|
17:04
Лезги чIалаз кьве алфавит?..
Чаз чизвайвал, Дагъустан дуьньяда са гъвечIи чилел виридалайни гзаф халкьар дуланмиш жезвай ва гьакьван чIаларни авай республика я. Халкьдин виридалайни чIехи ирс чIал я. Гьар са халкьдиз вичин чIал хуьдай, ам вилик тухудай ва ишлемишдай шартIарни туькIуьрнава. ЧIалан векил чIалахъ лап мукъаятвилелди гелкъвена кIанда, вучиз лагьайтIа инсандин уьмуьрда виридалайни еке мана-метлеб авай месэлайрикай сад чIаланди я. Гьавиляй гьар са чIалахъ вичин кIеви, туькIвей низам, къайда, вич виликди тухудай ва ишлемишдай къанунарни ава. Гьа къанунрал чIалал рахазвай вирибуру амал авуна кIанда.
Гьар са чIалан алфавитар туькIуьриз, орфографиядин къайдаяр тестикьариз, терминар (думанар) гьибур ишлемишна кIандатIа чириз, махсус комиссияр кардик квайди, абуру чIалан вири месэлаяр къайдадик кутазвайди аннамишна кIанда.
ЧIалан гьакъиндай тайин хьанвай законар чIурдай ихтияр са касдизни авач.
Мукьвара Азербайжанда яшамиш жезвай лезгийри Дагъустанда авай лезгийриз хабар ганва хьи, чпиз цIийи алфавитни, сад лагьай классдин аялриз школадин учебникни хьанва. Алфавит куьгьне латин гьарфарин бинедаллаз туькIуьрнава. Им садан кьилени ацакь тийидай малумат я. Гила са халкьдихъ, са лезги чIалахъ кьве алфавит жедани? Им гьи законда къалурнава? Дагъустанда – кириллицадин гьарфарин куьмекдалди кхьенвай алфавит, Азербайжанда – латиницадин алфавит? Им гьикI жеда?
Дуьньядин са пипIени ихьтин кар малум туш: са чIалахъ, са халкьдихъ кьве алфавит хьун. Ихьтин лап чIуру, санани рехъ тагудай кардик чи халкьди кьил кутадани? Куь рикIи гьикI кIвалахзава? Квез ни меслят къалурна? А фикир куь кьилиз гьикI атана? Чи халкьди гьамиша дуьз, хъсан крарик кьил кутазвайди я эхир. Им гьикI хьана гила?
Са халкь кьве патал паюн тIимил акуна, гила чIалав эгечIнава. Гьамни барбатIиз кIанзавани? Лезгийрихъ 1938- йисалай кириллицадин графикадин бинедаллаз туькIуьрнавай вижевай алфавит ава, чи кьегьал хва, зурба алим рагьметлу Гь.А.Гьажибегова вичин жегьил чанни гана туькIуьрнавай. Алимди са лезги чIалан алфавит ваъ, гьакI табасаран чIалан алфавитни туькIуьрна. Азербайджанда лезги чIалан рекьяй адалай артух, гзаф зегьмет чIугур са пешекарни авач. Ахьтин зурба алимдин кIвалахдиз Азербайжан пата авайбуру кIур гун? Чна чи кьегьал хцел гьамиша дамахзава. ЧIалан месэлаяр вири рази жедайвал, лап хъсандиз гьялна ада. 1928-йисуз латин гьарфарин бинедаллаз туькIуьрай алфавит акъвазарна, 1938-йисуз кириллицадин бинедаллаз цIийи алфавит туькIуьрнай. Вучиз лагьайтIа, латин гьарфаривай чи лезги чIалан хейлин сесер къалуриз жезвачир.
Ам гьикьван чи алфавитдив кьазвачтIа, чаз Азербайжан пата авай лезгийрин кхьинрай аквазва. Гзафбурувай са лезги гафни дуьз кхьиз жезвач. Вучиз лагьайтIа, абуру латин гьарфар ишлемишзава, лезги чIалал абурувай лезги гафар я кхьиз жезвач, я кIелизни. И карда чеб са артух гъавурда авачир десте чаз акси яз экъечIзава.
Чи чIала цIийивилер твазвай а дестедиз Дагъустандин чIалар гьихьтин къурхулувилик акатнаватIа хабарни авач. ЧIалар акваз-акваз квахьзава. Жегьилар, аялар дидед чIалал рахазмач. Алай аямда чи кьилин месэла чIал хуьн тирди абуруз аквазвач.
ЧIал халкьдин руьгь я. ЧIал амачирла, адахъ галаз халкьни квахьда, ре-кьида. Халкь хуьзвайди, сад-садав агудзавай зурба алат чIал я. ЧIала чи тарих, адетар, культура хуьзва.
Чи лезги чIал Кеферпатан Кавказдин халкьарин чIаларикай лап хъсандиз ахтармишнавайбурукай сад я. Чи чIалахъ илимдин рекьяй кхьенвай, вирибуру кьабулнавай грамматика ава. Ана лезги чIалан фонетика, чIалан паяр (морфология), синтаксис, лексика ва фразеология гьатнава. Кьилди лезги чIалан нугъатарни дериндай ахтармишнава. Словаррикай рахайтIа, чи чIалахъ, Дагъустандин маса чIаларив гекъигайла, вири жуьрейрин словарар ава, абур печатдайни акъатнава. Вири и кIвалахар кьилиз акъудайбур чи зурба алимар я. Гила икьван зурба кIвалах тухванвай лезги халкьдихъ чIала цIийи «реформаяр» твадайбур пайда хьанва. Абур садни чIалан рекьяй пешекарар туш. Абуруз "акьулар” ни гузватIа?..
Халкь кьве патал паюн, заз чиз, абуруз тIимил акунва. Дагъустанда авай азербайжанвийрин аялри чпин алфавитдалди кхьенвай учебникрай, ктабрай кIелзава. Чпин алфавит чIур тавуна хвенва. Азербайжанда лагьайтIа лезгийрин чIалан са закондивни кьан тийидай кIвалах авунва. Лезги чIала азербайжан чIалай атанвай -лу, -суз суффиксар квай гафар ава лугьуз парабуруз хъел ава. Абур акси я, маса чIаларай атанвай гафарни чи чIала гзаф ава лугьуз. Амма абуруз чидач хьи, дуьньяда маса чIала-рай гафар къачун тийизвай гьич са чIални авач. Маса чIаларай чIала къачузва вичихъ авачир гафар, чебни чIала вичив гекъигна, вичин къайдайрив кьадайвал дуьзар авурдалай кьулухъ. Герек амачирла, абур куьгьне хьайила, чIала вичи-вичелай абур гадарда. ЦIийи "реформаторрин” дяве идалди куьтягь жезвач. Абуру чпи туькIуьрнавай цIийи гафар (улуб, зари, кирам, алтапат ва мсб.) гужуналди халкьдал илитIзава.
Урус гафар ишлемишунни чаз къехуьнарзава. Дагъустанда урус чIал гьукуматдин чIал хьанва. Ада чи Дагъустандин гьар жуьре чIаларал рахазвай халкьар сад-садав агудзава. Урус чIала Дагъустандин миллетар садзава. Чна чIал чIур тавуртIани, дуьньяда гъвечIи халкьарин вири чIалар къурхулувилик ква. Гьар йисуз дуьньяда 2 чIал квахьзава. Гьавиляй гьар миллетдин векилар кIвале аялрихъ галаз хайи чIалал рахана кIанда. Чи чIаларал акъатзавай журналар, ктабар кIелна кIанда. Лезгийри "Лезги газет” кхьин чарасуз я! Ада чи халкьдин уьмуьрдикай, гьаларикай, агалкьунрикай гзаф малуматар гузва. "Лезги газетди” чIал хуьнин рекьяйни зурба кIвалах тухузва. Адан чинриз чи чIалакай кхьенвай гьикьван макъалаяр акъатзава!
Алай девирда виридалайни важиблуди яз вилик акъвазнавай месэла чи чIал, адан нугъатар хуьн, абур квадар тавун я. Чи чIалал рахазвайбурун кьадар къвердавай тIимил жезва. И азар хуьреривни агакьнава. Гзафбуру ачухдиз лугьузва: "Низ ва куьз герек я лезги чIал?”. Заз жаваб гуз кIанзава: – Чун лезгияр яз хуьн патал! Ша чна вирибуру чи хайи, багьа дидед чIал хуьн! ЧIал квахьайла, халкьни квахьда. Бес акваз-акваз чна чун квадардани? Чна чун вужар я лугьуда? Чна чи миллетдин тIвар гьикI кхьида?
Исятда чIал "девлетлу” ийиз кIанзавай тупIал "пешекарарни” пайда хьанва. Гьа са чIавуз чIалак урус гафар кутун герек туш лугьузвайбуру, чпи акъудзавай кIвалахра урус гафар гзаф ишлемишзава. Я дустар, чIалахъ вичиз хас тир къайдаяр, законар авайди я. И гаф за винидихъни лагьанва. ЧIала вичиз герек гафар къачунни ийида, герек амачирла, гадарни. Са чIални авач маса чIаларай гафар къачун тийизвай. А гафари чIалар девлетлу ийизва эхир. Бес бязи цIийиз акъатнавай затIар, шейэр (месела: компьютер, телевизор, планшет, турист, лазер ва мсб.) чи уьмуьрда ишлемишдайла, абурал гьихьтин тIва-рар эцигда чна? Девлетлу урус чIалани, гьакI дуьньядин маса чIаларани гьа са гафар ишлемишзава. Ибур чIалан законрив кьазвай делилар я. Маса чIаларай виче авачир гафар къачуна ишлемишун чIуру кар туш. Гужуналди урус гаф тахьурай, адан чкадал жуванди ишлемишда лагьайла, гзаф вахтара абур чи чIалав кьазвач эхир. Вучиз чна урус чIалай къачунвай алфавит гаф акъудна, адан чкадал лезгийриз чин тийидай алтапат ишлемишда? Алтапат гила чи аялрин, халкьдин сиве тваз жедач. Вучиз лагьайтIа, алфавит гаф чи чIала вичи кьабулнава, ишлемишни ийизва. Ам Дагъустандин маса халкьарин чIаларани гьатнава. Арабрин графикадалди алфавит туькIуьрнавайла, алфавитдиз Дагъустандин вири халкьари элифба лугьузвай. Гила Дагъустандин вири чIалара адаз алфавит лугьузва. Вучиз лагьайтIа, цIийи алфавит туькIуьрдайла, араб чIалан гьарфар урус чIалан гьарфаралди эвезна.
Вучиз чна кирам гаф чIала гужуналди тваз алахънава? Ам сад-кьве касди ишлемишзава, амайбуруз вуч ятIани чизвач. Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда.
Эхирдай заз, чи кьегьал, уьтквем, бажарагълу халкьдихъ элкъвена, мад сеферда тикрариз кIанзава: ша чун къанажагълу жен, чун хуьзвай виридалайни назик, зурба алат-чIал кьве патани, сад хьана, мукьуфдивди хвена, чи жегьил несилрив агакьарин. ЧIал халкьдихъ авай виридалайни чарасуз, важиблу алат я. Ша чна, чи кьве патан къуватарни садна, хъсандиз фагьум, фикир авуна, ам викIегьдиз хуьн. Ам чаз чи бубайрилай амай виридалайни багьа савкьат я. Ада халкь хуьзва, сад-садав сихдаказ агудзава, тупламишзава, чун квадарзавач. Ша чна, чи лезги намус, гъейрат хвена, вири халкьдин месэлаяр сабурдивди гьялин!
Фаида Гъаниева, филологиядин илимрин доктор
«Лезги газет»
Ниже приведены схожие материалы:
Категория: Лезгинская правда |
Просмотров: 1866 |
Добавил: LezGiYar
| В материале упоминаются:
