидай крар кьулухъ язава. Гьуьлуьн капитан гьахъ я. 

Дагъустанвийриз Каспий гьуьлуькай са хийирни авач. Балугърин иесияр садбур я. Нафт хкуддай проектриз рехъ ачухзавач. Гьуьлуьн набататрин алемдикай хуьруьн майишатда, медицинада, яшайишда менфят къачузвач. Квез ана кIвалахдин шартIар гьихьтинбур тешкилнава? - жузуна за. 

- ШартIар чун патал кутугайбур я. Ругуд гьафтеда за кIва¬лахзава ва хизандин патав хтана гьакьван вахтунда ял язава. Кьилинди, хъсан мажиб гузва. Зи гимида 15 кас механикри, электрикри, матросри, штурманди къуллугъзава. Вири чпин кеспидин устадар я. Чи ватандашар авани? 

- Маса гимийра къуллугъзавайбур ава. Къусар райондай тир са лезги гимидин капитан я. За Актау шегьерда, Атырау, Баутино портара яшамиш жезвай лезгийрихъ галаз хуш алакъаяр хуьзва. Акьуллу, бажарагълу, намуслу, михьи, зурба крар алакьдай ксар я чибур. Амма вучда, ва¬тандивай яргъариз акъат¬нава. Де лагь, зи ана вуч авайди тир, ингилисриз, голландвийриз къуллугъиз, инал порт алаз, Каспий гьуьлуьн къерехдал яшамиш жез. 

Сефил нагъмайралди ихтилат куьтягь тавун патал за хайи ерийрихъ, жуванбурухъ рикI кузвай касдивай хсуси хизандикай хабар кьуна. 

- Уьмуьрдин юлдаш Зульфиядихъ галаз чна пуд веледдиз тербия гузва. Рухваяр Тимураз, Эльдараз мехъерарнава. Эльдара зи кеспи кьунва. Ам гимидин капитандин чIехи куьмекчи я. Чи руш Эльмиради 9-классда кIелзава. Чун аялриз лазим вири шартIар тешкилиз алахъзава. Са алава хъийиз кIанзава. Мирземет Герейханова хизандиз «Лезги газетни» кхьин фикирдай акъуднач. Чна адаз, хизандиз ва патариз акъатнавай чи вири стхайриз, вахариз алукьнавай ЦIийи йис мубаракзава! Къуй квехъ сагъвал, бахтар, шадвилер хьурай!